Архіў нумароў:

Віктар Супрунчук

_____________________ Магнітны чалавек. Два апавяданні	Анэля і Парыж Суткі, двое, трое ішоў дождж. Даўно. Зямля, нібы рэдкая каша, якую штодзень яны елі ў абед. Над галавою ціўкалі кулі. Пасвіствалі, як салаўі ў маі. Што ж, на дварэ красавік, хутка на яго радзіме заспяваюць і салаўі. Невядома ці спяваюць яны тут, у Францыі? Алесь прыхіліўся да сценкі акопа і прымружыў вочы, адчуваючы, як наплывае сон, цяжкім каменем навальваецца на плечы і цісне, цісне. Лёг бы і спаў, не звяртаючы ўвагі на нямецкія кулі, сырую зямлю, на вайну, што, здаецца, ніколі не скончыцца. І калі ён дабярэцца да cваёй вёскі, да мамы і таты, да сястры ад гэтага французскага горада Рэймса, куды завезлі яго з тысячамі іншых салдат Экспедыцыйнага корпуса рускай арміі? Прыціснулі немцы французаў, і тыя папрасілі дапамогі ў цара. Даўно не бачыў родных. Дый дзе цяпер яны? Штабс-капітан Якімовіч казаў, што жыхароў Гродзенскага краю да самага Брэста, ратуючы ад германцаў, вывезлі ў Расію, у бежанства. Нібыта найбольш у Самарскую губернію, у Баку... Дзе толькі не раскідалі беларусаў… Яму часам сніліся родная хата, Ясельда і лес, бязмежны, ласкавы і шумлівы, гаваркі, дзе кожнае дрэва размаўляла з ім, штосьці шаптала, гаманіла, гаманіла. Аднойчы прымроіліся дзеці, ягоныя дзеці, малыя, усе светлагаловыя, якія хацелі сесці на калені і не маглі, падалі, смяяліся. Ён тады ачууўся, бы п’яны, і доўга не мог зразумець: дзеці, якія дзеці, калі ён яшчэ нават не жанаты. Падпаручнік Васькоўскі, зямляк, з дробнага шляхецкага роду з-пад Слоніма, дзе меў хутарок і пяць дзесяцін зямлі ў лесе пад Жыровічамі, пакруціў пальцам ля скроні: зусім даехаў Алесь. Удалечыні, за іх спінамі, чарнелі будыніны Рэймса. Нібыта ад яго да Парыжа, як ад Жыровіч да Брэста. І немчура надта хоча трапіць у гэты Парыж. Не шкадуе ні снарадаў, ні патронаў. Адна радасць – ноч, калі робіцца ціха-ціха. Усе адпачываюць. У гэты дзень зранку было спакойна. Хтось пальне з вінтоўкі, альбо патрашчыць кулямёт і сціхне. Аднак пад абед немцы ўзмацнілі страляніну, загрукаталі гарматы. Снарады са страшэнным візгам пачалі падаць то справа, то злева, разбураючы акопы і ўзнімаючы ўсё мацней і мацней у паветра чорную мокрую зямлю разам з кавалкамі салдацкіх цел. Здалося, надышоў канец свету. І не было куды схавацца, дзе знайсці паратунак. Мо хвіліну назад Алесь размаўляў з Васькоўскім, а зараз прыўзняў галаву і ледзь не закрычаў ад жаху, ад таго, што ўбачыў. Вялізны асколак снарада тырчаў са спіны падпаручніка, калі можна так назваць тое, што засталося ад яго. Божа ж, ты мой, Божа… Алесь, адчуваючы, як па твары цякуць слёзы, пачаў шаптаць пацеры. Ён прасіў дапамогі ў Госпада, прасіў за душу Васькоўскага, за ўсіх сваіх таварышаў, якія ляжалі ў акопах пад гэтае страшнае выццё снарадаў і дзікі посвіст куль, за сябе. І раптам штосьці ўдарыла яго па галаве, па нагах, пацямнела ўваччу, і ён страціў прытомнасць... Ачуўся Алесь у вялікім белым пакоі. Ён ляжаў на ложку, на белай падушцы, пад коўдрай, а вакол яшчэ стаялі белыя ложкі. Да яго падышла жанчына ў белай сукенцы і ў хустачцы з чырвоным крыжам: – Бонжур, мсье! Што такое “Бонжур” Алесь ужо ведаў. Дзе ён? Можа, у раі? Алесь спытаўся пра гэта. Але на той мове, на якой гаварыў з дзяцінства. – Не хвалюйцеся. Вы ў шпіталі, у Парыжы, – адказала па-руску жанчына і пагладзіла яго па шчацэ. Алесь адчуў цеплыню яе рукі, прыемны пах, як ад пані Марылі з маёнтка Куроўшчына, калі яна прыходзіла ў школку і стаяла ля яго стала, пачуў стогн суседа, і канчаткова зразумеў, што жывы. Значыць, да Бога даляцелі ягоныя пацеры. І ён жывы… Успомніў падпаручніка Васькоўскага і заплакаў. Шпіталь меў назву Марыі-Тэрэзы. Алесь даведаўся, што ляжыць у палаце № 125, а жанчын, якія наглядаюць за параненымі, называюць сёстрамі міласэрнасці. Яму было тут утульна, спакойна. Фронт, страляніна, узрывы, смерць засталіся недзе далёка. Алесь памалу