Анатоль Івашчанка - Алесь Разанаў

_____________________ Паэзія: "уводзіны ў невымоўнае". Гутарка	«Страла і мэта» — У літаратуразнаўстве існуе панятак: «медытатыўная лірыка», які часьцяком прымяняецца і ў дачыненьні да Вашых твораў. Пад ім разумеюцца вершы гэтакзванага філасофскага зьместу, «вершы-роздумы», дзе лірычны герой рэфлексуе з пэўнае нагоды. Ці не падаецца Вам, што гэты панятак не зусім карэктны? Бо вяршыняй медытатыўнае практыкі ёсьць «пусты розум» — стан сьвядомасьці, пры якім разумовая дзейнасьць наогул спыняецца. Блытаніна, мабыць, палягае ад перакладу вытворнага з лаціны: meditatio — роздум, разважаньне. А. Р.: Азначэньне ідзе ўсьлед за зьявай і кожным разам мусіць фармулявацца нанова ці, па меншай меры, дафармулёўвацца і ўдакладняцца. У сваёй творчай прасторы я дакладна распазнаю і акрэсьліваю тое, што напісалася ці хоча напісацца: версэты, вершаказы, зномы, пункціры ці традыцыйныя вершы. Калі па-за ёю — тут усё занадта агульна. Прынамсі, з найменьнем «лірыка» я ня звыкся і са сваёй творчасьцю не суадношу. «Страла і мэта» — калісьці назваў Уладзімір Калесьнік артыкул пра маю творчасьць. Двое — яны адно: і намацаная мэта гэта ўжо і пушчаная страла. Што да медытатыўнай лірыкі, дык гэта страла, пушчаная некуды, — у ноч. Але не ў нікуды, і ноч, у якой усё раствараецца і ўсё прысутнічае, уцягвае яе ў сваё бязьмежжа, а здані распачынаюць з ёю сваю размову. Тут шмат зману, і парадай маглі б быць словы Адама Міцкевіча: «Май сэрца і глядзі ў сэрца». А тое, што вы называеце «пусты розум», — перш за ўсё розум, вольны ад асабовасьці, і ён застаецца такім, пакуль страла ляціць ад. Але калі яна са здабыткам досьведу (ці, больш дакладна, самім здабыткам досьведу) зварачаецца да, «пусты розум» сублімуецца ў логас і здольны ўкладацца ў словы. — «Гановерскія пункціры» напісаныя ў іншай культурнай, прасторава-часавай сітуацыі. Магчыма, дзеля таго, каб належным чынам успрыняць іх, трэба прынамсі ўяўляць той кантэкст? А. Р.: «Гановерскія пункціры» маюць сваю сьпецыфіку і ад айчынных пункціраў адрозьніваюцца тым, што ўзьніклі ў асяродку, які мне давялося асвойваць і засвойваць, і ім абумоўліваюцца. У іх нешта ёсьць і ад нататкі, і ад замалёўкі. Гановер у іх прысутнічае відавочна, а ў прысутным мне важна было заўважыць сутнае. Ці, можа, нават самому заўважыцца ім, і, мабыць, таму, што я быў на гэта настроены, раз-пораз то адзін, то другі гановерскі пункцір кранаў мяне за рукаў. — Мабыць, самай жанрава нязьменнай формай вершу ў Вашай творчасьці ёсьць версэт. Дастаткова прыгадаць нізку «Заваёўнікі»1 , што складаецца з дваццаці твораў, якія пісаліся цягам дваццаці гадоў. Чым Вы тлумачыце такую статычнасьць версэту? А. Р.: Той зьмест, што найстойліва падступаўся да сьвядомасьці, ужо не ўкладаўся ў ранейшыя формы. Ён падступаў знутры, як сон, і хацеў урэчаісьніцца. Як? Словаў яшчэ не было, а матрыца ўжо намацалася і займела найменьне. Версэт стаўся, прынамсі для мяне, калі не універсальным, то сінтэтычным жанрам. Канцавыя рыфмы традыцыйных вершаў ён разьвёў па сьцежках радкоў і здолеў паказаць, што самыя