Архіў нумароў:

Віталь Тарас

_____________________ Ля згаслага вогнішча. Да 80-годдзя з дня нараджэння Валянціна Тараса	“Зато и впредь как были – будем, – Какая вдруг ни грянь гроза – Людьми из тех людей, что людям, Не пряча глаз, Глядят в глаза” А. Твардоўскі, “Па праву памяці”. Часопісы на гарышчы Што ў кожнага часу ёсць свае колер і пах – гэта даўно ўжо не адкрыццё. Раман Марселя Пруста “У накірунку Свана”, які выйшаў у 1913 годзе, а потым стаў часткай класічнага твора “У пошуках страчанага часу”, увесь сатканы з апісанняў самых тонкіх і быццам непрыкметных дэталяў даваеннага побыту. Дзяцінства кожнага з нас мае свой адметны колер, свае незабыўныя дэталі. Сярод пахаў майго дзяцінства ёсць адзін як быццам невыразны – крыху саладжавы, з нейкім спірытусавым адценнем. Чымсьці ён нагадваў мне “рэакцыю Пірке” (на якую раней правяралі ўсіх дзяцей). Мабыць, справа ў друкарскай фарбе? Ці ў клеі, які замацоўваў фальцаваныя лісты часопісаў? Яны былі блакітнага колеру. З цягам часу блакіт выцвіў, вокладка часопісаў дзе-нідзе стала рудой, або амаль белай, з іх вывальваюцца старонкі. Змяніўся і пах. Цяпер ад старых часопісаў патыхае больш адсырэлай паперай ды пылам. Другі паверх бацькоўскага лецішча, які больш правільна было б назваць гарышчам, – не лепшае месца для захавання кніг, часопісаў ды рукапісаў. Асабліва ўзімку, калі тут вельмі рэдка калі распальваюць камін альбо печку. Бібліятэцы майго бацькі можна было б прысвяціць асобны раман – з мноствам самых неверагодных персанажаў, нечаканымі паваротамі сюжэту і шматлікімі адгалінаваннямі. Але я зараз кажу толькі пра маленькую частку яго бібліятэкі, якая застаецца на лецішчы. Там у асноўным ляжаць нумары старых часопісаў – у тым ліку, і “Новый мир”. Праўда, гэта ўжо не той часопіс пад рэдакцыяй Твардоўскага, дзе друкаваўся Салжаніцын, але – пазьнейшы, залыгінскі. Тады была эпоха галоснасці, і Залыгін шмат надрукаваў з таго, што раней было пад строгай забаронай. У тым ліку, і салжаніцынскі “Архіпелаг Гулаг”. Выдаваўся перабудовачны часопіс нечуванымі – шматмільённымі – накладамі. Была там і сучасная публіцыстыка, якая выклікала не менш спрэчак, чым антысавецкая класіка. Але цяпер, калі гартаеш “Новый мир” канца 80-х – пачатку 90-х, міжволі здзіўляешся: як мала ў тых нумарах таго, што хацелася б сёння перачытаць ці хоць бы захаваць у архіве. (Толькі тых нумароў з “Архіпелагам” у нашай бібліятэцы даўно няма. Нейкім цудам захаваліся некалькі асобнікаў з салжаніцынскімі апавяданнямі канца 60-х) Так, даўно шмат чаго са змесьціва часопісаў апублікавана асобнымі выданнямі. Нейкія тэмы страцілі былую актуальнасць – напрыклад, паварот сібірскіх рэк на Поўдзень, супраць чаго змагаўся Залыгін. Змяніўся і я сам, натуральна. Тое, што захапляла ўчора сваёй свежасцю ды навіной, сёння падаецца шэрым і нецікавым. Даўно трэба было кінуць тыя старыя нумары ў печ. Але нешта кожны раз перашкаджае. Яшчэ складаней з бацькавымі архіўнымі тэчкамі – тымі, што давялося разбіраць пасля ягонай смерці. Ісціне “рукапісы не гараць” мой бацька следваў літаральна. Пакуль жыў і працаваў амаль нічога не знішчаў, складваў у архіў. Большая частка яго – чарнавікі