Архіў нумароў:

Антоніо Табукі

_____________________ Цягнікі, што ідуць у Мадрас. Навэла Пераклад з італьянскай – Аксаны ДАНІЛЬЧЫК.	Цягнікі, што з Бамбею ідуць у Мадрас, адпраўляюц­ца з Вакзала Вікторыя. Мой турыстычны даведнік за­пэўніваў, што адпраўленьне з Вакзалу Вікторыя само па сабе вартае падарожжа ў Індыю, і гэта было першай прычынай аддаць перавагу цягніку перад самалётам. Мой даведнік быў кніжачкай крыху эксцэнтрычнай, ён даваў абсалютна неадпаведныя парады, а я дакладна іх выконваў. Справа заключалася ў тым, што і маё падарожжа было абсалютна неадпаведным, і такім чынам гэтая кніга была напісаная сьпецыяльна для мяне. Яна расказвала пра падарожніка ня як пра авантурыста прагнага да тыповых уражаньняў, яко­му можна параіць тры ці чатыры абавязковыя марш­руты быццам у пасьпешліва наведаных вялікіх музеях, але ў пэўнай меры блукаючую і нелагічную істоту, гатовую да вольнага баўленьня часу і памылак. На самалёце, гаварылася ў кнізе, вы зробіце зручнае і хуткае падарожжа, аднак прапусьціце вясковую Індыю і незабыўныя краявіды. На цягніках далёкага накірунку вы падвяргаеце сябе рызыцы па-зараскладавых стаянак і можаце прыехаць на дзень пазьней, чым было прадугледжана, але затое ўбачыце сапраўдную Індыю. Аднак, калі вам пашанцуе і вы сядзеце ў патрэбны цягнік, ён будзе пунктуальным і камфортным, вам дадуць цудоўную ежу і выдатнае абслугоўваньне і білет першага класу будзе вам каштаваць менш за палову білету на самалёт. І потым не забывайцеся: у індыйскіх цягніках могуць адбывацца самыя нечаканыя сустрэчы. Апошнія сьцьвярджэньні мяне канчаткова пераканалі; і магчыма, мне нават пашанцавала сесьці на патрэбны цягнік. Я праехаў цераз краявіды рэдкай прыгажосьці, ці прынамсі незабыўныя з-за чалавечнасьці, якую я сустрэў; вагон меў выключную камфортнасьць, прыемнае кандыцыянаванае паветра, бездакорнае абслугоўваньне. Сыходзілі прыцемкі і цягнік перасякаў краявід з чырвонымі шурпатымі гарамі. Праваднік зайшоў з будэрбродам на падносе з лакіраванага дрэва, працягнуў мне вільготную сурвэтку, наліў гарбаты, паважліва паведаміў, што мы знаходзімся пасярод Індыі. Пакуль я еў, ён упарадкаваў мой ложак, сказаў, што вагон-рэстаран адкрыты да поўначы, і што, калі я захачу павячэраць у купэ, дастаткова пазваніць у званочак. Я аддзячыў яму некалькімі манетамі і вярнуў пусты паднос. Потым я застаўся адзін і паліў, разглядаючы ў акно гэтую невядомую панараму, і думаў пра свой дзіўны маршрут. Паехаць у Мадрас і наведаць Тэасофскае таварыства з-за аднаго агностыка і, акрамя таго, падарожнічаць два дні ў цягніку было прадпрыемст­вам, якое спадабалася б экстравагантным аўтарам майго экстравагант­нага турыстычнага даведніка. Але праўда была ў тым, што адна асоба з Тэасофскага таварыства магла мне паведаміць інфармацыю, якой я вельмі прагнуў. Гэта была кволая надзея, магчыма ілюзія, і я не хацеў, каб яна перагарэла ў імклівай прасторы падарожжа на самалёце: я аддаў перавагу яе люляньню і смакаваньню з пэўнай зручнасьцю, як мы любім рабіць з вельмі дарагімі нам спадзяваньнямі, якія – і мы ведаем гэта – маюць мала магчымасьці спраўдзіцца. Тармажэньне цягніка адарвала мяне ад развагаў, можа быць нават ад здранцьвеньня. Верагодна я задрамаў на некалькі хвілінаў, калі цягнік пад’язджаў да станцыі, і я ня змог прачытаць яе