Архіў нумароў:

Алесь Усеня

_____________________ Мой лістапад... Згадкі	Неяк я спытаўся ў паэта Сяргея Законнікава: — А чаму б вам не напісаць успаміны? Пагартайце любы часопіс: хто толькі ні згадвае “пра сваё басаногае дзяцінства” і “творчыя дасягненні!” А ў Вас жа сапраўды багатая на падзеі, прычым, агульнадзяржаўнага значэння, біяграфія... Сяргей Іванавіч трохі падумаў і нейкім прыглушана-таемным голасам мовіў: — Ведаеш, сярод пісьменнікаў бытуе такая думка: як толькі ты напішаш свае ўспаміны, дык амаль адразу і памрэш. Вось, напрыклад, мой сябар Болтач... Валянцін Болтач (друкаваўся пад псеўданімам Бла­кіт) сапраўды памёр неўзавабе пасля таго, як апублікаваў успаміны ў часопісе “Дзеяслоў”. Аргумент Сяргея Законнікава на першым часе мяне пераканаў. Аднак душу грыз чарвяк сумневу: ну не мо­жа быць сувязі-повязі паміж напісаннем успамінаў і смерцю. Паспрабаваў знайсці такую заканамернасць на прыкладах памерлых літаратараў і... не знайшоў. Проста зусім нямногія беларускія пісьменнікі пакінулі пасля сябе ўспаміны! Чаму? А можа, яны, як і Сяргей Законнікаў, асцерагаліся: напішаш — памрэш? Апублікаваў жа, напрыклад, Васіль Быкаў сваю аўтабіяграфічную “Доўгую дарогу дадому”, і кніга стала ягоным апошнім прыжыццёвым выданнем... Калі тэорыю нельга пацвердзіць дастатковай практыкай, дык я на свой страх і рызыку вырашыў зрабіць эскперымент на сабе. Напэўна, мала каго зацікавяць нататкі пра маё жыццё: адно што пражыў ўсяго пяцьдзесят з невялікім хвосцікам, а другое — не такая ўжо я выбітная асоба, каб выклікаць у кагосьці інтарэс. Аднак я ўсё ж зраблю спробу выкласці нешта на паперу. Па-першае, любы чалавек цікавы сам па сабе (нездарма кажуць: кожная асоба — гэта цэлы свет). Па-другое, у мяне ёсць дочкі, унукі, спадзяюся, будуць і праўнукі. Дык няхай хоць яны прачытаюць, што быў у іх такі продак, нешта рабіў, пра штосьці думаў... Мае запісы — не зусім успаміны ў традыцыйным сэнсе, хоць пасля на­­пі­­­сання я спрабую прыдаць ім нейкую храналогію. Чалавечая памяць не­прадказальная. То яна выхапіць яркі фрагмент з дзяцінства, то азорыць зусім нядаўні эпізод жыцця. Так і ў мяне. Таму я не буду сядзець, як корч, за сталом і высмоктваць з пальца гэтыя фрагменты. Падкажа памяць — запішу, а не — дык, мусіць, так і трэба, бо не гэтак важна... Боль Мой самы ранні ўспамін пра сябе, як жывую істоту... Я нават не ўсведамляю, у якім гэта было ўзросце. Мусіць, у гадавалым, бо ўпершыню дзяцей падстрыгаюць тады. Раней маіх старэйшых братоў і сястру бацька падстрыгаў нажніцамі. А тут ці недзе пазычыў, ці купіў “машынку”. Цяпер такую не ўбачыш, хіба што ў даўнішнім кінафільме, дзе паказваюць, як гэты “агрэгат”, нібы камбайн на жытнёвым полі, паласуе галовы салдатаў-навабранцаў. Бацька карыстаецца гэтай “машынкай” упершыню, таму валасы з маёй галавы вырываюцца купінамі, як з глебы лён. Я брыкаюся і крычу, бо мне вельмі балюча. На самой справе чалавек прыходзіць у гэты свет не пры нараджэнні, а у той момант, які ўпершыню зафіксавала ягоная памяць. Звычайна свядомасць абуджаецца болем. Як правіла, у апошнія хвіліны жыцця з болем яна нас і пакідае. Апілкі У суседа цераз чатыры хаты, майго аднагодкі Мішкі (ён ужо, як і бацька, мае мянушку Муха) ёсць цацачны грузавічок. У мяне ніякіх цацак увогуле няма. Але Муха часам дае мне пацягаць гэтую машынку за вяровачку. Сёння ў нас ёсць што загружаць у кузаў, не толькі пясок. Нашыя бацькі ў адзін дзень парэзалі дровы, на зямлі засталіся апілкі. Спачатку мы забаўляліся каля майго двара. Бацька і старэйшы брат рэзалі дровы двуручнай пілой, таму апілак тут вельмі мала — і на два “рэйсы” не награбеш. Муха пазірае на мяне пагардліва, з насмешкай: — Пайслі ка мне. І сапраўды, каля Мухавага двара апілак цэлая гара. Ягоны бацька лічыцца багатым, працуе ў калгасе шафёрам, таму змог наняць нейкага дзядзьку з бензапілой. Апілкі буйныя і светла-жоўтыя, як няспелыя кукурузныя зярняткі. Вазіць іх нам не перавазіць! Я вельмі злую і крыўдую на свайго бацьку за тое, што ён пілаваў дровы двуручкай. Гэта потым зразумею: чым менш апілак,тым цяжэй яны даюцца... Карысць навукі Мне чатыры гады. Старэйшы брат Міша ўжо вучыцца ў школе, ведае літары і па вечарах спрабуе чытаць па складах. Я сяджу побач і паўтараю за ім услед. Праз некалькі тыдняў Міша ўсе яшчэ “бэкае-мэкае”, а я ўжо чытаю бегла. Бацькі не нарадуюцца, суседзі ідуць падзівіцца. Наведвае і старшыня калгаса. Дае мне нейкую газету (бо думае, што ў кніжцы я нешта вывучыў на памяць): — Чытай. У газеце дробны шрыфт, але зрок у мяне востры, і я “шпару” пра “вядучую ролю камуністычнай партыі” і “высокія надоі”. Узрушаны стар­шыня садзіць мяне ў свой “козлік” і робіць круг вакол вёскі — гэта мая ўзнагарода. Калі прыязджае раённае ці абласное начальства, старшыня абавязкова вязе яго да мяне, каб падзівіліся на “вундэркінда”. Я чытаю тэксты, і за гэта мяне па завядзёнцы катаюць па ваколіцах вёскі. “Пакатацца на машынцы” — для мяне найвялікшае шчасце. І я раблю выснову: навука прыносіць карысць. Хай сабе і такую. Шкода навукі Разам з аднагодкамі ў школу мяне не бяруць, бо 1 верасня да сямі гадоў не