ды іх машынапісныя копіі (бацька друкаваў свае творы на друкарцы “Эрыка” пад капірку). Часам на старонцы – адна няскончаная фраза, ці нават паўслова... і ўсе гэта ў пяці-шасці асобніках. Пераважную частку такіх механічных копій давялося спаліць. Амаль ўсё, што захавалася, было апублікавана ў часопісах, у кнігах выбранай прозы і паэзіі прыканцы 80-х, 90-х. Тое, што пісалася ў стол у 60-я, 70-я, раней ці пазней пабачыла свет яшчэ пры жыцці бацькі. У гэтым яму пашанцавала. І ўсё ж, калі пераглядаў (пераглядаю часам і дагэтуль) яго чарнавікі з асабістага архіву, не пакідае нейкае дзіўнае пачуццё, якое цяжка выказаць. Падумаў быў пра пачуцці археолага, з якім той паводле нейкіх чарапкоў і аскабалкаў аднаўляе рысы зніклай цывілізацыі (а для мяне сыход майго бацькі, несумненна, роўны сыходу цэлай эпохі – вялікай і шмат у чым неразгаданай). Але пайшоў бацька зусім нядаўна, зусім яшчэ свежыя і незагоеныя раны ад яго раптоўнай смерці, каб думаць пра самага блізкага чалавека ў маштабах гісторыі... І мне прымроіўся вобраз пагаслага вогнішча. Яшчэ засталося цяпло ад яго, яшчэ дзе-нідзе свецяцца іскры. Яшчэ варушыцца, нібы жывы, попел, што накрыў шэрым саванам згаслыя вугельчыкі. А дым вогнішча ўжо адлятае кудысьці ў неба, у нябыт... І застаюцца толькі пах і ўспамін. А які яшчэ вобраз мог падказаць мне з сваёй незваротнай далечыні бацька, які хлапчуком грэўся ля партызанcкіх вогнішчаў? Дык так усё жыццё хлапчуком-партызанам, па-сутнасці, і заставаўся. Адна з яго кніг так і называецца – “Прощальные костры»... Яго бібліятэка Гаварыць пра магію лічбаў таксама даўно стала банальнасцю. Але факт у тым, што гэтая магія існуе. Мой бацька памёр у пятніцу, 13 лютага 2008 года, праз чатыры дні пасля таго, як яму споўнілася 79. Васіль Быкаў, якога так любіў і цаніў бацька, сяброўствам з якім так даражыў, памёр праз тры дні пасля свайго 79-годдзя – 22 чэрвеня 2003. Гадавіна смерці майго бацькі і 80-годдзе з дня яго нараджэння супадае з 40-й гадавінай знамянальнай падзеі. 12 лютага 1970 Аляксандр Твардоўскі напісаў у сакратарыят СП СССР заяву аб сыходзе з пасады галоўнага рэдактара “Нового мира”. Увосень таго самага году Салжаніцыну будзе прысуджаная Нобелеўская прэмія. Брэжнеўская хеўра не даравала Твардоўскаму таго, што ў 1963 у часопісе, пры падтрымцы Хрушчова, быў надрукаваны “Адзін дзень Івана Дзянісавіча”. Можна сказаць, гэта быў дзень, калі ўпершыню на ўвесь свет прагучала слова праўды пра сталінізм. Крытык Сяргей Аверынцаў у пісьме Салжаніцыну ў 1998 годзе дзяліўся ўспамінам пра ўбачанае ім летам 1963-га ў Маскве. Ён згадаў “чалавека, які не ўмеў вымавіць назву “Новый мир” і пытаўся ў кіяскёршы: “Ну, гэта, гэта, дзе ўся праўда напісана!” І яна разумела, пра што ён…” (цыт: Л.Сараскіна. Салжаніцын. М, 2009) У лютым 1970 Аляксандра Твардоўскага, яшчэ нядаўна – кандыдата ў члены ЦК КПСС, а тады ўжо апальнага рэдактара “разьбіралі” на бюро сакратарыята Саюза пісьменнікаў СССР. Асабліва шчыраваў пры абмеркаванні Сяргей Міхалкоў. Твардоўскі пакінуў запіс у нататніку: “Больш за іншых выказваўся Міхалкоў: часопіс цікавы, людзі там адукаваныя і разумеючыя, творы выдатныя. Твардоўскі не заўважае, як з яго на Захадзе лепяць мадэль “чальца апазіцыі”. Паэму друкаваць несвоечасова: Ленінскі год”. (А. Твардоўскі. Рабочыя сшыткі.