розныя гукі могуць суадгукацца паміж сабою, калі яны ўведзеныя ў адпаведнае сэнсавае поле, – сэнсарыфмавацца. Магчыма, у ім нешта ёсьць ад Ur-мовы (першамовы). Некалькі разоў — у Швецыі і Нямеччыне — слухачы аб’яўлялі: мы зусім не разумеем беларускай мовы, але нам здаецца, што мы разумеем тое, што чуем... Што да «Заваёўнікаў», яны пісаліся ня цягам гадоў, а наплывамі, і ўсё яшчэ застаюцца дарэшты ня выказанымі, хоць я іх і змусіў прыйсьці да завяршэньня. Пра шлях і пошук — У адным з версэтаў, друкаваных у «Дзеяслове» №17, ізноў зьявіўся архетып шляху. Ці можаце даць дэфініцыю Вашага разуменьня Шляху? Ці зьмяняецца яна цягам жыцьця? А. Р.: У «Першай паэме шляху» ёсьць радок, які яшчэ не пасьпеў ад мяне адступіцца: «Я той, хто шлях і хто па ім ідзе». Шлях больш чым архетып. Архетыпы ўтвараюцца са сьлядоў і з досьведу, азначанага гэтымі сьлядамі. Яны на шляху, а шлях імкне ва ўсё большую наступнасьць і ў гэтым сваім імкненьні вызваляецца ад усяго, што было, у тым ліку і ад архетыпаў. — Наколькі ўтульна Вам пачувацца ў сёньняшняй літаратурнай сітуацыі — у параўнаньні з часамі «Крыніцы», да прыкладу? А. Р.: Уражаньне: айчынная літаратура распалася на паасобныя дзялянкі і латкі, апынулася бяз стрыжня. Ня ведаю, каму ўтульна ў такой сітуацыі, але самой літаратуры — не. Ва ўсе часы яна была Ватыканам у Рыме і ў тым, што пісалася і гаварылася, захоўвала нешта большае за самое тое, што пісалася і гаварылася. Цяпер усё агалілася, таямніцы пазьнікалі, і рэалізм — ня толькі і ня столькі ў нас, але шырэй-шырока — займеў яшчэ адно ўвасабленьне. — Якое? А. Р.: Умоўна і не ўсур’ёз гэта мушыны рэалізм, ці, калі скарыстацца назвай навэлы Юрыя Станкевіча, рэалізм «ізумрудна-зялёных мухаў». Альбо яшчэ вельмі-рэалізм. Мухі ды чарвякі — найпершыя істоты, якіх вабіць тое, што распадаецца, псуец­ца, гніе. Ім гэта падабаецца, у гэтым яны знаходзяць спажытак, і — галоўнае — саміх сябе. Яны вельмі-рэалісты, і самою сваёю актыўнай прысутнасьцю сьведчаць, што з целам рэчаіснасьці нешта ня так. — Ва ўсходніх вучэньнях адвяргаецца інтэлектуальны пошук, бо, маўляў, усё ўжо ёсьць у самім чалавеку. Як Вы ставіцеся да гэтае тэзы? А. Р.: О не, на Усходзе пошук, калі ён на самой справе пошук, куды больш самаадданы і мэтанакіраваны, чым на Захадзе. Чалавек мусіць адасобіцца ад сябе-абалонкі і дайсьці да сябе-сутнасьці. Кручы і прорвы, што яго чакаюць на гэтым шляху, сапраўдныя. Але і вынік сапраўдны. “Паэзія павінна пераўзыходзіць майстэрства” — Чым розьніцца энергетыка літаратурнага сьвету Нямеччыны й Беларусі? А. Р.: Нямецкая літаратура забясьпечаная большымі магчымасьцямі і мае большую вагу. У яе полі здаўна сустракаюцца еўрапейскія літаратуры, а яе логас аўтаномны настолькі, каб не залежаць ад узьдзеяньня дыктатаў і ідэялогмаў. Што да ўдзельнай вагі, то ў беларускай літаратуры яна ня меншая. — Ёсьць меркаваньне, што для сёньняшняй маладой паэзіі зьместавасьць саступае месца відовішчнасьці, што гэтакзваная «кічавая» эстэтыка перамагае «інтэлектуальную». З іншага боку, паэты вучацца прэзентаваць сябе і сваю творчасьць. Цікавіцеся