назву. Раней я знайшоў у даведніку, што адна з прамежкавых станцыяў называлася Мангалор ці Бангалор – дакладна ня памятаю, але зараз у мяне не было ахвоты ізноў гартаць кнігу, каб прасачыць чыгуначны маршрут. Пад паветкаю знаходзі­ліся рэдкія падарожнікі: індыйцы, апранутыя на заходні манер з выглядам забясьпечаных асобаў, купка жанчын, некалькі грузчыкаў за работай. Гэта павінен быў быць важны індустрыяльны цэнтр. У далечыні з-за каляінаў выглядалі фабрычныя трубы, высокія будынкі і засаджаныя дрэвамі вуліцы. Мужчына зайшоў у той час, калі цягнік пачынаў свой рух. Ён пасьпешліва павітаўся са мной, праверыў ці адпавядае нумар вольнага месца нумару на ягоным білеце і пасьля таго, як упэўніўся, што памылкі няма, папрасіў у мяне прабачэньня за парушэньне спакою. Гэта быў еўрапеец дзябёлага целаскладу, апрануты ў не зусім адпавядаючы кліматычным умовам сіні касьцюм і элегантны капялюш. З багажу ён меў толькі чорны скураны «дыпламат». Ён заняў сваё месца, выцягнуў з кішэні бялюткую хусьцінку і ўсьміхаючыся ашчадна працёр акуляры. Яго вы­гляд быў прыветны, але засяроджаны, амаль пакорлівы. «Вы таксама едзеце ў Мадрас?», – спытаўся ён не чакаючы адказу, – «гэты цягнік вельмі дакладны, мы прыедзем заўтра ў сем гадзінаў раніцы». Ён гаварыў на добрай ангельскай з нямецкім акцэнтам, аднак не здаваўся немцам. Галандзец, падумалася невядома чаму, ці можа швейцарац. Ён меў выгляд дзелавога чалавека, на першы погляд яму было каля шасьцідзесяці гадоў, але мажліва і болей. «Мадрас – гэта сталіца драві­дыйскай Індыі», – дадаў ён, – «калі вы там ніколі не былі, то пабачыце незвычайныя рэчы». Ён размаўляў з крыху безуважнай разьняволенасьцю еўрапейца, які добра ведае Індыю, і я ўжо рыхтаваўся да банальнай размовы. Аддаючы перавагу спалучэньню верагодных агульных тэм непазьбежнага дыялогу з неабходнымі перапынкамі, прадугледжанымі цывілізаваным спажываньнем вячэры, я вырашыў, што будзе дарэчы паведаміць яму пра магчымасьць павячэраць у вагоне-рэстаране. Пакуль мы рухаліся па калідоры, я назваўся і папрасіў прабачэньня за тое, што забыўся зрабіць гэта раней. «О, прадстаўленьне цяпер стала непатрэбнай фармальнасьцю», – паківаў ён з прыветным выглядам. Зьлёгку нахіліў галаву. «Мяне зваць Петэр», – вымавіў урэшце. За вячэраю ён паказаў сябе выдатным знаўцам ежы; разупэўніў мяне заказаць вегетарыянскія катлеты, на якія я нацэльваўся з-за чыстай цікаўнасьці: «таму што расьлінная ежа павінна быць вельмі насычанай і апрацаванай», – сказаў ён, – «а ва ўмовах цягніка гэта наўрад ці магчыма». Я сьціпла спрабаваў выбіраць іншыя стравы, аднак заўсёды выклікаў яго нязгоду. Урэшце я задаволіўся тандуры з ягняці, якое ён выбраў для сябе, «бо ягня гэта ежа высакародная і ахвярная, а індусы маюць пачуцьцё рытуальнасьці ежы». Мы шмат гаварылі пра дравідыйскія цывілізацыі, дакладней, гаварыў амаль увесь час ён, бо мой удзел у размове абмяжоўваўся тыповымі пытаньнямі недасьведчанай асобы, некалькімі нясьмелымі пярэчаньнямі, але найчасьцей няпэўнай згодай. Ён апісаў з багацьцем падрабязнасьцяў наскальныя рэльефы Канхіпурама і архітэктуру Храма Шо, распавёў мне пра малавядомыя архаічныя культы, такія далёкія ад пантэізму індусаў, як культ белых арлоў Махабаліпурама; аб значэньнях колераў, аб пахавальных абрадах, аб кастах. Я прадэманстраваў яму з пэўнай