“Знамя”, 2005, №9). Мелася на ўвазе антысталінская паэма Твардоўскага “Па праве памяці”, апублікаваная без яго дазволу на Захадзе. Хаця з гледзішча сучаснасці крытыка Сталіна ў паэме была вельмі абмежаванай, публікацыя яе ў замежных выданнях сталася фармальнай падставай для цкавання паэта і да разгрому часопіса, якім ён кіраваў дванаццаць гадоў. Твардоўскаму абяцалі, дарэчы, што калі ён пойдзе ў адстаўку сам, рэдакцыю не крануць. Зразумела, падманулі... А менш як праз год паэт памёр. Так што ў савецкай эпохі 60-х, эпохі “лібералізацыі”, як сказалі б цяпер, ёсць дакладная дата заканчэння. З сыходам Твардоўскага ў большай часткі творчай інтэлігенцыі канчаткова зніклі ілюзіі адносна прыроды рэжыму ў СССР і надзеі на “сацыялізм з чалавечым тварам”. (Праўда, гэтая надзея абрынулася на два гады раней – з уводам савецкіх танкаў у Чэхаславакію). Пачалася рэсталінізацыя. Але шасцідзесятнікі нікуды не зніклі. Яны адыгралі сваю ролю і прыканцы 80-х – пачатку 90-х, калі здавалася, што пачалі здзяйсняцца іх ідэалы. Што зробіш, калі для вельмі многіх, насамрэч, гэта было руйнаваннем ідэалаў. Фактычна, Гарбачоў быў апошні шасцідзясятнік. Успамінаю, з якім захапленнем і надзеяй мае бацькі слухалі яго па радыё ў красавіку 1985. У іх на тварах быў выраз непадробнага шчасця... І я радаваўся разам з імі. Я вырас пад размовы пра “Новый мир”, часта чуў імёны Твардоўскага (яго ў бацькоўскай кампаніі называлі Твард), Салжаніцына, Лакшына, Кандратовіча. Памятаю, з якой радасцю бацька прыносіў з пошты чарговы нумар: яны ў Беларусь прыходзілі з-за цэнзуры з яшчэ большым спазненнем, чым у Маскве – на месяцы два-тры. Памятаю, як ён і яго сябры былі расціснутыя весткай пра сыход Твардоўскага з паста галоўнага рэдактара. Але часопіс мне чытаць не давалі. Дый наўрад ці я знайшоў бы там нешта цікавае для сябе, падлетка. Дарослыя стараліся нават не згадваць пры мне імя Салжаніцына і яго творы. Тады нават за размовы пра яго можна было мець вялікія непрыемнасці. Цяпер ужо не памятаю, каго прачытаў першым з навамірскіх аўтараў – Васіля Быкава ці Аляксандра Салжаніцына. Быкаўскі “Круглянскі мост” мяне моцна ўразіў, асабліва вобраз Брытвіна. Гэтую аповесць у партыйным друку крытыкавалі ярасна, як потым і “Сотнікава”. Дарэчы, тая аповесць выйшла ў “Новом мире” яшчэ за подпісам Твардоўскага. Менавіта бацька адкрыў для мяне паэзію Твардоўскага. Мне не хацелася вучыць на памяць урывак з ягонага “Васілія Цёркіна” – здавалася, што гэта нешта наскрозь савецкае, пафаснае і сумнае. Бацька ўзяў паэму і пачаў чытаць уголас, раздзел за раздзелам. Радкі “Переправа, переправа! Берег левый, берег правый, снег шершавый, кромка льда...” у вуснах бацькі запомніліся мне на ўсё астатняе жыццё. Усе, хто блізка быў знаёмы з бацькам, хто быў на літаратурных вечарынах з ягоным удзелам, ведалі пра яго акторскія здольнасці. А яшчэ, я думаю, ён мог быць цудоўным настаўнікам літаратуры. Праз яго мне адкрыліся паэзія Маякоўскага і Арцюра Рэмбо, а таксама Багдановіча, Купалы, Танка, проза Чорнага