варушыўся, асцярожна ступаючы на мыліцах, баяўся развярэдзіць раны на нагах. Ён хадзіў па калідоры, углядаўся, слухаў незнаёмую мову і пачынаў яе трошкі разумець. У суседняй палаце ляжаў унтэр-афіцер Здзіслаў Халемскі з-пад Беластока, які гаварыў па-французску, але паводзіў сябе так, нібыта быў графам ці князем. Пан Халемскі паспрабаваў нават камандаваць Алесем: тое зрабі, гэтае прынясі, але адчуўшы яго непрыязнасць, адчапіўся. За акном ужо стаяла восень. Дрэвы былі ў жоўтай і чырвонай лістоце. Паветра ўзнімалася ад зямлі густое, цяжкое, насычанае вільгацю. Недзе ў акопах гнілі яго сябры. Параненых у шпіталі не зменшылася. Вайна працягвала малаціць свой багаты ўраджай. І ёй патрэбны былі ўсё новыя і новыя ахвяры... З кожным днём у Алеся мацнела цела, дужэйшымі рабіліся ногі і рукі. Ён, ужо здольны касіць сена, араць зямлю, як кожны здаровы чалавек. Надыдзе час, калі ён пакіне шпіталь, – і так дужа затрымаўся, – вернецца ў сваю роту. Ужо невядома дзе, і хто застаўся жывы з тых, каго ведаў. Ён успамінаў падпаручніка Васькоўскага, мацака, што, жартуючы, адным ударам кулака забіваў цвік у дошку. Апошнім вечарам ён паклікаў Алеся да сябе, і яны сядзелі, курылі, а пасля Васькоўскі расказваў, якія цудоўныя мясціны вакол яго хутара, абяцаў запрасіць Алеся на Шчару, дзе рыбы, нібы травы на лузе. Яны гаманілі, гаманілі на сваёй матчынай мове і атрымлівалі ад гэтага асалоду, быццам знаходзіліся на роднай зямлі, а не ў акопе ў далёкай Францыі. ...Параненых наведвалі жыхары Парыжа. Алесь упершыню ўбачыў жанчын у прыгожых капелюшах, у сукенках, такіх, як у пані Марылі з маёнтка Куроўшчына. Жанчыны прыносілі пірагі, булачкі. Хоць, пэўна, самі не шыкавалі. Нехта адрываў ад сябе апошняе, каб пачаставаць франтавікоў. Так аднойчы Алесь убачыў Анэлю. Яна ішла па палаце з кошыкам румяных булачак і раздавала іх параненым. Ззаду паважна крочыў сівавусы дзядзька з шырокай лысінай над задаволеным тварам. Дзяўчына была тоненькая, светлавалосая, з сінімі-сінімі вачыма. І гаварыла кожнаму па-польску: – Прошэ, прошэ.. Яна была вельмі падобная на Алесеву сястру Зоську. Толькі Зоська вышэй і вочы ў яе зялёныя, бы веснавое лісце. А так здалёк... Падумаў бы, што Зоська да яго прыехала. Але ж такое магло, пэўна, толькі прысніцца. За акном Парыж, вакол ложкі з параненнымі, пахне лекамі, якія і ў скуры, і ў валасах, і ў жываце. Ежа таксама пахне лекамі. Але насупраць дзяўчына, якая нешта гаворыць і радасна яму ўсміхаецца, нібыта яны знаёмыя вельмі даўно. Ён узяў з яе рук булачку і сказаў так, як казаў заўсёды, прывучаны з дзяцінства мамай, што ў дзявоцтве працавала ў маёнтку пані Марылі: – Дзякуй, вялікі дзякуй... – І яшчэ дадаў па-польску: – Хай пан Бог і вам дапамагае. Пасля гэтых слоў яна з лысым дзядзькам, а гэта быў яе тата, пан Янусь, прастаялі ля ягонага ложка доўга. Хоць Алесю тыя хвіліны праляцелі як імгненне. Ён расказаў пра сябе ўсё: адкуль, хто бацькі. І нават успомніў Зоську. І пра раненне, і падпаручніка Васькоўскага. Словы з яго ліліся, ліліся. А калі скончыў гаварыць, убачыў у вачах Анэлі і пана Януся спачуванне, дабрыню і адчуў сябе так, нібыта сустрэў праз шмат гадоў сваіх родных. Потым, калі Анэля з бацькам пайшлі далей па палаце, спалохаўся, што больш ніколі іх не ўбачыць. І такая роспач, туга ахапілі Алеся, што ледзь стрымаў слёзы. Ён страціў спакой і кожны дзень выходзіў у калідор, чакаў, чакаў... Але яе не было, і не было. Алесь падумаў: ці мала такіх, як ён, параненых, у гэтым шпіталі. І нават з іхняга палка. Родам з-пад Баранавічаў, Бярэсця, Гародні ці з-пад Беластока. Чым ён лепшы за астатніх? Не афіцэр, не шляхцюк... Узяў у сваю дурную галаву... Хутка на фронт, а там... Алесь ляжаў на ложку ў сумоце, адвярнуўшыся тварам да сцяны. Хтосьці крануў яго за плячо раз-другі. Ён павярнуўся, расплюшчыў вочы і адразу ўбачыў яе. Яна стаяла асветленая праменямі яркага сонца, і валасы здаваліся залатымі, а твар быў