здабыткамі тых, хто пачынае? А. Р.: Цікаўлюся — былі б здабыткі. Але каб рабіць нейкія высновы, трэба хаця б азнаёміцца з тым, што ёсьць. У тым, што чытаў, угадваюцца патэнцыялы. Магчыма, яны адолеюць спакусу самавыстаўляцца любым коштам, дэманстраваць дэманстрацыю, а здолеюць разьвіцца і выявіцца. — Ці было такое, каб Вы былі незадаволеныя ад створанага? А. Р.: Ёсьць вершы-спробы, вершы-эксьперыменты, гэта ўсё натуральна і зразумела, хоць і ня ўсё варта аб’яўляць. Ну і ёсьць проста вершы-няўдачы — яны пішуцца не ад сябе, а за сябе. Я таксама ня вольны ад іх, але іхняй вытворчасьцю не займаўся. Попел — самае лепшае, што застаецца ў такім выпадку ад напісанага. А калі па вялікім рахунку, то паэзія павінна пераўзыходзіць нават майстэрст­ва — пакідаць яго ззаду. Яны сінонімы адно да пэўнага ўзроўню, далей разасабляюцца: майстэрства рухаецца па пракладзеных рэйках, паэзія ідзе бездарожжам. Пехатою, бездарожжам Аднаго пайду шукаць, Што ніколі мець ня можна, Што ніхто ня можа даць. Згадваеце радкі з верша Натальлі Арсеньневай? Персьпектывы, знакі, закулісы — «Wortdichte» — першы вопыт стварэньня вершаў не па-беларуску? Калі не сакрэт, якая далейшая Вашая кніга маецца выйсьці? А. Р.: Паўтару тое, што некалі занатаваў: «Адна немагчымасьць — гэта толькі немагчымасьць. Але сума немагчымасьцяў дазваляе ўзьнікнуць новаму стану рэчаў — магчымасьці». У выпадку з «Wortdichte» сутыкнуліся дзьве немагчымасьці: па-першае, мова, якою я не валодаў, па-другое, самае адмысловае, што можа на мове ўзьнікнуць, — верш. Я не прыстасоўваўся да нямецкамоўнай паэзіі — гэта бесьперсьпектыўны занятак, а проста загаварыў з нямецкімі словамі, як гавару з беларускімі. Кніга «Wortdichte» напісалася, ці, больш дакладна, намалявалася нямецкімі словамі на Замкавай гары ў Грацы за тры месяцы. Неўзабаве выдаецца новая кніга: у ёй «Wortdichte» займелі свой працяг і разьвіцьцё. Што да кніг на радзіме, то, спадзяюся, яшчэ сёлета нешта ўбачыць сьвет. — Як узважваеце шанцы Рыгора Барадуліна на атрыманьне Нобелеўскай прэміі? А. Р.: Самая вялікая ўзнагарода для творцы — самі творы. Калі яны спраўдж­ваюцца, яны маюць на сабе адзнаку нябеснага багаславеньня. У прэміяў свае расклады, свае закулісы, але хай творца не турбуецца пра тое, каб ім дагаджаць, бо калі пачне дагаджаць, заблудзіцца і змушаны будзе дапасоў­вацца да ролі. — За час Вашае адсутнасьці што вонкава зьмянілася тут? А. Р.: Што зьмянілася? Горад і людзі. У параўнаньні з мінулымі гадамі расклад упарадкаваўся, рэчкі і ручаіны займелі рэчышчы. Куды і як яны цякуць, гэта другая гаворка, але цякуць. Мітынговыя часы адступіліся ў мінулае, персьпектыва — у наступнасьць. — У чым Вам бачыцца адметнасьць гэтае персьпектывы? А. Р.: Персьпектыва асаблівая тым, што ў ёй заўсёды ўтрымліваецца метафізічны пачатак, які ніколі ня зводзіцца да пераразьмеркаваньня і пераўпарадкаваньня таго, што ёсьць. Ён бачыць у чалавеку саму сутнасьць — бога і хоча, каб бог уваскрос — у ім, чалавеку. — Якое стаўленьне да рэлігіі ў Нямеччыне? А. Р.: У Нямеччыне рэлігія раствораная ў штодзённым жыцьці, у людскіх звычаях