і Мележа, Быкава. З расейскай класікі – Талстой, Чэхаў, Бунін, Паўстоўскі, Горкі, як ні дзіўна (хоць да ягоных вершаў бацька ставіўся вельмі іранічна). Ды і з сусветнай літаратуры шмат чаго ён проста прымусіў мяне прачытаць. Напрыклад, аднойчы ён ледзь не гвалтам сунуў мне ў рукі Сэлінджэра. Ад якога я потым проста адарвацца не мог, як і ад іншых амерыканцаў – Фолк­нера, Хемінгуэя, Сараяна. Асобная размова – Габрыэль Гарсія Маркеса. Мне давялося стаць першым не чытачом, а – слухачом яго “Восені патрыярха” ў перакладзе Карласа Шэрмана і майго бацькі. Многія фрагменты ў розных варыянтах ён чытаў услых, правяраў рэакцыю на слова. Што тут казаць – у галаве бацькі была цэлая бібліятэка; вершаваныя цытаты, пародыі, забаўныя гісторыі з жыцця проста ліліся з яго плынню. Часам, асабліва ў падлеткавым узросце ды й пазней, я нават крыху саромеўся той іскрамётнай эрудыцыі. І толькі цяпер разумею – такія, як ён, былі хіба на пачатку мінулага стагоддзя, ну, можа, зрэдку сустракаліся пэўны час пасля вайны і вызвалення палітвязняў са сталінскіх лагераў. А больш такіх няма і не будзе. Любоў да чытання і да жывой спрэчкі я пераняў ад бацькі на ўсё жыццё. З цягам часу мы з ім як бы памяняліся ролямі. У апошнія гады ў асноўным я прыносіў яму кнігі. Больш за ўсё ён любіў дэтэктывы. Але падабаліся яму і кнігі, якімі цікавіўся я – па гісторыі сучаснасці. Праўда, у самы апошні час у яго кніжных прыхільнасцях адбыліся перамены, якія я не адразу заўважыў. Аднойчы прынёс яму вялізны том пра Мао Цзэдуна – пераклад дакументальнай кнігі, выдадзенай на Захадзе. А ён, прачытаўшы некалькі раздзелаў, раззлаваўся: што ты мне прынёс?! Суцэльныя катаванні, гвалт, расстрэлы, жах і смерць!.. Толькі праз нейкі час мне, як падалося, стала зразумела, у чым справа. За пару месяцаў да таго пахавалі паэта Аляксандра Дракахруста, а яшчэ раней – яго жонку Дзіну. З гэтымі людзьмі мой бацька пазнаёміўся ў сярэдзіне 60-х. І з таго часу рэдкім быў той дзень, калі б ён не сустрэўся, ці хаця б не пагаварыў па тэлефоне з Аляксандрам Дракахрустам, сынам расстралянага камкора, былым афіцэрам Савецкай Арміі. Для мяне дагэтуль гэтая гісторыя ўяляецца фантастычнай. Дракахруст і яго жонка пазнаёміліся з маім бацькам і яго сябрам, паэтам Навумам Кіслікам выпадкова, калі яны ў складзе беларускай пісьменніцкай дэлегацыі прыехалі на Далёкі Усход. Як на той час, карэспандэнт ваеннай газеты і яго жонка жылі адносна няблага – была даволі прэстыжная работа, нейкае жытло. А яны пасля таго знаёмства кінулі ўсё і паехалі, лічы, на іншы край свету – у Мінск, за многія тысячы кіламетраў ад Хабараўска. І пражылі тут большую частку свайго жыцця, тут і пахаваныя. І як бы ні складваліся адносіны паміж маім бацькам і Аляксандрам Дракахрустам у розныя перыяды, якімі б ні былі супярэчнасці ў некаторых поглядах і ацэнках, іх жыцці амаль за пяцьдзесят гадоў перапляліся, нібы карані суседніх дрэваў-волатаў. Калі не стала аднаго, неўзабаве пайшоў за ім і другі. Падчас вайны Дракахруст ваяваў у кітайскай Маньчжурыі, шмат разоў, вядома, распавядаў майму бацьку пра сваю службу і прыгоды ў Кітаі. Вось і разварушыла, відаць, памяць пра сябра тая