нібы ў анёла, што на іконе ў іхняй вясковай царкве. Анэля была адна, без бацькі, у руках трымала вялікі кошык з духмянымі булачкамі, водар ад якіх перапыняў шпітальны пах. – Прабачце, я вас, пэўна, разбудзіла, пане Олесь, – сказала Анэля і сарамліва нахіліла галаву. Доўгія вейкі калыхнуліся раз-пораз, быццам крылы матылька, твар пачырванеў ад ілба да шыі. – Ды не, не... – замармытаў Алесь, падхапіўся з ложка, не ведаючы як трымаць рукі. У яго ад радасці закалацілася сэрца. Яму хацелася закрычаць на ўсю палату, а, можа, не, каб ніхто не чуў: Анэля прыйшла, Анэля прыйшла!.. – Татусь вам перадаў прывітанне... – зноў калыхнуліся вейкі, і вочы зрабіліся яшчэ больш сінімі, чым былі. Яны трывожылі, хвалявалі. Ад ніякаватасці ледзь стаяў перад Анэляй. Здавалася, ён слабы, бездапаможны. Зрэшты, ён – мужчына. Няхай, і не шляхцюк, не афіцэр… – Татусь спытаў у доктара пра вас. Дык той казаў, што вас хутка выпішуць і вы не паедзеце на вайну, – шчабятала Анэля і палажыла яму ля падушкі пяць булачак. – Частуйцеся, каб быць здаровым. Паслязаўтра абяцаўся і татусь да вас зайсці. Аб нечым пагаварыць... Алесь зусім разгубіўся і ўсё дзякаваў ёй, дзякаваў, ажно пакуль Анэля, нібы птушка, не праляцела праз палату і не знікла за высокімі белымі дзвярыма. Ён глядзеў ёй услед і быў шчаслівы, як ніколі не быў яшчэ ў жыцці. Нейкія незразумелыя пачуцці перапоўнілі яго. Не хапала паветра, хацелася спяваць, хоць ніколі не спяваў. – Пекна паненка, – сказаў унтэр-афіцэр Халемскі, што невядома як апынуўся ў іхняй палаце. – Надта пекна... – і на яго твары ўзнікла крывая непрыемная ўсмешка. Алесь лёг на ложак, прыціснуў да сябе булачкі і так ляжаў ажно да самай вячэры, уяўляючы Анэлю, яе вочы, валасы. Не хацелася, каб нехта бачыў як радасна яму, як спявае ягоная душа. ...Неўзабаве Алесю паведамілі, што выпісваюць са шпіталя. Па стану здароўя ён можа ехаць дамоў. Але як ехаць, куды ехаць? Кругом вайна. Францыя, Германія, Аўстра-Венгрыя, Расія, Балканы – усюды ішлі жорскія баі. Штодзень з усіх бакоў гінулі тысячы салдат. Бярэсце, Гародня, Наваградак, Баранавічы, Ружаны і Пружаны былі пад немцамі. Пра гэта яму расказаў пан Янусь, які наведаў Алеся ўжо без Анэлі, і прапанаваў застацца ў Парыжы, працаваць у ягонай булачнай пакуль не скончыцца вайна. А там Бог бацька... Вось, ён, Янусь Клебан, некалі прыехаў з мястэчка з-пад Кракава і ўжо ў Парыжы больш за дваццаць гадоў. Анэлька, дачушка, тут нарадзілася... Сказаў і хітра паглядзеў на Алеся, пасміхнуўся ў вусы... Яны ішлі ад шпіталя вузкімі вулачкамі між каменных дамоў, ледзь паспяваючы ўхіляцца ад вазоў, тарантасаў, прабіраючыся праз натоўп у гомане, крыках гандляроў. Параненыя, інваліды... Адчувалася вайна, але яна была далёка. Тое, што ён крочыць з салдацкім рэчмяшком за плячыма па Парыжы, – сон. Але наперадзе яго чакае нешта такое, аб чым не можа і марыць... Лаўка, пякарня і дом, у якім жыў пан Янусь з сям’ёй, знаходзіліся недалёка ад ракі. Рака, як рака, нечым падобная на Ясельду. Толькі назва яе Сена. Сена дык сена, колькі яго Алесь з малых гадоў касіў на Межарэках у рэчышчы Ясельды. Алесь, як і дома, як для сябе, самааддана працаваў у пякарні пана Януся. Нібыта хацеў забыць фронт, гнілыя акопы.. Ён адчуваў асалоду ад стомы ў руках, ад поту, што струменіўся ад патыліцы да каленяў. Над ім не шалелі кулі, не грукалі, вызваляючыся ад свайго страшнага начыння, снарады. Смачна пахла хлебам, свежымі булачкамі і ванілем, карыцай. Стаяў пах Калядаў і Вялікадня. Ён штодзень бачыў Анэлю, яе саламяныя валасы, танклявую, бы маладая бярэзіна, дзявочую постаць. Бывала, калі яны разам хадзілі на шпацыр па вуліцах Парыжа, елі марожанае. Алесь нават пакаштаваў панскі напой – каву. Не зразумеў, чым ён смачнейшы за гарбату з мяты ці смуроды. Але ж убачыў, што падабалася гэтая кава Анэлі, і ён з замілаваннем глядзеў, як яна асцярожна, з асалодаю п’е маленькімі глыткамі. Алесь баяўся дакрануцца да