нерашучасьцю тое, чым валодаў: свае веды аб пранікненьні еўрапейцаў на ўзьбярэжжа Таміла; расказаў пра легенду пакутніцтва Сьвятога Фамы ў Мадрасе, аб правальнай спробе партугальцаў заснаваць на гэтых берагах навую Гоа, пра іх войны з мясцовымі дзяржавамі, аб французах Пандзішэры. Ён дапоўніў маю інфармацыю і выправіў некаторыя мае недакладнасьці адносна дынастыяў тубыльцаў, называючы імёны, даты, месцы і падзеі. Ён гаварыў упэўнена і кампетэнтна, і яго эрудыцыя выяўляла такую шырыню ведаў, якая дазваляла бачыць у ім кваліфікаванага сьпецыяліс­та, магчыма, універсітэтскага прафесара ці слыннага навукоўца. Я спытаў у яго пра гэта проста, з пэўнай наіўнасьцю, перакананы ў станоўчым адказе. Ён усьміхнуўся ня без ілжывай сьціпласьці і пакруціў галавой. «Я ўсяго толькі аматар», – сказаў ён. «Гэта страсьць, якой я прысьвяціў сябе дзякуючы лёсу». У ягоным голасе прагучала, як мне здалося, горкая нота, быццам шкадаваньне ці пакута. Ягоныя вочы блішчалі, а гладка паголены твар выглядаў больш бледным у сьвятле вагону-рэстарану. У яго былі далікатныя рукі і стомленыя жэсты, а ў зьнешнасьці адчувалася нейкая незавершанасьць, нешта палавіністае, аднак цяжка было сказаць што менавіта: я падумаў пра штосьці хваравітае і прыхаванае накшталт сораму. Мы вярнуліся ў нашае купэ працягваючы размаўляць, але цяпер яго натхненьне паслабела і размова перарывалася працяглым маўчаньнем. Пакуль мы рыхтаваліся да сну, я спытаўся без аніякай пэўнай рацыі – толькі каб нешта сказаць – чаму ён падарожнічае цягніком, а не самалётам. Я падумаў, што для чалавека яго ўзросту было б больш камфортна і зручна перамяшчацца самалётам, замест таго, каб падвяргаць сябе такому доўгаму падарожжу, і, магчыма, я чакаў прызнаньня ў боязі падобнага віду транспарту, як часта здараецца з людзьмі, не прызвычаенымі да яго ў маладосьці. Сіньёр Петэр разгублена паглядзеў на мяне, быццам ніколі над гэтым не задумваўся. Пасьля раптоўна прасьвятлеў і сказаў: «На самалецё можна зрабіць хуткае і зручнае падарожжа, але пры гэтым не пабачыць сапраўднай Індыі. Ясна, што на цягніках, якія робяць доўгія перагоны, ёсьць рызыка прыпазьніцца нават на суткі; але калі пашанцуе патрапіць на патрэбны цягнік, можна зьдзейсьніць вельмі камфортнае падарожжа і прыехаць своечасова. І потым, цягнік заўсёды дае прыемнасьць якой-небудзь размовы, тое, што самалёт не дазваляе». Гэта было мацней за мяне, і я прамармытаў: «India, a travel survival kit»1 . «Што?» – спытаўся ён. «Нічога», – адказаў я, – «мне прыгадалася адна кніга». І потым я ўпэўнена дадаў: «Вы ніколі не былі ў Мадрасе». Сіньёр Петэр прастадушна паглядзеў на мяне. «Каб ведаць месца не заўсёды абавязкова там пабываць», – сказаў ён цьвёрда, зьняў пінжак і чаравікі, паклаў дыпламат пад падушку, захінуў фіранку над сваім ложкам і пажадаў мне добрай ночы. Я захацеў сказаць, што і ён меў нейкую кволую надзею і таму сеў на цягнік: ён хацеў яе люляць і песьціць як мага даўжэй, а не спапяліць за кароткі час падарожжа на самалёце, у гэтым я быў упэўнены. Але вядома, я нічога не сказаў, патушыў верхняе сьвятло, пакідаючы блакітную лямпачку над ложкам, захінуў сваю фіранку і таксама пажадаў яму дабранач. l l l Наш сон патурбавалі раптоўна ўключанае сьвятло і голас, што аб нечым пытаўся. За акенцам бачыўся цьмяна асьветлены драўляны