і паводзінах. Калі адцяняць кантрасты і абагульняць характарыстыкі, можна сказаць: беларусы больш набожныя, але менш рэлігійныя. — Апошнія падзеі ў Амерыцы — ці бачыце ў іх нейкі знак? А. Р.: Для таго, каб распазнаваць знакі, іх трэба суадносіць з пэўнаю сістэмай. Што азначае «амерыканскі» знак, хай скажа той, хто такою сістэмай валодае. Адзінае, у нашым прычынна-выніковым сьвеце нават капрызы прыроды так сабе не здараюцца. Быкаў, залежны ад акалічнасьцяў — Алесь Сьцяпанавіч, ці мелі Вы нейкія стасункі з Васілём Быкавым у Нямеччыне? А. Р.: Так, з Васілём Быкавым я калі-нікалі перамаўляўся па тэлефоне: ён у Франкфурце, я ў Гановеры, ён у Празе, я ў аўстрыйскім Грацы (які ён, дарэчы, вызваляў), і яшчэ гаворка ў Гановеры — спачатку разам з арганізатарамі двухдзённага семінару беларускай літаратуры, які там праводзіўся, а потым сам-насам. — Якія Вашыя ўражаньні ад гэтай сустрэчы? А. Р.: Ён не хаваў свайго расчараваньня. Той увагі, на якую ён спадзяваўся, ня меў («Ніхто мне ні разу нават не прапанаваў надрукавацца», — яго словы), за­планаваныя нашым ПЭНам сустрэчы зрываліся, задуманая місія не зьдзяйсьнялася. Ён апынаўся без рэчаіснасьці — адным з многіх, занадта залежным ад акалічнасьцяў... Што, аднак, найбольш уражвала ў ім — яго гатоўнасьць і здольнасьць трымацца да канца, без асаблівай надзеі на тое, што нешта перайначыцца... «Літара спатыкненьня» — Васіль Быкаў, як гэта стала магчымым, перайшоў да г. званага «клясычнага» правапісу. Вашыя ж кнігі ўсе выходзілі «наркамаўкай». Якія Вашыя стасункі з мяккім знакам? А. Р.: Мяккі знак стаўся палітычнай фігурай альбо, паводле біблійнага азначэньня, літарай спатыкненьня. Пытаньне ўдасканаленьня сістэмы айчыннага правапісу даўно вісіць у паветры, але вырашаць яго трэба ня так, не самаволяй і не хаўрусам, а то недавырашанае, яно спараджае лішнія непаразуменьні і дадае цяжару таму, чаму і так нялёгка, — самой беларускай мове. «Я за беларускую мову». «А за якую — тарашкевіцу ці наркамаўку?» — вось вам дыстылят айчыннага дыялогу. Тое, што мусіла б аб’ядноўваць, ужо здольна і разьядноўваць. І выдумаў жа нехта мянушку «наркамаўка»!.. Няўжо ён не адчуваў, што гэтым ён зьневажае ўсю мову? Калі ўжо захоўваць набраны гукарад, то ўсё ж прыстойней вымаўляць «нармаванка». — Падаецца, «Дзеяслоў» прапануе гэткі сярэдзінны варыянт — калі сродкамі правапісу перадаецца фанетыка «нармаванкі». Мажліва, каб зусім наблізіцца да нормаў вымаўленьня, варта пазначаць на пісьме і асіміляцыю ў выпадках, кшталту: на рэццы, нарэсьце; прыяжджаць, а таксама — не адмаўляцца ад пазначэньня мяккасьці ў прыназоўніках (зь ім, безь яго і да т. п.). А. Р.: Мяккі знак — яшчэ ня ўвесь алфавіт, тарашкевіца — ня ўся мова, а моўны рэгіён, на якую яна абапіралася, — ня ўся Беларусь. Астатнія рэгіёны са сваімі моўнымі асаблівасьцямі ня менш, а то ў нечым і больш беларускія. Мне асабіста з маленства блізкая гаворка з дзеяслоўнымі фанемамі на «са» і «ті»: наеўса, напіўса, наробіўса; жыті, казаті, меті. Для яе нават нармаванка гучыць замякка, што ўжо казаць пра тарашкевіцу. Пры цяперашнім адвольным, а