Анэлі, выпадкам не чмыхнуць, не прамовіць брыдкае слова. Ён не ведаў як гэта называецца, але гэта было каханне. У любы момант ён мог падараваць ёй сваё жыццё. Так часам думаў Алесь, не разважаючы, навошта Анэлі яго жыццё. Яны былі шчаслівыя, і пан Янусь задаволена назіраў за сваім маладым памочнікам. Ён ужо меркаваў, што яго дарагая Анэля, дай Божа, будзе злучана з працавітым хлопцам, які не француз, амаль паляк, з-пад Бярэсця, – і яму на схіле гадоў стане добрым апірышчам, падорыць нашчадкаў старажытнаму роду Кракаўскіх Клебанаў. І усё да гэтага рухалася... Анэля з маці, паняй Тафіляй, паехалі на Манпарнас да сваякоў па матчынай лініі, дзе тыя мелі ювелірную краму. Абяцаліся вярнуцца пад вечар. З абеда Алесю пан Янусь таксама даў адпачынак. Заслужыў, пагуляй, выпі піва, падыхай паветрам Парыжа. Алесь адзеў каптан з сіняга вельвету, падарунак Анэлі, абуў юхтавыя боты, не зусім новыя, але яшчэ з моцнымі падэшвамі, да бляску наваксаваўшы. Ён прыдбаў іх у Янкеля з каўбаснай лаўкі, суседа пана Януся і ягонага земляка. Паглядзеўся ў люстэрка, падфарбаваў рудаватыя вусы. Застаўся задаволены сабою. У кішэні трошкі было франкаў, якіх хопіць, прынамсі, на кухаль таннага піва. Кінуў на галаву сваю салдацкую круглую шапку і, махнуўшы рукой пану Янусю, весела пакрочыў па вуліцы, ні аб чым не думаючы. Ён глядзеў на дамы з чырвонай цэглы, на неба з спакойнымі бела-шэрымі аблокамі, на людзей, апранутых зусім інакш чым у вёсцы, па-панску, якія зараз мітусіліся, як мурашы. Вайна... Нехта шыкуе, а нехта галодны. Вайна... Вердэн, Рэймс, Мазурскія балоты – з гэтага пан Янусь пачынаў амаль кожны свой дзень, не забываючы Кракава. Анэля... Алесь падумаў, што, магчыма, сам Гасподзь падараваў яму сустрэчу з ёю. Няўжо ён так літаслівы да яго, міласэрны? Можа, ён яшчэ даруе яму шчасце, як хутчэй убачыць тату з мамай, Зоську? Крапнуў дождж, паныла завыў вецер. Стала пахмурна. Хістаўся на мыліцах п’яны інвалід. Худы, як высахлы ясень, прайшоў насустрач ажан, гарадавы. Алесь памалу тупаў па Парыжы і нават забыў пра кухаль піва, што яму дазволіў пан Янусь. Хлапчук у чырвоным світэры на скрыпучым іржавым ровары абагнаў яго, азірнуўшыся крыкнуў, відаць, нешта абразлівае, і, зарагатаўшы, завярнуў за трохпавярховую мураванку. Туды ж накіраваўся і Алесь. Дождж памацнеў і не збіраўся спыняцца. Халаднавата. Час ужо вяртацца. За наступным домам ён паверне назад. Купіць бутэльку сітра, – не трэба яму піва, – пасядзіць у сваім цёплым пакоі, пагартае старыя часопісы на польскай мове, якія пан Янусь, спытаўшы ці ўмее чытаць, паклаў на шафку. Потым будзе думаць пра Анэлю, пра іх будучыню... – Бонжур, мсье! – пачуў ён мяккі нізкі голас. Бонжур, бонжур, усе кажуць: бонжур... Як з-пад зямлі выскачыўшы, перад ім узнікла маладая жанчына, нафарбаваная быццам лялька, што ў Анэліным пакоі ля ложка на крэсле, у кароткай да каленяў спаднічцы. Кофта на ёй з вялікімі дзіркамі, як хто прагрыз. На нагах пантофлі, брудныя і ў дзірках. Жанчына штосьці гаварыла і смяялася, бліскаючы дробнымі зубамі, на якіх месцамі чырванелі плямкі памады. Яна махала рукамі, прасіла ў яго закурыць. Алесь, як мог, паказаў, што не курыць. Яна толькі смяялася, узяла за руку, прыціснула да сябе. Жанчына не адпускала руку і цягнула яго, цягнула за сабой. Ён яшчэ хвіліну назад хацеў адштурхнуць прыліпу і пайсці, а зараз, быццам прыклеены і не здольны адарвацца, таксама смеючыся, увайшоў услед за ёй у дом. Яны падняліся на другі паверх па хісткай драўлянай лесвіцы, якая з кожным крокам рыпела і здавалася не вытрымае іхняга цяжару. Алесь гэтага не заўважаў. Маладосць, радасць жыцця, шчасце ад таго, што жывы, не застаўся навечна ў акопах пад Рэймсам – зрабілі сваю справу. Ён дазволіў ласкавым жаночым рукам зняць з яго каптан, боты, кашулю, нагавіцы. Яны былі ў невялічкім пакойчыку з вузкім ложкам, маленькім столікам і ўслончыкам. Праз акно, напалову закрытае газетай, ледзь-ледзь