барак з шыльдаю, якую цяжка было разабраць. Кантралёра суправаджаў насьцярожанага выгляду паліцэйскі з цёмнай скурай. «Мы ўехалі ў пасёлак Таміль Наду», – сказаў усьміхаючыся кантралёр, – «гэта простая фармальнасьць». Паліцыянт працягнуў руку і сказаў: «Дакументы, калі ласка». Ён абыякава прагледзеў мой пашпарт і адразу яго закрыў. Над дакументам сіньёра Петэра ён затрымаўся даўжэй і з большай увагай. Пакуль ён яго разглядаў, я заўважыў, што гэта быў ізраільскі пашпарт. «Містэр... Шы... майл?»– з цяжкасьцю прачытаў па складах паліцыянт. «Schlemihl», – паправіў мой спадарожнік, – «Петэр Шлеміль». Паліцыянт вярнуў нам дакументы, патушыў сьвятло і халаднавата разьвітаўся. Цягнік узнавіў свой бег праз індыйскую ноч, сьвятло блакітнай лямпачкі стварала сонную атмасферу. Мы правялі ў цішыні доўгі час, пасьля нарэшце я загаварыў. «Вы ня можаце мець такое імя», – сказаў я. – «Існуе толькі адзін Петэр Шлеміль, гэта выдумка Шамісо, і вы гэта выдатна ведаеце. Падобная рэч можа прайсьці толькі з індыйскім паліцэйскім». Мой спадарожнік не адказаў. Потым спытаўся: «Вам падабаецца Томас Ман?» «Ня ўсё», – адказаў я. «Што менавіта?» «Апавяданьні, некаторыя кароткія аповесьці: «Тоніо Крэгер», «Сьмерць у Венецыі». «Ня ведаю, ці памятаеце вы прадмову да Петэра Шлеміля», – сказаў ён, – «гэты тэкст выклікае захапленьне». Зноў запанавала цішыня. Я падумаў, што мой спадарожнік заснуў, але, безумоўна, гэта было ня так. Ён толькі чакаў, пакуль я загавару, і я загаварыў. «Што вы зьбіраецеся рабіць у Мадрасе?» Мой спадарожнік адказаў не адразу. Ён зьлёгку пакашляў. «Я еду паглядзець на адну статую», – прашаптаў ён. «Занадта доўгае падарожжа, каб паглядзець на адну статую». Мой спадарожнік не адказаў. Ён некалькі разоў высмаркаў нос. «Я хачу расказаць вам адну маленькую гісторыю», – сказаў ён пасьля, – «у мяне ўзьнікла жаданьне расказаць вам адну маленькую гісторыю». Ён гаварыў урачыста, і яго прыглушаны голас далятаў да мяне з-за фіранкі. «Шмат гадоў таму, у Германіі, я пазнаёміўся з адным чалавекам. Ён быў доктарам, і павінен быў мяне аглядзець. Ён сядзеў за пісьмовым сталом, а я стаяў перад ім голы. За мной была чарга другіх голых людзей, якіх ён таксама павінен быў аглядзець. Калі нас везьлі ў тое месца, то сказалі, што мы патрабуемся для прагрэсу нямецкай навукі. Побач з доктарам знаходзіліся два ўзброеныя салдаты і медбрат, які запаўняў картачкі. Ён задаваў нам дакладныя пытаньні адносна нашых мужчынскіх функцыяў, медбрат працягваў аглядаць нашыя целы, а пасьля запісваў. Натоўп рухаўся хутка, бо доктар сьпяшаўся. Калі мая чарга ўжо мінула, замест таго, каб рушыць у бок пакою, у які нас накіроўвалі, я замарудзіўся на імгненьне, таму што мой погляд прыцягнула статуя на стале ў доктара. Гэта было ўвасабленьне нейкага ўсходняга боства, аднак такога я ніколі ня бачыў. Фігура ўвасабляла танец з гарманічна разьведзенымі рукамі і нагамі пэўным чынам упісанымі ў круг. У гэтым крузе былі адкрытыя толькі некалькі мясьцінаў, маленькія пустоты, якія чакалі, што іх закрые ўяўленьне таго, хто на іх глядзіць. Доктар заўважыў мой погляд і ўсьміхнуўся. У яго былі тонкія насьмешлівыя вусны. Гэтая статуя ўвасабляла жыцьцёвае кола, сказаў ён, у якое павінны ўвайсьці ўсе адкіды, каб дасягнуць той вышэйшай формы жыцьця, якой зьяўляецца