то і ніякім, вырашэньні моўных пытаньняў носьбіты гэтай гаворкі маглі б прэтэндаваць на тое, каб яе асаблівасьці былі ўведзены ў моўную норму — хаця б, для адказу, па той прычыне, што руская мова такімі асаблівасьцямі не валодае. Не на адной мяккасьці трымаецца мова. Перанасычаць яе дадатковаю мяккасьцю — азначае вяртацца да стадыі дыялектаў. — У гутарцы, друкаванай у «Дзеяслове» №15, кандыдат філалагічных навук Сяргей Запрудскі зьвязваў карыстаньне «дарэформавым» варыянтам мовы, акрамя ўсяго, з «піжонствам, элітарнасьцю, беспадстаўным жаданьнем выдаць сябе разумнейшым за іншых». Апалагет жа «тарашкевіцы» апелюе да адраджэнскіх нашаніўскіх традыцыяў. А. Р.: Калі зьвярнуцца да традыцыі, то нешта ж было і да «Нашай Нівы». Напрыклад, той жа «Статут Вялікага Княства Літоўскага» з яго ўзорнай літаратурнай мовай, чые асаблівасьці, вось жа, збліжаюцца і супадаюць якраз з асаблі­васьцямі згаданай гаворкі. Урэшце, мяккі знак гэта ніякі ня мяккі знак. Мяккі знак — ён у лацінцы, а ў кірыліцы гэта паўнаважкая літара, якая сваёй паўнаважкасьцю разьбівае здвоеныя зычныя, што, у прынцыпе, пярэчыць арфаграфічным правілам. Калі ўжо быць пасьлядоўным рэфармістам, то, замест таго, каб зацыклівацца на «літары спатыкненьня», варта было б зьвярнуць увагу і на астатні алфавіт. У беларускай мове ёсьць у-доўгае і, адпаведна, — у-кароткае (ў), і-доўгае і, адпаведна, і-кароткае. Аднак пішацца яно зусім не адпаведна. Калі пісаць адпаведна, яго належала б пісаць вось так: j (моj, галавоj, думаj, працуj, батлеjка, аjчына, Нью-Jорк, Jіўе — ад аднаго тамтэйшага чалавека некалі чуў, што “і” ў “Іўе” вымаўляецца глыбей і даўжэй, чым гэта прапануе напісаньне, магчыма, як “ї” у слове Київ”). І-кароткае, уведзенае ў айчынны правапіс вышэйпазначанай літарай, пэўна, дадало б яму праўдзівай адметнасьці, а мове вярнула б яшчэ адну рысу беларускасьці. Беларуская ідэя — Другое дзідаламальнае пытаньне апошніх 15 гадоў — «Нацыянальная Ідэя». Колькі фармулёвак напрапаноўвалася... Ці ёсьць у Вас свая? А. Р.: Яна ня хоча фармулявацца, магчыма, і не павінна… Сфармуляваныя, ідэі аддыстылёўваюцца ад рэчаіснасьці і немінуча ператвараюцца ў схемы, зазвычай ваяўнічыя. Сутнасьць не ў ідэі, а ў прынцыпе — у тым жыцьцёвым пачатку, якім жывіцца ідэя, а паэзія натхняецца. — Алесь Сьцяпанавіч, што такое паэзія? А. Р.: Уводзіны ў невымоўнае. Верасень 2005 Алесь Разанаў Пункціры * Звон зазваніў: прастора займела цэнтр. * «Цяпер і падужацца можам!..» На вецер скінуў аздобу сваю дзьмухавец. * Сьпякота. Хаваецца цень у дрэва. * Пачакай, не зьнікай, белая аблачынка: мы зноў сустрэцца ня зможам. * Круціць на рынку катрынку васпан: разглядаюць наўкольле гукі. * Галоўнае — не выстаўляцца!.. Між шпал разлапушыўся трыпутнік. * Апоўдні. Высокімі галасамі выкрываюцца на рынку кошты спаржы. * Пад каланадай нязграбна дзяцюк прымярае шапку з блішчастай кукардай. «Пасуе», — ківае крамнік. * Павеяла прахалодаю: шле рака прывітаньне. * Коціцца і бразгоча па бруку бляшанка: вясткуе буру?!. * Парожнія сумкі: шпарка едзе на ровары паштавік. * Нават старая сасна падала свой