прабівалася слабае святло, гусцеў змрок. Алесь прыхіліўся да жанчыны, адчуваючы саладкаваты пах, цеплыню. Ён абняў яе і, няўмела, коўзаючы вуснамі па твары, пачаў цалаваць. Яна ўжо не смяялася, а дробненька хіхікала, упіралася рукамі яму ў грудзі. Алесь забыў пра Анэлю, Парыж, сваю вёску... Яму было ўсё роўна, ён цягнуўся да гэтай жанчыны, нібы да крыніцы, якая натоліць яго смагу, голад... Забыў аб усім. Увесь свет сканцэнтраваўся ў гэтым пакойчыку, на гэтым размаляваным твары... Раптам успыхнула святло, і Алесь, нягледзячы на свой зусім расслаблены стан, пачуў рэзкі мужчынскі голас: “Стаяць!”. Дужыя рукі адарвалі яго ад жанчыны і кінулі на падлогу. Ад моцнага болю Алесь закрычаў і амаль адразу ўскочыў на ногі. Перад ім стаялі на галаву вышэйшыя за яго, два шыракаплечыя мужчыны. Адзін з іх круціў у руцэ нож з вузкім бліскучым лязом. – Што вам трэба? – з цяжкасцю выціснуў Алесь. – Што нам трэба, што нам трэба!.. Ха-ха-ха!.. – рагаталі абодва. – Бач, рускі! Зямеля! Ха-ха-ха, – той, што з нажом, ажно за жывот схапіўся, так яму было смешна. – Францужанкі захацелася... За ўсё трэба плаціць, галубок. – Інакш... – ён зрабіў красамоўны ўзмах нажом. – Барыс, правер ягоныя кішэні. Яны нецярпліва пачалі трэсці Алесевы манаткі і адразу знайшлі ў каптане франкі, а пасля і залаты рубель, які ён захаваў у акопах і ў шпіталі, пранёс з сабою, як нешта святое, каб зберагчыся і выжыць. Гэта быў падарунак хроснай маці. Яна паклала яму ў кішэню рубель, калі Алесь ішоў на фронт. – Ого!.. – сказаў мужчына з нажом. – Багаты кліент. Дай сюды... І ў гэты момант здранцвенне, якое ахапіла Алеся, прайшло. Ён зразумеў: адсюль можа і не выйсці. Для гэтых людзей ён – пыл, смецце. Зарэжуць гэтак ж лёгка, як дыхаюць. Ён яшчэ не бачыў нічога, акрамя акопаў, шпіталя. Бог яго пазнаёміў з Анэляй... У галаве мільгнула залітае крывёю цела падпаручніка Васькоўскага, чорнае воблака ад разарванага снарада і гул, працяжны гул... Ні пра што не думаючы, нібыта яго шпурлянула нейкая магутная сіла, Алесь кінуўся да дзвярэй, збіў з ног жанчыну і выскачыў на лесвіцу. Ззаду крычалі, трашчала пад нагамі дрэва, а ён бег так хутка, як не бегаў ніколі ў жыцці. На яго азіраліся, ён чуў смех і, калі нарэшце спыніўся, зразумеў: на ім толькі старыя залапленыя споднікі. Халодны дождж паліваў разгарачанае цела і змываў з яго страх, пот... Алесь бег, блукаючы па слаба асветленых вулачках, і, інтуітыўна, бы звер, знаходзіў свой накірунак. Здавалася, ніколі не будзе канца гэтай дарозе. Аднак, вось апошні крок і ён – ля дзвярэй дома. За імі Анэля, цяпло, ягоны сціплы пакойчык. Алесь перахрысціўся і ступіў праз парог. Ён не мог мінуць гасцёўню, дзе вечарамі за сталом збіралася сямейства пана Януся і гуляла ў карты. Пры яго з’яўленні ў пакоі стала ціха-ціха. Алесь паспеў заўважыць як у пані Тафілі саслізнулі з носа акуляры на стол. У Анэлі твар зрабіўся чырвоны-чырвоны, як некалі ў шпіталі... Назаўтра раніцай пан Янусь прынёс яму новыя порткі, кашулю, боты, каптан і шапку. – Калі чалавек не здольны ўтрымаць на сабе штаны, дык як ён зможа ўтрымаць маю лаўку, – сумна-задумліва сказаў пан Янусь. – Я не хачу, каб мая Анэля пайшла на плошчу Пігаль, туды дзе чырвоныя ліхтары... Праз некалькі дзён Алесь махаў Анэлі за акном вагона цягніка, які рухаўся ў бок Варшавы. Дзяўчына прыйшла на вакзал цішком ад бацькі. Захутаўшыся ў цёмную вялікую хустку, яна стаяла, прыхіліўшыся да сцяны, і плакала. І Алесь плакаў, праклінаючы сваю слабасць, нерашу­часць, бездапаможнасць, гаворачы сам сабе, што лепш было б, каб загінуў пад Рэймсам. Аднак ён хутка яе забыў... Успомніў у свае апошнія хвіліны жыцця. ...