хапае двух месяцаў. — Ды яго трэба адразу ў трэці клас! — даводзяць дырэктару школы бацькі. Дырэктар стаіць на сваім: нельга — значыць, нельга. Да таго ж першы клас перапоўнены (вёска яшчэ шматлюдная, шматгалосая). Так што ў школу трапляю толькі праз год. Дзеці запамінаюць літары, спрабуюць чытаць па складах. Для мяне гэта даўно пройдзены этап, я ўжо наведваю бібліятэку і “бэкаць” не хачу. Настаўніца злуе: — Чытай па складах, як усе! Я ўпарчуся, за што атрымліваю двойкі. Тое ж і з пісьмом. Настаўніца патрабуе выводзіць палачкі і кручкі, а я ўжо ўмею пісаць літары. Гэтыя палачкі я стаўлю спехам, за адну хвіліну, таму яны пахілыя ці крывыя. І настаўніца зноў ставіць мне двойкі. Бацька не задаволены, гатовы ўзяцца за рэмень, і я раблю другую выснову: навука прыносіць шкоду. Першыя радкі Нарэшце аднакласнікі “падцягнуліся” да мяне, хто-ніхто чытае досыць умела, і я ўжо ўпісваюся ў рамкі школьнай праграмы. Настаўніца ўпершыню ставіць мне пяцёрку. Шчасце маё настолькі вялікае, што па дарозе дадому нараджаецца верш. Памятаю толькі два апошнія радкі: А калі вярталіся са школы, Усе радасныя мы былі. Калі чалавек шчаслівы, дык яму здаецца, што шчаслівыя ўсе навокал. “Карэспандэнт“ Некалькі “вершыкаў” накрэмзаў яшчэ. Другі старэйшы брат, Федзя, які ўжо вучыцца ў чацвёртым класе, кажа, што гэта не вершыкі, бо ў іх няма рытма і рыфмы. Ён тлумачыць мне, што гэта такое, і я “творча перапрацоўваю” сваю пісаніну. Дасылаю яе ў газету “Піянер Беларусі”. Пры гэтым не ўказваю, што вучуся ў першым класе. Праз два тыдні атрымліваю адказ: “Вашы вершы недасканалыя ў мастацкіх адносінах...” Я вельмі крыўджуся на газету і, назло ёй, вырашаю: “Пісаць болей не буду!” Адказ з газеты напісаны на каляровым фірмовым бланку, усе сваякі круцяць яго ў руках, любуюцца, на тэкст ніхто ўвагі не звяртае. Мяне пачынаюць называць “карэспандэнтам”. У час застолля ці проста на падпітку дарослыя мужыкі даюць мне па­рады: — От напісаў бы ты ў газету, што ў кароўніку стойлы не саломай падсцілаюць, а пясочкам, — кажа мой дзед Павел. — А яшчэ пра тое, што ў буртах бульба згніла, а ў копах лён сапрэў, — падхоплівае дзядзька Адам па мянушцы Шайдула. Я ўжо ва ўсіх на слыху, і ніхто не згадвае, што ў тым лісце мяне зусім не пахвалілі... Так я, хоць і падсвядома, засвоіў тое, што абралі сваім дэвізам сучасныя папсовыя спевакі і артысты: усё, што напісана пра цябе ў газетах (няважна, хваляць ці ганяць) — на карысць. Акрамя некралога. Пастух З першых свядомых дзён я — пастух. Спачатку прыстаўлены да чарады гусей, а калі маці пачынае працаваць на ферме, — і да цялят. Гусей у чарадзе з дзесятак. Цэлае лета я цягаюся за імі хвосцікам, віжую, каб не залезлі ў шкоду. Я вывучыў ужо характар кожнага гусяняці, ведаю, якое з іх шкадлівае. Найбольш мне падабаецца гусак — правадыр чарады. Белы, з шэрай аблямоўкай вакол вачэй, малады і дужы, таму заўсёды перамагае ў сутычках гусакоў з іншых чарод. Я гэтым вельмі ганаруся. (Калі напрыканцы кожнай восені бацька збіраецца скручваць гусям шыі, я на цэлы дзень сыходжу з хаты, каб не чуць іх перадсмяротны енк...) Змарнелы ад сонца, я драмлю. Абуджаюся ад гусінага крыку. Чарада забрыла ў калгасную бульбу, і малады аграном наладзіў сапраўдную бойню. Гусі ўцякаюць, перабіраючы лапамі картаплянік, некаторыя спрабуюць узляцець, але крылы ў іх перабітыя. Я кідаюся ў сярэдзіну чарады (пэўна ж, не шпурне аграном кол у дзіця), але і сам атрымліваю насаком пад ср...ку. Затым я доўга-доўга плачу над белым гусаком, перабіраю пёры на нерухомых крылах, тулю ягоную галоўку да сваіх грудзей. Па шэрай аблямоўцы вакол вачэй сцякае кроў, якая пэцкае маю сарочку. Пазней, калі буду губляць блізкіх людзей, я не адчую такога гора, як тады. Дзіцячы боль самы непасрэдны і востры. Слодыч У першым класе я закахаўся ў піянерважатую. Яна прыехала аднекуль здалёк і зусім непадобная да нашых праставатых вясковых дзевак. Нафарбаваныя вусны, ямачкі на шчоках, кароткая і вузенькая спаднічка. Дый імя-прозвішча ў яе не тутэйшыя, прыгожыя, як у кінаактрыс: Ларыса Чайкіна. Пры першай магчымасці я трымаюся бліжэй да піянерважатай, каб патрапіць ёй на вочы: магчыма, і яна мяне ўпадабае. Ларыса, вядома ж, на смаркача не звяртае ўвагі. Раніцай я, як і звычайна, не хачу ісці ў школу, бо там нецікава і прымушаюць чытаць па складах. Маці выштурхоўвае мяне з двара на вуліцу: — Ідзі вучыся, гультай! Якраз у гэтую хвіліну па вуліцы ідзе ў школу Ларыса Чайкіна. Я ведаю, што яна кватаруе ў старой Агапкі на другім канцы нашай вялікай вёскі. А яшчэ ведаю, што да Ларысы заляцаецца інжынер з суседняга калгаса і завуць яго Паўлам. Ён шырокі ў жываце, адрузлы, і я не магу зразумець, што знайшла Ларыса ў гэтым целяпні. Аднак жа кожны вечар яны разам гуляюць за ваколіцай (употайкі сачыў за імі і бачыў, што цалаваліся). Я ненавіджу гэтага Паўла, і мне хочацца зрабіць яму якое-небудзь паскудства. Маці, згледзеўшы піянерважатую, просіць у яе помачы: — Вось палюбуйцеся, у школу ісці не хоча! Дык вы ўжо яго як-небудзь... Ларыса робіць сур’ёзны твар, ад чаго ямачкі на яе шчоках знікаюць, і доўгімі пафарбаванымі позногцямі