голас: музыка-дзяцел. * Узьняў ганарліва свае шышакі: глядзіце — і ён з ураджаем!.. Лопух. * Глянула — і са мною схавалася ад мяне яшчарка ў схову. Бязлюдны хутар. * Наставілі вушкі за шклом вітрыны файныя кубачкі: мо хто возьме?!. * Удвух абдымаем вячысты дуб, трэцяга не хапае: каго паклікаць?!. * Сонца зірнула — і ў скрынцы вулічнага прадаўца зазалацелі пярсьцёнкі. * Дождж: возера ў акупунктуры. * Бліскае. Едзе гром па вогненых рэйках. * Перамаўляюцца цераз дарогу дзьве маладзіцы: машыны з размовы выхопліваюць кавалкі. * Дажджыцца. У каласах зярняты — сьлязіны. * Давай паплывем!.. Рака падмывае бераг. * Сонца заходзіць. Куды-куды над зжатым палеткам сьпяшаешся, матылёк?!. * Куча пяску: расьце углыб і ўгару паверхня. * «А вось яшчэ што!..» Нанова ўсчынае размову асеньні дождж. * Возера. У адлюстраваньне падае ліст. * «Дзе мае плёны?» Точыцца скрозь у шчыліны восень. * Ну хоць бы хто зачапіў!.. Ля сьцежкі шыпшына ў шыпшынінах перасьпелых. * Дол у жалезе, у срэбры трава: навіна ўсялілася ў навакольле. * Дзе яны, ўсклікі?!. Ляцяць пад небам сьцямнелым гусі. * Хапаецца за каменьне бурлівы ручай: няўжо я ўжо дабег да мора?!. * Лісьцё ападае. Лес падаецца ў вырай. * Кідаю ў кантэйнеры слоікі і бутэлькі: то белы дасьць звон, то зялёны... * Цямнее: пара запальваць ліхтары. Цяжчэе: пара ўсьміхацца. * Нехта павінен прыйсьці?!. За ноч аздобіла сьцежку шэрань. * Махае за плотам лістотаю бэз: адчапіся, сьцюжа!.. * Ну хто яшчэ здолее так?!. Па вадзе бяжыць і сабой ганарыцца качка. * Куды вы?!. Плывуць аблачыны: над голым гаем бухматыя шаты. * Выпхнуліся на сушу і ў сон уклаліся ніцма: лодкі. * У сьнежным бязьмежжы: прагалы — людзі. * Шчэміцца ўсьлед за мною у кірху кляновы ліст: на вуліцы нецікава. * Сьцежкі разсьлізгваюцца: ідзе зіма ў адпачынак. * Кропка і штрых: іглічка трымае кроплю. * I гэта ня тое, і тое ня гэта: з вядра выкідвае сьмецьце варона. * З дахаў пазьвешваліся ледзяшы: трохі яшчэ — і дацягнецеся да долу. * I першы промень табе, і апошні: мясцовая кірха. * Ходзіць і працінае сваёю дзідай шматкі каляровыя і бляшанкі: сьмяцяр-ваяр. * I гэта работа!.. Цалюткі дзень стаіць манекен каля крамы: ў кішэнях рукі. * Спазьняешся?!. Без дарогі сьпяшаецца некуды леташні ліст. * Зацьвіў — і зрабіўся усім знаёмы: бэзавы куст. * Між высьветленых вітрын дзьве негрыцянкі ўзьнёсла нясуць сваю прыгажосьць. * Імклівыя уверцюры!.. Па мосьце праносяцца цягнікі. * Дождж усчынаецца. Гладзіць матуля дзіцёнка па галаве. * Дорыцца гэтаму і таму сонечны зайчык: дзяўчаткі на школьным ганку. * Людна. Прымерваю на сабе шматлікія постаці і абліччы. * Піша нястомна ссохлая чараціна ў паветры свае пісьмёны: зялёным у павучаньне?!. * Які маляўнічы водгук!.. Сасна на ўзбураным узьбярэжжы. * Лёткія ластаўкі: з гукам гук зьвязваецца ў ізаглосы. * Вясельле ў завулку. У грыву каню ўплятаюць дзяўчаты стужку. * «Так доўга цябе не было!..» Сьцяблінка выжальваецца лістку. * Парушаны мур. Упарта трымаюцца камяні за даўнюю веліч. * Полымем, дымам і попелам, як і раней, яднаюцца дуб і бяроза. Дома. * Бліскучае шво!.. Зіхаціць у хмарах маланка.