Былі Парыж, Анэля... Анэля і Парыж... Магнітны чалавек На стале дзве пустыя і не зусім чыстыя шклянкі, паўслоіка кіслай капусты, дробна парэзанае і тонкае, бы з недакормленай кепскім гаспадаром свінні, сала, без скуркі. Закусь ляжыць на паперы, чыстай, бялюткай з гэтага боку, а з другога – каляндар, калі сеяць і жаць. Бутэлька гарэлкі на падлозе ля тумбачкі. Яны сядзяць насупраць адзін аднаго – лысаваты і сівы сямідзесяцігадовы Іван Самуілавіч Карольчык і Генадзь Пятрулька ў паўтары разы маладзейшы за яго. Пятрулька таксама ўжо сівы, толькі вочы ў яго маладыя, твар хоць чырванаваты, але гладкі. У Карольчыка сівая валасня лезе з носа, вушэй. Шыя, бы ў старога гусака: скура вісіць з недаголенымі рэшткамі сівых валасоў. Зубоў даўно ў роце няма, а ён ад ляноты ніяк не зойдзе да ўрача. Зверху гуляе штучная сківіца, падаючы ўніз, палохае субяседнікаў. Генадзю робіццца гідка. Але ён не можа пайсці, яму шкада Карольчыка. Здаецца, назіраючы за ім, бачыш сябе праз гадоў дзесяць-дваццаць. Калі дажыве… Калі Бог дасць… Ці дасць?.. Позняя восень, цемрадзь. Яшчэ гадзінка-другая і – дамоў. Івана Самуілавіча пакуль не звальняюць, здолеў заслужыць павагу начальства. Хоць спецыяліст ён, здаецца, да завода з ніякага краю. Гадоў восем назад былы дырэктар надумаў зрабіць свой музей, паклікаў тады Карольчыка, для якога гэта быў хлеб: усё жыццё займаўся музейнай справай. Іншыя даўно на пенсіі, а Іван Самуілавіч працуе. Стварыў невялічкі музейчык і сядзіць у ім, даглядае. Аднаму сумна, толькі і радасць, калі Пятрулька заходзіць. Тут пагаманіць можна і душу супакоіць пасля ўчарашняй цяжкай чаркі. – Маё жыццё – гэта гісторыя нашай краіны, – гаворыць Карольчык, меланхалічна пачэсваючы пляшыну, і спрабуе дажаваць скрылік сала, які вось-вось выслізне з рота. – Пры камуністычнай партыі як было… Без чаркі ніводзін начальнік не абедаў. Мне расказвалі, як некалі прыехаў на партыйны з’езд да нас у Беларусь першы сакратар кампартыі Украіны Шэлест. На вячэры ён падняў чарку за камуністычную партыю… Мясцовы сакратар райкама, а гэта было ў Белавежскай пушчы, які не выпіў, таму што проста не піў, пасля гэтага вечара больш не працаваў першым сакратаром… А ведаеш, чаму маё прозвішча Карольчык? Таму што мой прашчур быў памочнікам караля Рэчы Паспалітай. …Яны не ўпершыню сядзяць за такой бяседай, і ўсе гісторыі Карольчыка Генадзь ведае на пералік, але не замінае дзеду, слухае, бо кожны раз той дадае ў свой аповед нешта новае. І хоць часам хочацца смяяцца, але ён стрымлівае сябе. Карольчык можа паказаць характар. На тым тыдні Генадзь штосьці недаверліва перапытаў, дык дзед схапіў з тумбачкі талерку і, ляснуўшы ёю па сцяне, закрычаў са злосцю: – Дык не верыш, не верыш?!. Як тут не паверыш? Хай будзе па-ягонаму. – Я служыў у арміі ў пяцідзясятых гадах у Германіі. Быў сакратаром камітэта камсамола… Не, здаецца, камандзірам узвода. Я ж першы быў, хто вадзіў экскурсіі па Асвенцыму. Ведаеш, што такое Асвенцым? Там жывымі палілі людзей. Гэта – жах! І я ўсё ведаў. Я – усё ведаў!.. Аднойчы прыехала дэлегацыя кіраўніцтва ГДР на чале з таварышам Хонекерам. Ён мяне так слухаў, так слухаў! – хітае Карольчык галавою і камандуе: – Налівай! – акуратна адпівае паўшклянкі, зноў жуе сала і, уздыхнуўшы, нібы пасля цяжкай працы, працягвае: – І што ты думаеш?!. Таварыш Хонекер дастае з кішэні залаты гадзіннік і ўручае мне. Вакол стаяць генералы, розныя маршалы, Міністр абароны Савецкага Саюза Грэчка. Пасля мой каман­дзір сказаў: “Ну, Ваня, ты – малайчына! Сапраўдны савецкі салдат!..” Час быў складаны. Супраць нас былыя эсэсаўцы, амерыканцы. Многа яшчэ розных недабіткаў ашывалася па Германіі. Неяк з маім узводам былі ў Баварыі. А там горы, лес. Прыселі адпачыць. Чуем, страляюць. Я за кулямёт і крычу хлопцам: “ За мной!”