дакранаецца да майго вуха. — Што ж гэта ты, а? — строга пытаецца Ларыса і стараецца зазірнуць мне ў твар. Я адварочваюся, выкручваюся, таму пазногці піянерважатай сціскаюцца, як абцужкі, і Ларыса за вуха вядзе мяне ў школу. Якія гэта шчаслівыя хвіліны! Я адчуваю нейкую няўцямную слодыч, хоць ранкі на мочках вушэй загояцца толькі праз тры тыдні. І мне вельмі шкада, што дарога да школы такая кароткая... Пажар Па вуліцы бягуць людзі — хто з вядром, хто з рыдлёўкай. Я нічога не разумею. — А ты чаго стаіш? — на хаду крычыць мне, сямігадоваму, памочнік ляснічага па мянушцы Шмат. — У Карпея хлеў гарыць! Бягу разам з усімі, хоць якая з мяне помач?.. Па дарозе даведваюся: у ясны дзень у хлеў дзеда Карпея ўдарыла маланка. Сам стары акурат стаяў каля сячкарні. Маланка прайшла скрозь яго і разарвала гумавы бот. Дзед загінуў, а хлеў загарэўся. Полымя шугае, як над піянерскім кастром. Вакол мітусяцца мужыкі і бабы, над суседскім калодзежам безупынна скрыпіць “журавель”. Раптам у людскую гаману ўрываюцца незразумелыя гукі: пук-пук, затым — бабах! Тыя, што стаялі бліжэй да хлява, кідаюцца ўрассыпную. Чуецца істэрычны крык: — Гэта ж патроны і гранаты! Хлеў згарэў датла: страляніна працягваецца да той пары, пакуль не застаюцца адны асмолкі. Добра, што хоць не занялася хата... Дзед Карпей у апошнюю вайну быў партызанам. Таму зразумела, адкуль у яго гэты склад боепрыпасаў. Стала ўжо завядзёнкай: як толькі ў вёсцы памірае былы ваяка, ці ў куратніку, ці пад масніцай ягонай хаты дзеці знаходзяць аўтамат альбо патроны. Вунь і калі мае бацькі прадаюць бабуліну хату, новы гаспадар знаходзіць на страсе прасалідолены і акуратна загорнуты ў анучку пісталет і патроны да яго... Маё пакаленне — адзінае ў гісторыі краіны, на якое не выпала ніякай вайны. Усім нашым продкам — ад далёкіх прашчураў да бацькоў — давялося бараніць сваю зямлю. Вось і дзед Карпей, і ўсе іншыя былыя ваякі, прыхоўваючы зброю, былі ўпэўнены, што яна яшчэ спатрэбіцца... Натоўп Прачынаюся ад крыку на вуліцы. Выбягаю. Вакол нейкае жывёліны стоўпіліся мужыкі з каламі і дубасяць яе што маюць сілы. Такую істоту я ніколі не бачыў, хіба што ў буквары. Гэта бабёр. Ён чамусьці вялізны, як мядзведзь, а не такі цацачна-пушысты, як на малюнку. Бабёр, выскаляючы свае клыкі, спрабуе аскірзнуцца на мужыкоў, туды-сюды варочае галаву, аднак з месца зрушыцца не можа. Адкуль ён тут? Да ракі Арэсы, калі напрасткі, кіламетраў дзесяць будзе. Да Любанскага вадасховішча — і таго больш. Што прымусіла звера праз такую далячынь прыйсці да чалавека? Над гэтым ніхто не задумваецца. Мужыкі месяць і месяць бабра каламі, а калі хто-небудзь трапляе ў галаву, чуецца вокліч: — Так яму, так! Дзеці бегаюць вакол, радасна вішчаць ад такой забавы, а мне вельмі шкада бабра, хочацца абараніць яго, спыніць гэты гвалт над жывой істотай. Ды хто ж мяне, смаркача, паслухае? Нарэшце бабёр, раскінуўшы ўшыркі лапы, заціхае. Мужыкі і дзеці мацаюць ягоныя клыкі, цягаюць за акрываўленую поўсць. І мне так хочацца, каб бабёр хоць на хвіліну ажыў і цапнуў каго-небудзь за руку... ...Пасярэдзіне вёскі ёсць копанка. Усе называюць яе Крыніцай, бо, паводле расказаў старэйшых, у самым глыбокім месцы копанкі з-пад зямлі б’е струмень. Туды заплываць мала хто асмельваецца: лічыцца, што там жыве нячыстая сіла. У Крыніцы купаемся мы, дзеці, а побач плаваюць гусі і качкі, таму вада жоўта-зялёная, як сітро. Каб спаласнуцца, пад вечар, бывае, сюды прыходзяць і дарослыя. А ў гэты вечар каля Крыніцы збіраецца ледзь не паўвёскі. Мужыкі і дзеці, абстаўшы берагі, трымаюць у руках каменне і палкі. Да Крыніцы немаведама чаму прыляцела дзікая качка. І зараз на яе ідзе паляванне. Свойскіх гусей і качак з вады павыганялі, так што вадаём роўны і пустэльны, калі не лічыць рэдкіх карчаг. Дзікая качка, ратуючыся, нырае ў ваду, яе не відно з паўхвіліны, затым ейная галоўка вытыркаецца ў зусім нечаканым месцы, нават на супрацьлеглым беразе. Аднак ёй удаецца схапіць толькі глыток паветра, бо адразу ж у гэтае месца ляцяць каменне і палкі. Качка зноў вымушаная ныраць, і людзі застываюць у напружаным чаканні: дзе ж яна з’явіцца на гэты раз і каму ўдасца яе дабіць? Гэта падобна на нейкую забаву ці гульню. Гульню ў чужую смерць. Калі галоўка на імгненне з’яўляецца над паверхняй вады, можна разглядзець, што яна зусім маладая: тоненькая шыйка, пёркі быццам зліпліся на тоненькім целе. Забава працягваецца з паўгадзіны. Маё дзіцячае сэрца ад жалю абліваецца крывёю. Я азіраюся вакол сябе, каб у хоць у нечых вачах убачыць спагаду. А яе ні ў каго няма (ці, можа, мне так здаецца?). Ва ўсякім разе і дзядзька Рубяжанец, вясёлы, дабрадушны ў жыцці чалавек, трымае ў руках палку, і мой сябар Віцька Канарэйка, які, здавалася, муху не пакрыўдзіць, збірае на беразе каменне. Нарэшце ўсё заканчваецца. Качка знясільваецца, не паспявае схавац­ца пад вадой, і нечы ўдала запушчаны кавалак цагліны растлушчвае яе галоўку... Ужо цямнее, і ўсе разыходзяцца, узрушана абмяркоўваючы падзею. А цель­ца качкі застаецца лёгка гайдацца на вадзе. Яно нікому не патрэбнае. Страшная з’ява — натоўп. Варта ў чыім-небудзь сэрцы