прыгажосьць. Я вам жадаю, каб у біялагічным цыкле, прадугледжаным філасофіяй, што ўвасабляе гэтая статуя, вы змаглі атрымаць у другім жыцьці больш высокую прыступку, чым тая, што выпала вам у жыцьці цяперашнім». Мой спадарожнік замоўк. Не зважаючы на шум цягніка, я мог выразна чуць яго запаволенае глыбокае дыханьне. «Працягвайце, прашу вас», – сказаў я. «Засталося мала што дадаць», – сказаў ён, – «гэтая статуя была Шывай, які танцуе, але ў той час я гэтага ня ведаў. Як бачыце, я пакуль што не ўвайшоў у кола жыцьцёвай пераапрацоўкі, і маё тлумачэньне гэтай фігуры іншае. Я думаў пра гэта кожны дзень, гэта адзіная рэч, пра якую я думаў усе гады». «Колькі гадоў мінула?» «Сорак». «Ці магчыма думаць пра адну толькі рэч на працягу сарака гадоў?» «Думаю, што так, асабліва, калі на табе выпрабоўвалася розная мярзотнасьць». «І якое ж вашае тлумачэньне гэтай статуі?» «Думаю, што яна ўвасабляе зусім не жыцьцёвае кола. Яна ўвасабляе проста танец жыцьця». «А ў чым заключаецца розьніца?»– спытаўся я. «О, гэта вельмі розныя рэчы»,– прашаптаў сіньёр Петэр. – «Жыцьцё – гэта круг. Надыходзіць дзень, і круг замыкаецца, але мы ня ведаем калі». Ён ізноў высмаркаў нос і потым дадаў: «А зараз, прабачце, я стаміўся, з вашага дазволу, я паспрабую заснуць». l l l Калі я прачнуўся, мы пад’язджалі да Мадраса. Мой спадарожнік ужо пагаліўся і апрануўся ў бездакорны сіні касьцюм. Ён адпачыў і ўсьміхаўся, падняў сваю паліцу і паказаў мне паднос са сьняданкам, які стаяў на століку каля акна. «Я чакаў, калі вы прачнецеся, каб разам выпіць гарбату», – сказаў ён. – «Не хацеў вас турбаваць, вы так салодка спалі». Я зайшоў у пакойчык з рукамыйнікам і хутка выканаў ранішні туалет, сабраў свае рэчы, склаў багаж і сеў за сьняданак. Мы пачалі праязджаць населеныя мясьціны, раён шматлюдных вёсак з першымі прыкметамі гораду. «Як бачыце, мы прыбываем выключна па раскладзе», – сказаў мой спадарожнік, – «зараз без пятнаццаці сем». Ён акуратна склаў сваю сурвэтку. «Мне б хацелася, каб вы таксама схадзілі паглядзелі на гэтую статую», – дадаў ён, – «яна знаходзіцца ў музеі Мадраса. Мне б хацелася ведаць, што вы пра гэта думаеце». Ён падняўся, узяў свой дыпламат, працягнуў руку і разьвітаўся са мной добразычлівым голасам. «Я ўдзячны турыстычнаму даведніку, які параіў менавіта гэты транспартны сродак», – сказаў ён. – «Гэта праўда, у індыйскіх цягніках могуць адбывацца самыя нечаканыя сустрэчы: вашая кампанія прынесла мне і задавальненьне, і супакаеньне». «Задавальненьне было ўзаемным», – адказаў я. – «гэта я павінен быць удзячным даведніку за парады». Мы пад’ехалі да вакзалу. На пероне бруіўся натоўп. Цягнік пачаў тармазіць, і састаў мякка спыніўся. Я прапусьціў яго наперад, і ён сышоў першым, узмахнуўшы мне на разьвітаньне рукою. У той час, як ён аддаляўся, я паклікаў яго, і ён азірнуўся. «Ня ведаў на самай справе, якім чынам я змагу паведаміць вам сваё меркаваньне», – крыкнуў я. – «У мяне няма вашага адрасу». Ён зрабіў некалькі крокаў назад з ужо вядомым мне нерашучым выглядам і на хвіліну задумаўся. «Пакіньце мне паведамленьне ў American Express», – сказаў ён. – «я забяру яго там». Пасьля кожны з нас растаў у натоўпе. l l l У Мадрасе я прабыў толькі тры дні. Гэтыя дні былі насычаныя, амаль ліхаманкавыя. Мадрас – агромністы горад нізкіх будынкаў і бясконцых