кніга пра Мао. А вось дакументальную кнігу Бенедыкта Сарнова “Сталін і пісьменнікі” бацька чытаў з цікавасцю. Паспеў прачытаць першыя два тамы. Апошнім часам мы з бацькам не толькі часцяком чыталі адны і тыя кнігі, але і ацэньвалі іх прыкладна аднолькава. Здараліся, праўда, і разыходжанні... Палітыка і любоў Вакол той кнігі, якую я пабачыў на кніжным развале, доўга хадзіў, як той кот каля сала. Адпужвала цана – неверагодная нават для крызіснага часу. Угаворваў сябе, што ўсё пра біяграфію таго чалавека на вокладцы кнігі з серыі ЖЗЛ я ўжо ведаю, і нічога новага аўтар (дакладней, аўтарка) для мяне не адкрые. Але недзе праз месяц не вытрымаў і за кніжку Людмілы Сараскінай “Салжаніцын” адшкадаваў ажно 75 рублёў. Я чытаў яе за дваіх. Бо ведаў, што гэтую кнігу бацька таксама б не прамінуў. Пішу пра яе яшчэ і таму, што ў нас з бацькам засталася як бы няскончаная размова. Мы з ім неяк разышліся ў ацэнцы асобы Салжаніцына. “Архіпелаг ГУЛАГ” – вялікая кніга. (Падобна многім у той час, прачытаў яе ўсяго за пару дзён, амаль без перапынку, бо трэба было перадаць іншаму на чарзе). Першы і самы цяжкі цвік у труну камунізма забіў Салжаніцын. Тут нічога не скажаш. Чытаць “Чырвонае кола” я спрабаваў і – не пацягнуў. А тут выйшаў сатырычны раман Уладзіміра Вайновіча “Масква 2042”, дзе славуты пісьменнік і дысідэнт празрыста выведзены пад імем Карнавалава, які прыканцы кнігі ўрачыста ўязджае ў сталіцу на белым кані. Вайновіч у свой час выступаў у абарону Салжаніцына, за што самога сатырыка выключылі з Саюза пісьменнікаў. Ён быў вымушаны эміграваць на Захад. Потым выйшлі некаторыя ўспаміны Вайновіча – у тым ліку, пра досвед некаторых яго сустрэч з Салжаніцыным, у якіх той выглядае не лепшым чынам. Мяне іронія Вайновіча падкупіла, я быў цалкам на яго баку ў крытыцы “жывога класіка”. Асабліва пасля таго, як выйшла кніга Салжаніцына “200 гадоў разам”. Я ўжо не кажу пра самыя апошнія гады жыцця пісьменніка, калі да яго ў госці завітаў Пуцін, і калі Салжаніцын пагадзіўся атрымаць дзяржаўную прэмію ад яго. (Пры тым што ордэн “За заслугі перад Айчынай” з рук Ельцына ён адмовіўся прымаць). Для мяне было і застаецца загадкай, як чалавек, які так ненавідзеў сістэму, ненавідзеў ГУЛАГ, які выкрыў на вачах усяго свету камуністычных правадыроў – Леніна і Сталіна, іх канібальскую філасофію і гнюсную ману – як ён мог прымаць у сябе адданага адэпта і паслядоўніка сістэмы, калі той не змог ці не захацеў нават выразна асудзіць сталінскія злачынствы? Няўжо пісьменнік не пазнаў у палкоўніку тых, што арыштоўвалі яго ў 45-м ва Усходняй Прусіі? Ці тых, хто ахоўваў Щ-854 (Івана Дзянісавіча), мільёны іншых бязвінна асуджаных і прыніжаных? Ён жа сам прызнаваўся ў сваіх успамінах, як на пачатку 50-х, калі пачалася вайна ў Карэі, зэкі, сярод якіх быў і Салжаніцын, марылі, каб Злучаныя Штаты нанеслі ядзерны ўдар па Савецкім Саюзе – такі тады быў напал нянавісці вязняў да сталінскай імперыі, да бесчалавечнага прыгнёту ГУЛАГа, што самі гатовы былі згарэць у атамным пажары. Дарэчы, на гэтае пытанне няма хоць колькі-небудзь зразумелага адказу ў кнізе Сараскінай, якая бязмежна любіць свайго героя. Ці любіць яна менавіта