запаліцца іскрынцы жорсткасці, як яна, іскрынка, разгараецца ў полымя і перакідваецца на іншых. І нічога немагчыма перайначыць. Грыбы Мой Старадарожскі раён здаўна славіцца самагонам і грыбнымі мясцінамі. Зямля тут не вельмі, не тое, што на суседняй Случчыне, дзе, кажуць, калі ўваткнеш у глебу кол, дык праз пэўны час на ім вырасце лісцё. Затое ў нас шмат лясоў. Дубовых, хваёвых, бярозавых, а часцей дык уперамешку. Вёска, дзе я нарадзіўся, называецца Пасека — з націскам на першым складзе. А я мяркую, што трэба ставіць на другім. Яшчэ ў першай палове мінулага тысячагоддзя пасяліліся тут мае прашчуры, пасекшы непралазны лес каля балота. Адсюль і “пасека”. Шмат лесу — шмат грыбоў. Мая галава яшчэ ніжэй за папараць, а я ўжо, босы, тупаю па шышках ці сухім імху, шукаю грыбы. Грыбамі вяскоўцы называюць толькі баравікі. Усе астатнія — казлякі, і на іх ніхто не звяртае ўвагі. Па грыбы я хаджу тройчы на дзень. Першы раз — “на ранкі”. Маці будзіц дзяцей у чатыры гадзіны раніцы, і мы з бацькам шыбуем у зусім блізкі хвойнік. Аднак нас апярэдзілі. Паміж сосен амаль што ў цемры ўжо блукаюць людзі, падсвечваючы сабе ліхтарыкамі. Другім разам я, паснедаўшы, іду ў лес ужо адзін: бацьку трэба на працу, старэйшым братам і сястры — у школу, а маці перабірае нашую ранішнюю здабычу. Дзіўна, але я не баюся ні ваўкоў, ні дзікоў, мусіць, таму, што ніколі іх не бачыў. Хаджу я далёка, на Шушараўскія гаі, бо ў блізкім лесе усё павыграбалі за раніцу. Калі дзень на зыходзе, бацька запрагае каня. На калёсах — скрыня, у якой звычайна возяць бульбу. Мы ўсёй сям’ёй (гэтым разам і маці) едзем у лес яшчэ глыбей. Бацька прывязвае каня да сухастоіны, а мы разыходзімся абапал дарогі з кашалямі, зносім і напаўняем грыбамі скрыню. Да позняй ночы чысцім, перабіраем, натыкаем на нізкі. Іх з дроту не хапае, таму бацька нарабіў драўляных. Хоць грыбы ў агульнай кучы, кожны “свой” я памятаю. А іх у мяне за дзень — некалькі соцень. Бывае, што і тысяча набіраецца. Каб высушыць грыбы, печы і грубкі, што ў стопцы, мала, таму рэшткі мы нясём да бабы Каці. Праўда, і там звычайна “усё забіта” баба Каця і дзед Павел таксама на прызбе не сядзяць… Калі грыбны сезон сыходзіць, у лесе з’яўляюцца зялёнкі і подзеленкі. Гэтыя грыбы ў вёсцы таксама паважаюць, бо іх можна заквасіць на зіму. У нашай стопцы амаль да вясны стаіць агромністая дзежка, якая нас корміць, гэтак жа, як карова і парсюк (у дзяцінстве толькі і наедку — грыбы, малако ды сала). Сушаныя грыбы бацька сартуе на маладыя (шляпка ў іх белая спадыспаду) і старыя, пачарнелыя. Маладыя нарыхтоўчая кантора прымае па дзесяць рублёў за кілаграм, а старыя — усяго па два. Розніца вялікая! Таму сабе, каб зімой кінуць у шчавель ці крышкі, адкладваецца толькі невялічкая кучка старых. Сушаных грыбоў на здачу — больш за дзесяць мяшкоў з-пад бульбы. Грошай за іх хапае, каб хоць неяк дажыць да наступнага лета... Калі зрэдку наведваюся ў родныя лясы, дык не веру сваім вачам: знаёмыя сцежкі пазарасталі, грыбоў — за дзень і дзве сотні не набярэш. А слова “казлякі” ніхто з маладых ужо і не ведае. Лісічкі, абабкі, асовікі, маслякі і нават сыраежкі — гэта ўжо таксама грыбы. Куды ўсё падзелася? Адны кажуць, што шматлікія чароды дзікоў грыбніцу парушылі, другія — што лясы пастарэлі... Для сябе асабіста я знаходжу іншае тлумачэнне. Цяпер, маючы пэўны дабрабыт, я зрэдку выбіраюся ў лес і тое дзеля забавы. А тады, у дзяцінстве, грыбы былі для нашай сям’і сродкам для выжывання. Прырода ўсё размяркоўвае мудра… Подлы ўдар На школьным перапынку немаведама з-за чаго паміж мной і Франіным Віцькам усчынаецца бойка. Віцька ці не лепшы мой сябар, жыве па суседстве, яшчэ летась мы з ім не ў школу бегалі, а разам рабілі буданы ў лесе, рылі норы ў ямах для бульбы. І вось жа з-за нечага сашчапіліся. Я каржакаваты, як гаявік-чарнагаловік, намнога дужэйшы за Віцьку, доўгага і перахлябістага, нібы малады асовік. Мы валтузімся ў школьным двары, нас абстаюць гэткія ж першакласнікі. Зрэшты, бойка нейкая дзіўная, нетыповая. Спачатку я валю Віцьку на зямлю, саджуся на яго і пытаюся: — Ну, будзеш яшчэ? Але біць — не падымаецца рука. Мы разам ўстаём, Віцька дае мне дзве-тры зубатычыны, і я зноў кідаю яго аб глебу. — Ды ўрэж ты яму! — раяць гледачы. А я не магу. І зноў адпускаю. І так — некалькі разоў, пакуль не сканчаецца перапынак. У мяне разбітыя губы і заплывае вока, а на Віцьку — ні драпіны. Адчуваю на сабе насмешлівыя позіркі дзяўчынак... Пасля ўрокаў мы з Віцькам разам ідзем дадому. Ён — паперадзе, я — крыху ззаду. У мяне ўжо няма на яго злосці, адно што вярэдзяць душу кепікі аднакласнікаў. Я доўга-доўга збіраюся з духам, заплюшчваю вочы і б’ю Віцьку кулаком у вуха. Ззаду. Подла. Віцька моўчкі паварочваецца, з дакорам пазірае на мяне і, нічога не сказаўшы, ідзе далей... Потым мне не раз давядзецца ўдзельнічаць у розных бойках, вялікіх і малых, але ўсе яны будуць “чэснымі і высакароднымі”, твар у твар. І іх я амаль не запомню. А вось гэты подлы ўдар, як стрэмка, застанецца ў маім сэрцы да астачы жыцця. З Франіным Віцькам боек у нас больш не было. Не дажыўшы і да пяцідзесяці, ён памёр