. Выскачылі на дарогу, а там чатыры ці пяць эсэсаўцаў на матацыклах. Страляюць са шмайсераў. Не, думаю, не на таго натрапілі. Залёг я за камень, як даў чаргу з кулямёта. Толькі пырскі ў розныя бакі. Адзін матацыкл з эсэсаўцамі паляцеў у прорву, а потым і другі. Пасля: бух-бух – узрыў, няма фашыстоўцаў. – І што далей? – Што далей, што далей. Мы селі на машыну і паехалі. – А эсэсаўцы? – Што эсэсаўцы? Засталіся ў прорве. – Дык якія гэта эсэсаўцы, калі вы служылі ў арміі ў пяцьдзясят вось­мым годзе? Пасля вайны трынаццаць гадоў мінула… – Які ты дурны! Нічога не разумееш... Некаторы час сядзяць моўчкі, жуюць. Карольчык штосьці мармыча сабе пад нос. Раптам ляпае кулаком па тумбачцы, і адна са шклянак куляецца на бок, з яе цячэ недапітая гарэлка. Дзед, сагнуўшыся, языком ловіць апошнія кроплі, потым выпрастоўваецца і ўзбуджана гаворыць: – У, гэтая Наскова, поскудзь! – Чым яна насаліла вам? – пытаецца Генадзь і шчыра здзіўляецца, бо Іна Леанідаўна Наскова, іхні калега, спакойная інтэлігентная жанчына, якая, здаецца, у жыцці муху не пакрыўдзіла. – Чым, чым? – злуецца яшчэ больш Карольчык. – Папрасіў, каб пазычыла дзесяць тысяч. І ў цябе, і ў мяне сёння няма грошай. Дык, што ты думаеш, яна мне кажа? Вы – атрымліваеце пенсію і зарплату… Дзе вашыя грошы? Якая твая сабачая справа? Дзе мае грошы? Я ж не прашу міласціну. Прашу, пазыч дзесяць тысяч. Больш не прашу. Не, дзе вашыя грошы?!. Ну, яўрэйская парода! Увесь час, так і выкруціць, так і выкруціць… – Пры чым тут яўрэйская парода? – здзіўляецца Генадзь. – Іна Леанідаўна – не яўрэйка. Яна ж родам з вёскі з-пад Гародні. – Ты дурны, ці робіш выгляд? Ніякая яна не Леанідаўна, а Лейбаўна. Ізіда Лейбаўна. Я ж іх чую на адлегласці, бы воўк парася. – Ну, і што? Што яна вам зрабіла? Яна насыпала вам солі на хвост?.. Ніякая яна не Ізіда Лейбаўна, а Іна Леанідаўна. Дарэчы, вы казалі, што ў вас быў дзед Ісаак?.. Дый бацька Самуіл?.. – Канечне, у мяне быў дзед Ісаак. Ён з-пад Моталя, што на Брэстчыне. Гэта быў мудры і вельмі разумны чалавек. У яго было два млыны, пяць кароў і дзесяць коней. На зіму ён заўжды саліў дзве бочкі белых грыбоў, дзве бочкі рыбы. Ён быў такі дужы, што тры мужчыны не маглі ўтрымаць яго на месцы. Ён іх раскідваў, бы шчанюкоў. А які адчайны быў? Аднойчы паспрачаўся з мужчынамі на дзве скрынкі гарэлкі, што голы, без нічога, зойдзе ў лазню да жанчын і памыецца з імі. І, што ты думаеш, памыўся. Аказваецца, ён паабяцаў частку гарэлкі, што аддасць ім, калі не вытураць з лазні. Вось які быў у мяне дзед Ісаак! – Дык чакайце. Ваш дзед быў Ісаак. Бацька Самуіл. Значыць, яны – яўрэі! І ў вас, шаноўны Іван Самуілавіч, таксама яўрэйская кроў. – Што ты вярзеш?!. Які я табе яўрэй? Сам ты яўрэй! Я – славянскай крыві! А вось гэныя фашысты… – Якія фашысты?.. – Я быў зусім малы, калі мяне з мамаю, братам і сястрою забралі ў Нямеччыну. Пагналі нас, пагналі. Помню, немец падае мне кавалачак капусты, гнілой, каб я яе з’еў і, магчыма, памёр. Але я не бяру. Думаю, не, паганы фашыстовец, не вазьму з тваіх рук нічога, лепш здохну, але не дамся немчуры. – І што, так і не паелі капусты? – Не, не паеў, – хітае галавою Карольчык і падазрона глядзіць на Генадзя. – Ты што, здзекуешся з мяне? Думаеш, я выдумляю?.. – Ды не, не… Значыць, вы непаўналетняя ахвяра фашызму? – Так, так, – Карольчык задуменна глядзіць на карту свету, якая вісіць насупраць іх на сцяне. – Было, было… – Грошай шмат атрымалі ад немцаў? Усім жа ахвярам фашызму немцы выплачваюць добрыя грошы. – Не, ты што?!. Я ад гэтых захопнікаў ніводнай маркі не ўзяў. Тут я прынцыповы. Не хапала, каб я, які пацярпеў ад немцаў, яшчэ грошы ад іх браў. Не, такому не бываць. Я – вышэй за гэта! Не трэба мне аніякіх пасведчанняў, ні грошай. Нянавісць да іх у мяне глыбака ў сэрцы і ні за якія грошы яе не выкараніш… Вочы ў Карольчыка салавеюць, і ён апускае галаву, штосьці бурчыць сабе пад нос. Генадзь пакідае яго аднаго і цішком, нацягнуўшы на плечы паліто, дзякуй Богу ўжо канец рабочага дня, кіруе дахаты. Прыпыніўшыся на вуліцы, ён бачыць як неўзабаве, энергічна і шпарка, выходзіць з будынку Карольчык і, агледзеўшыся па баках, бяжыць да прыпынку, ускоквае ў тралейбус. Здаецца, толькі што засынаў і раптам такая бадзёрасць… Назаўтра пад абед зноў званок па тэлефоне. Карольчык запрашае зайсці да яго. І не хоча Генадзь ісці, у душы лаецца на сябе і – усё