занядбаных прастораў, насычаных рухам ровараў, аўтобусаў, што ледзь ліпяць, і жывёлаў; каб праехаць з аднаго канца ў другі патрабуецца вельмі многа часу. Пасьля таго, як я выканаў усё, што планаваў, у мяне застаўся толькі адзін вольны дзень і я аддаў перавагу наскальным рэльефам Канхіпурама, якія знаходзяцца за шмат кіламетраў ад гораду, а не музею. Мой даведнік і ў гэтым выпадку стаўся каштоўнай кампаніяй. Раніцай чацьвёртага дня я знаходзіўся на аўтобуснай станцыі, адкуль адпраўляюцца аўтобусы ў бок Кералы і Гоа. Заставалася гадзіна да ад’езду, было вельмі горача і навесы бясконцага ангару станцыі былі адзіным прытулкам ад сьпякотлівых вуліцаў. Каб хутчэй прабавіць час, я купіў мадраскую газету на ангельскай мове. Газета складалася ўсяго з чатырох старонак і з выгляду нагадвала парафіяльную: яна друкавала шматлікія разнастайныя аб’явы, анонсы папулярных фільмаў, гарад­скую хроніку. На першай старонцы была тлуста выдзелена навіна пра забойства, якое адбылося напярэдадні. Ахвярай стаў аргенцінскі грама­дзянін, які знаходзіўся ў Мадрасе з 1958 году. Яго апісвалі як сьціплага і прыстойнага сямідзесяцігадовага чалавека, што замкнёна жыў на невялікай віле ў квартале Адайяр. Жонка памерла тры гады таму ўласнай сьмерцю. Дзяцей яны ня мелі. Ён быў забіты з пісталету стрэлам у сэрца. На першы погляд, забойства здавалася невытлумачальным, бо забойца дзейнічаў ня з мэтай рабаўніцтва: дом застаўся некранутым без сьлядоў узлому. Артыкул апіс­ваў жытло ахвяры як просты і стрыманы прытулак з некалькімі густоўнымі творамі мастацтва і маленькім садам. Выглядала, што забіты быў знаўцам дравідыйскага мастацтва: газета згадвала некаторыя паслугі аказаныя ў каталагізацыі мясцовага музею і друкавала фотаздымак невядомага: твар лысага старога са сьветлымі вачыма і тонкімі вуснамі. Тэкст быў абыякавы і без істотных падрабязнасьцяў, адзіная цікавая дэталь – фотаздымак статуі побач з тварам забітага. Безумоўна, гаворка ішла пра цалкам дапушчальнае спалучэньне, бо ахвяра быў знаўцам дравідыйскага мастацтва, а танец Шывы – найбольш вядомы з экспанатаў музею Мадраса, у пэўным сэнсе сімвал. Аднак гэтае дапушчальнае спалу­чэньне выклікала ў мяне другое дапушчальнае спалучэньне. Заставалася яшчэ дваццаць хвілінаў да адпраўленьня, я знайшоў тэлефон і набраў нумар American Express. Мне адказаў ветлівы жаночы голас. «Я б хацеў пакінуць паведамленьне для сіньёра Шлеміля»,– сказаў я. Мяне па­прасілі пачакаць хвіліну, а пасьля адказалі: «На дадзены момант мы ня маем чалавека з падобным імем, але калі вы жадаеце, можаце ўсё роўна пакінуць паведамленьне, яно будзе перададзена, як толькі ён зьявіцца». Не пачуўшы майго голасу, тэлефаністка паўтарыла: «Алё, алё». «Адну хвіліну, сіньёрына», – сказаў я, – «Дайце мне падумаць адну хвіліну». Што я мог яму сказаць? Я падумаў, што маё паведамленьне прагучыць сьмешна. Можа тое, што я зразумеў? Але што я зразумеў? Што для некага круг замкнуўся? «Ня мае значэньня», – сказаў я. – «Я перадумаў». Не выключаю, што маё ўяўленьне спрацавала болей, чым дазволена. Аднак, калі я здагадаўся, што гэта быў за цень, які сіньёр Шлеміль згубіў, і калі да яго патрапіць гэтае апавяданьне воляю таго самага дзіўнага выпадку, які сутыкнуў нас тым вечарам у цягніку, я б хацеў, каб да яго даляцела маё прывітаньне. І мой жаль.