ад гарэлкі. І ўжо ніколі не адкажа мне на той удар спадцішка. Так і застануся перад ім вінаватым. Бойкі Усё маё дзяцінства — суцэльныя бойкі. Вёска на вёску. Мы, пасецкія, варагуем з маладзёнамі суседніх Гасціно і Сінягова. Сыходзімся “сценка на сценку”, ладзяцца засады. У ход ідуць калы, ланцугі, каменне. У нашым кагале верхаводзіць Грыша Піліпеня — здаровы, як бугай, старшакласнік. Мы, падшыванцы, бегаем ззаду, “падносім патроны”. Варажнеча ёсць і ў самой Пасецы. Нешта не падзялілі паміж сабой падлеткі Петрык і Міха, суседзі. А ў вёсцы на трыста двароў амаль што ўсе адзін аднаму радня — Усені ды Каралені. Вось і падзялася хлапечая гурма на два лагеры. Я з братамі ў Міхавым. У кожнага лагера — свае астраўкі тэрыторыі. Крый Божа ў адзіночку, выпадкова трапіць на чужую. З часам варажнеча затухне, сыдзе на нішто, і мы будзем смела хадзіць у Сінягова на танцы. Няма цяпер тых боек вёска на вёску, Міха заўчасна памёр, а Петрык, адслужыўшы на флоце, застаўся ў Расіі. Дый моладзі цяпер у вёсцы амаль няма. Тым не менш досыць часта даходзяць да мяне з радзімы непрыемныя чуткі: кагосьці пакалечылі, кагосьці зарэзалі... І я прыгадваю, што ў тых далёкіх дзіцячых бойках зусім не было ахвяр. Хіба што аднойчы Федзі Шагаеву нехта пырнуў нажом у ср...ку... Лазня Калгасная лазня месціцца на самым ускрайку вёскі, амаль што ў лесе. Драўляная, дзе-нідзе спарахнелая, з двумя падслепаватымі акенцамі. Жанкі і мужчыны пачаргова ходзяць сюды штодзень. У жаночы дзень, зрабіўшы лесам абыходны манеўр, да лазні падбіраюц­ца абэлтухі-пераросткі і лезуць на гарышча. Мы, жэўжыкі-хвосцікі, — за імі. У столі ёсць дзірка. Не надта вялікая, можа, на два пальцы. Бэйбусы па чарзе прыстаўляюцць да гэтае дзіркі лупэткі і, налюбаваўшыся жаночымі вабносцямі, ўсклікваюць: — Ну і фігурка ў вучыцелкі! — А ў Ганулькі такія цыцкі!.. Нарэшце паназіраць за голымі цёткамі даюць і нам, малым. Не маючы ніякай асалоды ад жывога эратычнага кіно, кожны з нас, тым не меней, адарваўшыся ад дзіркі, пераймаючы большых, пацвярджае: — Ну і цыцкі!.. Гэтым летам лазня не працуе: правалілася падлога, патрэбен рамонт. Уласных лазняў у вёсцы ні ў кога няма — савецкая ўлада прывучыла жыць, тым лікам і мыцца, гамузам. Таму пакуль што людзі пазбаўляюцца ад бруду хто як можа: ці плёхаюцца ў начоўках, ці выліваюць на сябе вядро вады. Вучыцелька-фізічка, што прыехала ў школу летась і кватаруе ў Мацака, абрала больш камфортную працэдуру. Акурат каля лазні, там, дзе калгас здабываў гліну з’явілася копанка, якую мы, каб адрозніваць ад Крыніцы, называем Катлаванам. Вада тут чыстая, хоць і трохі жаўтаватая. Вучыцелька прыходзіць сюды, цалкам агаляецца, ступае па каменні ў ваду і няспешна, з асалодай, мыецца. А то яшчэ і праплывае ад берага да берага. Вядома ж, ці з лесу, ці з-за ўзлобку за вучыцелькай назіраюць дзясяткі дзіцячых вачэй. Яна гэта разумее, аднак ніколькі не саромеецца, наадварот, выстаўляе сваё цела ў самых панадных ракурсах. Якая ўжо дзірка на страсе ў лазні! Тут цэлае шырокафарматнае кіно! Аднак жа з кожным разам паглядзець яго прыходзіць усё меней бэйбусаў, не кажучы пра смаркачоў. Надакучвае. Напрыканцы лета за голай вучыцелкай увогуле ніхто не віжуе. Падлогу ў лазні адрамантавалі, а дзірка ў страсе засталася. Чамусьці, аднак, цяпер ніхто не лазіць на гарышча, каб “пабачыць цыцкі”... “Даць чалавеку ўсё, значыць, загубіць чалавека”, — гэта мая любімая показка. Ну, можа, не загубіць, ды ўсё ж перанасыціць можна. Стымул Настаўнік белаурскай мовы і літаратуры Іван Кандратавіч Жукавец, чалавек сталага ўзросту, ні з таго ні з сяго на ўроку прапануе нам, пяцікласнікам: — Хто напіша верш, таму пастаўлю пяцёрку. Ці ж гэта для мяне праблема? Рыфмаваць словы з любой нагоды я люблю. Праз дзесяць хвілін тут жа, на ўроку, выдаю тры слупкі. Вось зіма надышла, Снег у полі ляжыць, Замярзае вада, Ручаёк не бяжыць... Вершык праставаты, але, як кажуць, “у нашым калгасе я ўжо класік”. Настаўнік, як і абяцаў, ставіць пяцёрку. Мне такі расклад дужа падабаецца. Дома лезу на печ і за вечар крэмзаю яшчэ з дзесятак падобных — на палову школьнага сшытка. На наступным уроку іх зачытваю. За кожны верш настаўнік ставіць пяцёрку — ледзь хапіла клетачак у класным журнале. З гэтага часу мяне пачынаюць лічыць паэтам. Цэлы клас паэтаў Мой “творчы поспех” выклікае ў аднакласнікаў непрыхаваную зайзд­расць: Іван Кандратавіч увогуле скупы на вышэйшую адзнаку, а тут такая халява! Хто-ніхто спрабуе рыфмаваць словы, але плёну ад гэтага мала. І тады мой сусед па парце Валодзя Усеня па мянушцы Бычок (на жаль, неўзабаве загіне пад коламі матацыкла) просіць: — Напішы вершык для мяне! А чаму б і не? Мне гэта не цяжка. Складаю для яго адзін слупок. Бычок зачытвае яго настаўніку і таксама атрымлівае пяцёрку! Што тут усчынаецца! Ледзь не усе аднакласнікі на перапынку пруцца з просьбамі: — І для мяне напішы! Да наступнага ўрока я прыношу і раздаю паўтара дзесятка “вершыкаў”, каму адзін слупок, а каму нават і два. Як вынік, урок падобны на паэтычныя чытанні, а клас — на літаратурны гурток. Наіўны Іван Кандратавіч... Ён так і не здагадваецца пра масавую