героя кнігі, ці ўсё ж – чалавека з усімі яго недахопамі і вартасцямі? Чалавек ён быў яўна няпросты, нават цяжкі ў стасунках з іншымі. Але ў сэнсе творчага дару нікога і блізка сярод савецкіх пісьменнікаў нельга паставіць побач з Салжаніцыным. Вось чаму яго так ненавідзелі рознага роду грыбачовы-сафронавы-чакоўскія. І нават Федзін, які лічыў сябе сапраўдным пісьменнікам, адчуваў розніцу ў маштабе талентаў. Выдатны пісьменнік і крытык Карней Чукоўскі называў Салжаніцына “другім пасля Талстога”. Гэтага і не маглі дараваць яму “таварышы пісьменнікі”. Тое самае было і з Быкавым пры яго жыцці, калі некаторыя калегі па цэху спяшаліся заявіць, што ён як пісьменнік скончыўся, бо заняўся палітыкай... А што, жыццё Салжаніцына, уся яго творчасць не была суцэльнай палітыкай? Ды яшчэ якой эфектыўнай палітыкай, калі яго баяліся Брэжнеў разам з усім сваім Палітбюро, Андропаў разам з КДБ і ўсімі савецкімі карнымі органамі, увесь хаўрус пісьменнікаў-ахоўнікаў! Хоць і не верылі, але прадчувалі, што гадзіннік камунізма, кажучы словамі Салжаніцына, сваё адбіў. Кажуць, што няма прарока ў сваёй айчыне, а ён ім стаў. Ды хто ж любіць жывых прарокаў? Вось пасля смерці – калі ласка, іншая справа. Але калі б давялося “выбіраць” паміж двума вялікімі дысідэнтамі – Сал­жаніцыным і Сахаравым, мы з бацькам, без усялякага сумневу, выбралі б Саха­рава. У ім не было таго месіянства, адчування сябе прарокам, адчування ўласнай непаграшальнасьці, якое было ўласьціва Салжаніцыну (кніга Сараскінай лішні раз у гэтым пераконвае). І ў сэнсе поглядаў, у якіх заўсёды разыходзіліся Сахараў з Салжаніцыным, бацька, безумоўна, быў на баку акадэміка, які выступаў за збліжэнне з Захадам, за агульныя дэмакратычныя каштоўнасці, а не Салжаніцына з яго “Как нам обустроить Россию” і нянавісцю да ЗША, дзе разам з сям’ёй знайшоў спакойны прытулак на шмат гадоў. Сараскіна ў сваёй кнізе, пры ўсёй зразумелай любові да героя біяграфіі, адчувае пэўную няёмкасць, калі вымушаная абараняць Салжаніцына. Яна апраўдвае права пісьменніка на патрыятызм, на ўласныя погляды на дзяржаўнае і палітычнае ўладкаванне радзімы, якія былі ім выпакутаваныя. Але ніхто ж і не адымае такога права ні ў кога. Літоўцаў, эстонцаў, заходніх украінцаў, якія не аднойчы дапамагалі Салжаніцыну ў лагеры, пісьменнік нярэдка згадваў з павагай ды ўдзячнасцю, адзначаў іх пачуццё ўласнай годнасці, той самы патрыятызм, веру ў Бога. Дарэчы, “Архіпелаг ГУЛАГ” ён напісаў у маленькім мястэчку ў савецкай Эстоніі, дзе нікому з тамтэйшых жыхароў ні разу не прыйшло да галавы заявіць пра “дзіўнага расейца” ў адпаведныя органы. А вось прызнаць права беларусаў і ўкраінцаў на ўласную дзяржаўнасць, на уласнае разуменне гісторыі, на годнасць і самапавагу, урэшце, – гэтага чамусьці вялікарасейскі патрыятызм Салжаніцына не дапускае. Усе яны для яго былі нават не расейцы (гэтага слова ён не любіў), але – “русские”. Вядома, погляды чалавека, яго памылкі і недахопы – гэта яшчэ не ўвесь ча­лавек. Гэта я разумею цяпер. А мой бацька адчуваў і разумеў, відаць, заўжды. Адчуваў як літаратар, як сучаснік Салжаніцына. І – як чалавек, што спазнаў на сваёй скуры моц таталітарнай сістэмы