роўна ідзе. Нібы цягне яго магнітам, нябачная сіла ўхапіла за каўнер і валачэ, валачэ… Ён тры разы стукае ў дзверы, гэта іх умоўны знак. Карольчык адразу адчыняе, высоўвае галаву ў калідор, глядзіць, ці нікога няма там, і зачыняецца. Тумбачка накрыта каляндаром, на якім лес і мядзведзі на дрэвах. Дзве шклянкі, слоік з апенькамі, сала, хлеб і бутэлька гарэлкі. Карольчык узбуджаны, вясёлы, задаволена пацірае рукі. – Сустрэў сёння Антона Прорвіча. Разам некалі з ім працавалі. Што мы з ім толькі не рабілі. Канечне, ён быў не такі, як я. Не, не такі… Вось рабілі некалі Хатынь. Ну, комплекс такі. Ведаеш? – Ну, ведаю, ведаю. Хто не ведае. – Выклікае мяне Машэраў і кажа: Ваня, калі не ты, дык хто?!. Я там дняваў, начаваў. Усё зрабілі, як трэба. Ленінскую прэмію людзі атрымалі. – А вы чаму не атрымалі? – Верыш ці не, але адмовіўся. Так і сказаў Машэраву – не маю права! Галоўнае, што ёсць Хатынь. Вось так. А ты думаў? Мяне кожны сабака ў Беларусі ведаў. Усе паважалі. Як прыеду, Іван Самуілавіч, Іван Самуілавіч!.. Як заўсёды, канечне, стол па-вышэйшаму разраду і яшчэ з сабой добрую торбу ўсялякай вяндліны, рыбы, гарэлачкі… Пасядзелі, пагаманілі. Перажаваў нарэшце Карольчык сала, запіў чаем. Са смуткам паглядзеў на пустую бутэльку. У кішэнях таксама было пуста: і ў яго, і ў Генадзя. – Эх, якая паскудніца! – цяжка ўздыхнуў. – Хто? – Ды гэтая Наскова Ізіда Лейбаўна. Іду, а яна мяне пад’ялдыквае: “Можа, вам сёння патрэбна дзесяць тысяч?..” Думаю, ды каб у мяне і рубля не было, – не ўзяў бы. Сядзяць, маўчаць. У слоіку яшчэ на два пальцы грыбоў, сала ляжыць, хлеб ёсць. – А, можа, пайсці і ўзяць дзесяць тысяч у Насковай? Але аддаваць будзеш ты, – гаворыць Карольчык. – Не, на сёння хопіць, – не згаджаецца Генадзь. – Але ж душа просіць, – крэкча Карольчык. …Пад абед тэлефон звоніць, звоніць. Сціхне, потым зноў і зноў. Учора жонка абазвала яго сабакам, пустадомкам, алкаголікам і, наогул, каб ён хутчэй здох. Праз дзень смярдзіць гарэлкай. Яго хутка выганяць з работы, ён не дапрацуе да пенсіі. Як гэта не можа адмовіць у кампаніі Івану Самуілавічу? Без’языкі, пад гіпнозам, ці канчаткова здурнеў? Шкада Івана Самуілавіча? Дык ідзі і жыві з ім! Ты, не мужчына – ануча! Тэлефон усё звоніць і звоніць. Цяжка ўздыхнуўшы, Генадзь бярэ трубку. Хай сабе лаецца жонка, але ўжо два месяцы ім не плацяць зарплату. Трэба жонцы боты купіць, дачцы паліто. А грошай няма… Генадзь нейкі час трымае ў руцэ трубку, а потым кладзе яе назад на апарат. Адчыняюцца дзверы, у кабінет зазірае Іна Леанідаўна Наскова. Яна радасна ўсміхаецца: – Генадзь Рыгоравіч, налічылі грошы… Пятрулька набірае нумар тэлефона Карольчыка і, нечакана для самога сябе, накрыўшы хусцінкай мікрафон, імітуе голас робата: – Увага, увага, вам налічана зарплата! Увага, увага, вам налічана зарплата! – і хуценька кладзе трубку. Праз некалькі хвілін званок. Гэта Карольчык. Адразу чуваць, як ён узбуджаны: – Генадзь, мне званіў магнітны чалавек. Сказаў даюць грошы. Пакуль атрымаем, бяры ў Ізіды Лейбаўны дзясятку і бяжы па бутэльку. Я вярну ёй доўг… Бяжы!.. Бач, нікому манітны чалавек не пазваніў, толькі мне. А ты не верыш!.. …На тумбачцы каляндар. На ім дзве лустачкі хлеба, салёны агурок, пустыя шклянкі. Генадзь думае, што скажа жонцы, скуль у яго пах гарэлкі. Карольчык трымае перад сабою газету “Правда” за шэсцьдзесят пяты год мінулага стагоддзя і гаворыць: – У Казахстане я быў начальнікам студэнцкага атрада. У мяне было трыццаць машын, і таварыш Кунаеў, тады першы сакратар партыі, казахскай, павінен быў мне ўручыць медаль… Пятрулька задуменна хітае галавой, і ўрэшце вырашае: раскажа жонцы, што яму таксама ўручаў казахскі партыйны сакратар медаль… І больш да Карольчыка ён – ні нагой. Вось толькі атрымае ён медаль… – Я фашыстоўцаў жык-жык, жык-жык! – мармыча Карольчык, і хочацца пайсці ў атаку. Генадзь уяўляе, як пырскаюць агнём кулямёты, ляцяць ракеты. Яшчэ трошкі, і Гітлеру капут…