ашуку і раздае наваспечаным “паэтам” столькі пяцёрак, на колькі не разгавейваецца за цэлую чвэрць. Натхнёны гэтакім “творчым імпэтам” вучняў, настаўнік вырашае зла­дзіць агульнашкольную вечарыну, прысвечаную творчасці Янкі Купалы. “Цвіком праграмы”, зразумела ж, павінна быць дэкламацыя ўласных вершаў вучнямі пятага класа... Вечарына ўдаецца. Іван Кандратавіч дужа задаволены, старшакласнікі ў адкрытую пасміхаюцца і нават рагочуць: ведаюць, што гэта за “паэты”... Асадзі назад! Свой “паэтычны сшытак” дасылаю ў раённую газету. Час выходзіць на шырокі прасцяг! Не сумняваюся, што наступная літаратурная старонка цалкам будзе забіта маімі вершамі, бо рэдактар раёнкі — малады паэт Мечыслаў Шаховіч, які толькі што надрукаваўся ў калектыўным зборніку “Рунь” (я ўжо добра знаёмы з усімі паэтычнымі навінкамі і нават ведаю, што зборнікаў пад назвай “Рунь” ажно два. Гэтай дасведчанасцю потым, пры сустрэчы, я вельмі здзіўлю Шаховіча). Аднак на чарговай літаратурнай старонцы сваіх “твораў” чамусьці не знаходжу. Ёсць толькі паэтычны агляд за подпісам таго ж Мечыслава Шаховіча. Мне прысвечаны ажно шэсць абзацаў, і пачынаюцца яны так: Дваццаць пяць вершаў даслаў у рэдакцыю вучань Пасецкай школы Аляксандр Усеня, але ніводнага з іх мы не можам падрыхтаваць да друку...” Вось табе і выйшаў на прасцяг! Дзіўна, але ні Іван Кандратавіч, ні школьнікі, якія, безумоўна, прачыталі рэцэнзію, з мяне не насміхаюцца, і тым болей не здзекуюцца. Для іх я па-ранейшаму застаюся “паэтам”. Анягож: пра яго нават у газеце напісалі, хай сабе і без пахвальбы! Неўзабаве Іван Кандратавіч паведамляе, што званілі з раёнкі, прасілі, каб у пэўны дзень я пад’ехаў у рэдакцыю. Рэдакцыя месціцца акурат насупраць аўтавакзала, таму шукаць яе доўга не даводзіцца. Пасля знаёмства з рэдактарам і нядоўгай размовы з ім Шаховіч кажа: — Тут да нас вядомыя пісьменнікі з Мінска прыехалі — Ян Скрыган і Анатоль Астрэйка. Ты можаш паказаць ім свае вершы. Пісьменнікі ў сельгасаддзеле. Лёгка ўявіць, з якім хваляваннем я адчыняю дзверы таго кабінета! Пра Яна Скрыгана я чуў мала, бо больш чытаў паэзію, а не прозу. Затое Анатоль Астрэйка для мяне — легенда. Ягонага “Дзеда Міхеда” я ведаю назубок і заўсёды чытаю ўрыўкі на школьных канцэртах. Пісьменнікі сядзяць каля акна, па абодва бакі ссунутых ушчыльную двух сталоў. Пазнаю іх па кніжных партрэтах. Мусіць, “абавязковую праграму” слынныя літаратары ўжо выканалі і зараз чакаюць, калі іх павязуць у Мінск ці паклічуць на банкет. Зрэдку перакідваюцца словамі. Мусіць, Шаховіч папярэдзіў іх, што зойдзе пачынаючы паэт, таму Ян Скрыган прапануе: — Ну, паказвай, што прынёс. Я працягваю яму агульны сшытак з акуратна перапісанымі загадзя вершыкамі. Скрыган колькі хвілінаў моўчкі гартае сшытак, дзе-нідзе прабягае вачыма па двух-трох радках. — Ну, што, хлопча, вершы слабенькія. Раю пабольш чытаць, вучыцца ў класікаў. Во даў параду! Ведаў бы ён, што я прачытаў ужо столькі, што не кожны на плячах панясе... Ад Астрэйкі, які гартае нейкі часопіс, я увогуле не чую ніводнага слова. Госці рэдакцыі зноў пачынаюць размову паміж сабой, даючы мне зразумець, што пяціхвілінная “аўдыенцыя” скончылася. Вось такім было яно, маё першае знаёмтсва з жывымі пісьменнікамі. Потым мне самому не раз давядзецца чытаць і рэцэнзаваць творы пачаткоўцаў. Добра памятаючы тую рэцэнзію і тую сустрэчу, вазьму сабе за правіла: хай нават творы нікуды не вартыя, абавязкова трэба не пашкадаваць часу, зрабіць падрабязныя заўвагі, хоць бы нават і крытычныя. А яшчэ лепей — знайсці два-тры ўдалыя радкі і за іх пахваліць... Як мяне хрысцілі Гэтага, безумоўна, я не памятаю, але вось што расказалі бацькі. Царквы ў вёсцы няма. Яе няма нават ва ўсім раёне, тым лікам і ў Старых Дарогах. Калі трэба каго-небудзь пахрысціць, вязуць немаўля ажно у Слуцк, а бывае, калі набіраецца цэлая плойма нехрышчоных, поп, за грошы, наведвае вёску сам. Мяне хрысцяць разам з Валяй Сакавай, ейная сям’я чамусьці носіць мянушку Цыбулькіны. Прачытаўшы кароткую малітву і папырскаўшы, поп (можа, з перапою?) выпускае мяне з рук, і я з галавой плюхаюся ў чан са “святою вадою”. Хросныя бацькі ў разгубленасці — такога зроду не было. Поп іх заспакойвае і як бы апраўдваецца: — Добры знак. Усё жыццё будзе пад Боскай апекай... Мянушкі У нашай вёсцы кожная сям’я і кожны чалавек маюць сваю мянушку. Калі сям’я, дык Макрэнікі, Узбекі, Чырвонцы, Махтулі, Цурэлікі... Калі дарослы чалавек, дык Калаўрэнт, Кардэй, Рыба, Сербіянка... Мянушкі маюць і ўсе дзеці (такое ўражанне, што яны з імі і нараджаюц­ца): Клоп, Сроль, Злодзей, Карась, Цык... Наша сям’я носіць мянушку Цецерукі. Баба Каця расказала, што колісь мой прадзед, які жыў у суседняй вёсцы Асавец, надта добра скакаў. Быў ён дробненькім, жвавым, дык людзі і казалі: “Глядзі, як падбрыквае, быццам цецеручок”. Адтуль і пайшло. Калі хто-небудзь з равеснікаў хоча мяне раз’ятрыць, ён адбягае як далей і пачынае дражніць: “– Цецярук, цецярук, хадзем у апенькі. –Не пайду, не пайду, бо я маладзенькі.” Мне гэта дужа не падабаецца, і гора таму “дэкламатару”, калі ён не паспявае ўцячы... Мой бацька мае мянушку