на прыкладзе “справы Вакулоўскай”. Пра гэтую справу і тых, хто праз яе прайшоў, ён напісаў у сваёй кнізе “На высьпе ўспамінаў” – да яе адсылаю ўсіх цікаўных. Што асабіста мяне найбольш уразіла ў тых успамінах бацькі, дык гэта адчуванне інтэлектуальнай дробнасці і маральнай мізэрнасці супрацоўнікаў КДБ, з якімі давялося сутыкнуцца. Праўда, мізэрнасць не рабіла іх менш помслівымі ды небяспечнымі... Як і цяперашніх “чэкістаў”, якія нават не саромеюцца гэтага слова. “Бадалася цяля з дубам”, напэўна, таксама была зразумелая бацьку болей, чым мне. Тая кніга падалася пачварнай з-за сваёй відавочнай несправядлівасці ды элементарнай няўдзячнасці ў адносінах да Твардоўскага і амаль усіх “наваміраўцаў”. Уражанне такое, што аўтар лупцаваў іх сваёй халоднай іроніяй нават з большым задавальненнем, чым чыноўнікаў ад СП. Салжаніцын і сам прызнаваў потым, што незаслужана пакрыўдзіў Твардоўскага – чалавека, дзякуючы якому быў апублікаваны “Адзін дзень Івана Дзянісавіча”, “Матронін двор”, іншыя апавяданні, які да апошняга ваяваў з начальствам за тое, каб апублікаваць на старонках часопіса “Ракавы корпус”. Але часопіс заставаўся ў рамках савецкай сістэмы (а йнакш ён не мог бы існаваць). А Салжаніцын знайшоў у сабе сілы парваць з ёй. Пасля напісання “Архіпелага” ён вырашыў “выйсці з падполля”, чым напалохаў многіх, у тым ліку і наваміраўцаў. У “Цяляці...”, напісаным тады ўсяго за некалькі месяцаў, па гарачых слядах, шмат сарказму, але не стае чалавечых сантыментаў. Праўда, рэчаіснасць, з якой сутыкнуўся пісьменнік, да сентыментальнасці не схіляла. А я вось думаю пра свайго бацьку – пра тое, якім цяжкім было яго дзяцінства (ён рана стаў сіратой), якім цяжкім выпрабаваннем была для яго дзіцячай псіхікі вайна, колькі несправядлівасці, кпінаў, завугольных размоваў і празрыстых намёкаў на “жыдоўскую кроў” было ў яго жыцці пасля вайны. І пры гэтым ён заставаўся чалавекам паэтычным, сентыментальным. Дакладней – чулым і спагадлівым да чужога няшчасця. Заставаўся самім сабой і ніколі не выдаваў сябе за некага, кім ён не быў. Адзін высокапастаўлены святар, з якім давялося аднойчы сутыкнуцца бацьку, назваў яго “неукротимым”. Што, напэўна, адпавядае сапраўднасці. Але гэта не мела нічога агульнага з “гордыней”. Ён ніколі не выракаўся сваіх продкаў, не адвярнуўся ад бацькі, калі той, будучы мастаком Мастацкага фонду, трапіў у лагер па абвінавачанні ў эканамічным злачынстве. Адрозна ад некаторых сваякоў, ніколі не лічыў свайго бацьку і героем-разведчыкам – толькі на той падставе, што падчас вайны ён маляваў падробныя дакументы для тых, каго савецкая выведка засылала ў тыл ворага. Майго бацьку не ўзнагародзілі высокімі ўзнагародамі, калі не лічыць медаля “За адвагу”, якім ён сапраўды ганарыўся. Але ў яго жыцці была галоўная ўзнагарода – бадай, адзіная, якая даецца нам Богам. Гэта любоў. Шчаслівае каханне да жонкі Рэгіны, любоў да сына, унука, маленькай праўнучкі, да сястры, якую знайшоў праз “Чырвоны Крыж” у Познані праз шмат гадоў пасля вайны, да сяброў, да іншых людзей – блізкіх і далёкіх. Любоў да жыцця, да сваёй справы, да кніг… Я ўсё яшчэ адчуваю цеплыню вогнішча. Можа быць, яно яшчэ не згасла?