Валавянік. Ягоныя продкі былі знакамітымі на ўсю акругу варажбітамі. А дзед Прахор любіў варажыць на расплаўленым волаве. Бацька дужа не любіць сваю мянушку, таму яго абзываюць гэтак толькі “за вочы”. Дзіўна, але, бадай, толькі ў мяне, аднаго на ўсю вёску, мянушкі няма. Калі хто-небудзь скажа проста “Сашка”, дык ужо зразумела, што размова ідзе пра мяне, хоць Сашаў у вёсцы не адзін дзясятак. Аднак жа гэта нікуды не варта, каб чалавек — дый без мянушкі. І хоць ужо вельмі запознена, ажно ў дзесятым класе, мне ўсе-такі прысабачаць “паганяйла”: Паэт. Абзыванка не самая крыўдная, і я ўспрыму яе абыякава. Адкуль пайшлі нашыя прозвішчы? Адтуль, з сівое даўніны, з язычніцтва. Мянушкі і былі прозвішчамі — адметнымі, красамоўнымі. А цяпер — суцэльная бязлікасць: два прозвішчы на ўсю вёску. І, напрыклад, калі пачую я “Валодзя Караленя”, гэта мне нічога не скажа. А пачуўшы “Валодзя Махтуля”, я прыгадаю, што ў яго быў самы вялікі ў вёсцы сад і што ніхто з нас, дзяцей, не змог сарваць аніводнага яблыка, бо там былі высачэзны плот і вельмі злыя сабакі. Украдзеная перамога Росту я невялічкага (на фізкультуры — перадапошні ў шарэнзе), затое каржакаваты, шырокі ў плячах, як бяроза з камля. Фізкультура — мой любімы прадмет. На раённай спартакіядзе школьнікаў сярод сваіх равеснікаў-пяці­класнікаў я паказваю лепшыя вынікі ва ўсіх дысцыплінах: бег на 100 і 1000 метраў, скачкі ў даўжыню, кіданне гранаты. Ідзе ўрачыстае ўзнагароджанне. За першае месца ўручаецца кніга Якуба Коласа “Дрыгва”. Я атрымліваю яе адзін раз, другі, трэці... А ў чацвёрты раз (за кіданне гранаты) чамусьці выклікаюць зусім іншага. Я — быццам бы толькі другі. Пасля цырымоніі падыходжу да галоўнага суддзі, ледзь не слёзна пы­таю­ся: — Як жа так? Я ж кінуў на дваццаць метраў далей... Ён няўцямна пазірае на мяне: — Табе што, трох кніг “Дрыгва” мала? Ты хоць бы адну пачытай... Ведаў бы ён, што гэтую кнігу я адужаў яшчэ ў трэцім класе і што зусім не яна для мяне — галоўнае... З трох “пераможных” кніг сёння ў мяне не захавалася ніводнае. І ў памяці, мусіць, даўно сцерліся б тыя спаборніцтвы, калі б не гэтая скрадзе­ная перамога. Потым я яшчэ шмат чаго страчу, многае ў мяне скрадуць — і пра ўсё гэта я забуду. А вось пра гэты крадзеж — не. Я ўпершыню зразумеў, што жыццё, як і спаборніцтва, не заўсёды справядлівае... Самы дужы Сярод сваіх сяброў-равеснікаў я — самы спрытны і дужы. Пабораць мяне не ўдаецца нікому. Каля клуба, дзе паўсядзённа ладзяцца зборышчы, старэйшыя хлопцы “цкуюць” нас, малых, адзін на аднаго. Калі мне пачаргова ўдаецца пакласці ўсіх на лапаткі, выстаўляецца ўмова, што я буду борацца толькі адною рукою альбо адзін супраць траіх. І ўсё роўна я перамагаю. Таму біцца (не борацца!) са мною ніхто не асмельваецца. Даходзіць да таго, што абэлтусы, каб пазабаўляцца, мяне падбухторваюць: — Пакажы яму кулакі! І тады, напрыклад, Віцька Канарэйка пачынае плакаць... Маё панаванне працягваецца доўга, да падлеткавага ўзросту. На стаптаным стадыёне мы гуляем у футбол. Мой аднакласнік Валодзя Журко па мянушцы Камель наўмысна робіць мне падножку. Я ўскокваю, сціскаю кулакі і набліжаюся да яго. Дзіўна, але ён не кідаецца бегчы ад мяне, таксама сціскае кулакі, і я заўважаю, што яны нават большыя, чым у мяне. І гэта пры тым, што сам Камель на паўгалавы за мяне вышэйшы, а ягоныя плечы — як засланка. Нашыя позіркі сутыкаюцца, і я разумею, што мне лепей адступіць. Я ўжо ведаю: з гэтага моманту ніхто не будзе баяцца мяне гэтак, як раней. Жыццё кожнага чалавека складаецца з перыядаў і этапаў. Часцей за ўсё яны пераходзяць адзін у адзін незаўважна, плаўна, а бывае, што гэтаму спрыяе яскравы, адметны эпізод. Вось як у мяне. Тады, на футболе, я ўцяміў, што маё панаванне скончылася. Ад “А” да “Б” Мой любімы занятак — чытаць. У бібліятэцы я ўжо даўно “пералапаціў” усю паэзію, перакінуўся на ваенную прозу. Найболей кніг чамусьці — пра партызанаў. У мяне складваецца ўражанне, што менавіта яны перамаглі ў той вайне. Адна бяда: бібліятэкарка, мясцовая паўпісьменная жанчына, адчыняе бібліятэку, калі ёй уздумаецца. А бывае, што і цэлы тыдзень на дзвярах вісіць замок. Я ўжо хачу напісаць скаргу ў раённую газету, аднак баюся, што тады бібліятэкарка ўвогуле не дапусціць мяне да стэлажоў. Таму, як выйсце, калі мне ўсё ж удаецца “застукаць” бібліятэкарку на месцы, набіраю кніг, колькі магу панесці. Прынамсі, аднаго разу тое, што бібліятэкарка не разбіраецца ў літаратуры, ідзе мне на карысць. Прыношу дадому “Воспоминания и размышления» Г. Жукова — з кілаграмы два вагой. Яе прачытвае бацька, былы партызан. А гэткіх жа ваяк у вёсцы нямала. І пайшла кніга “па руках”, у рэшце рэшт канцы яе згубіліся... Завядзёнка ў бібліятэцы такая: калі губляеш кнігу, трэба прынесці хоць якую замену. А ў мяне толькі і ёсць адна ўласная кніга — казка “Серая шейка”. Яе і прынёс. Бібліятэкарку гэта цалкам задавальняе. “Праглытваю” дзве-тры кнігі за дзень. Чытаю нават пры месячным святле, бо электрычнасць бацькі экономяць. З’яўляецца жаданне перачытаць ўсе кнігі ў бібліятэцы. Каб не прапусціць ніводнай, вырашаю браць іх па алфавіце. Літару “А” адужваю без асаблівых праблемаў. Напачатку лёгка даецца і “Б”, пакуль не трапляецца нейкая манаграфія пра камяні. Ну такая нудота! Падазраючы, што падобная “манаграфія” ў бібліятэцы не адна, адмаўляюся ад сваёй задумы... Прыгадваючы зараз тую неадольную цягу да друкаванага слова, вельмі шкадую, што столькі часу было патрачана на пустое, непатрэбнае. І як важна, каб побач своечасова знайшоўся чалавек, які мог бы нешта падказаць, параіць, накіраваць неўтаймаваны імпэт у карыснае рэчышча. “Сляпенда” Беспрасветнае чытанне прыносіць непрыемнае наступства: у мяне стаў пагаршацца зрок. Прызнацца ў гэтым я магу толькі самому сабе. У вёсцы з бязлітаснай пагардай ставяцца да заганных і хібных. Калі ты гарбаты ці картавы, дык усё жыццё не абярэшся кпінаў і здзекаў. Такая ўжо грубая сялянская “далікатнасць”. Можа, таму ў вёсцы няма ніводнага, хто насіў бы акуляры. Хіба што настаўнікі. Паказваць, што я “не зусім добра бачу”, мне нельга ніяк. Калі дагэтуль не меў мянушкі, дык цяпер абавязкова будуць дражніць якой-небудзь “сляпендай”. А пра тое, што пахіснецца аўтарытэт, і казаць няма чаго. Ёсць жа, напрыклад, Валодзя па мянушцы Кардэй, трохі старэйшы за мяне. Усім вядома, што ён падслепаваты ад нараджэння, дык падлеткі яго за непаўнавартага лічаць, насміхаюцца. Каб утаіць свой недахоп, іду на розныя хітрыкі. Раз пораз у школу наведваюцца дактары з райцэнтра, праводзяць медыцынскі агляд. Настаўнікі папярэджваюць пра гэта загадзя. Я тады раптоўна “захворваю” ці знаходжу яшчэ якую-небудзь нагоду, каб застацца дома. У класе я сяджу не перадапошняй парце. Тое, што настаўнікі пішуць на дошцы, бачыцца мне, бы ў тумане. Касавуруся ў сшытак суседа, Валодзі Бычка, занатоўваю заданне, якое ён паспеў перапісаць з дошкі. Становіцца зусім жахліва, калі мяне ў старэйшых класах пачынаюць пасылаць на раённыя алімпіяды па фізіцы ці па матэматыцы. Класы ў райцэнтры прасторныя, і мне не заўсёды ўдаецца ўладкавацца за адну з першых партаў. Заданні пішуцца на дошцы. Я, вядома ж, не бачу ніводнае літары ці лічбы. Спісаць няма ў каго: кожны сядзіць за асобнай партай. Што рабіць? Я падымаю руку, кажу, што мне трэба ў прыбіральню. Атрымаўшы дазвол, як мага павольней набліжаюся да дошкі, і пакуль іду міма яе, паспяваю зафіксаваць у памяці напісанае. Гэткі ж манеўр раблю на зваротным шляху... Яшчэ цяжэй захоўваць сваю таямніцу ў дапрызыўным узросце. На ме­дыцынскую камісію трэба ехаць у раённую паліклініку, і тут ужо на “хваробу” не спашлешся. У кабінеты нас заводзяць па некалькі чалавек адразу. Акулісту я правільна называю літары толькі ў першых радках табліцы. (Меў бы яе дома, дык вывучыў бы назубок, але дзе тую табліцу ўзяць). Сябры, якія знаходзяцца ў гэтым жа кабінеце, пачынаюць на мяне касавурыцца: няўжо сляпы? Доктарка, каб не затрымліваць “паток”, кажа: — З табой мы папрацуем асобна, а пакуль пасядзі ў калідоры. Калі ўсе праверыліся, зноў запрашаюць мяне. Тут ужо саромецца не выпадае, бо ў кабінеце, акрамя мяне ды доктаркі, нікога няма. — Ну, што табе сказалі? — пытаюцца паплечнікі (хто са спагадаю, а хто зларадна), калі я выходжу з кабінета, сціскаючы ў кулаку рэцэпт на акуляры. — Ды ўсё нармальна! — бадзёра-выдавана адказваю я. — Проста на святло папярэдне наглядзеўся, дык і замільгацела ў вачах. Суразумоўцы вераць, і да наступнай медыцынскай камісіі мне можна не хвалявацца... Тое, што я “сляпенда”, мне ўдасца ўтойваць нават пад час вучобы ва ўніверсітэце — ажно да тае пары, пакуль не давядзецца, наведваючы ваенную кафедру, страляць з аўтамата па мішэнях. Колькі марных пакутаў і душэўных сілаў трацім мы на тое, каб у чужых вачах выглядаць “гэткімі, як і ўсе”, ні ў чым не заганнымі, паспяховымі! А куды прасцей было б заставацца самімі сабою, не абцяжарвацца чыімісьці думкамі і меркаваннямі пра ўласную асобу, не “спатыкацца” ад пагардлівых позіркаў. І жыць бы стала больш камфортна і зручна. Валёнкі Калі сказаць, што нашая сям’я жыве бедна — дык не сказаць нічога. Яна жыве проста ў нішчымніцы. Асабліва гэта тычыцца вопраткі. Найболей шануе старэйшаму з братоў — Мішу. Бывае, што сваякі ці суседзі даюць нам якую-небудзь паношаную кашулю, і яна дастаецца старэйшаму. Калі ж зрэдчас купляецца абнова, дык абавязкова навырост — і таксама для яго. Пасля Мішы ягонае адзенне пераходзіць да другога брата — Федзі. І, зразумела, даношваю ўсё гэта я. Лёгка ўявіць, якія ашмёткі мне дастаюцца. Урэзалася ў памяць, як жанкі каля крамы выгаворваюць маці за мой знешні выгляд: груба пашытая світка, дзіравыя, сатлелыя чаравікі, завостраныя ўверх, як лыжы, бо на тры памеры большыя, чым трэба. Нават мне, трохгадоваму, робіцца сорамна за сябе і крыўдна за маці. Асабліва падкасіла нястача, калі я пайшоў у школу. Аднаго разу восенню мае адзіныя чаравікі распаўзліся па швах, як гуркі-жаўтлякі на градзе. Я мог бы хадзіць на заняткі і без абутку, мне звыкла, але ж босага у школу не пускаюць... І тады давялося бацьку выцягваць з-пад страхі рыжыя дзедавы валёнкі, якія зберагаліся на зіму — як “недатыкальны запас”. У іх я і шаргачу па восенскай лістоце, сяджу за партай, варушачы сапрэлымі пальцамі на нагах. (Мне і цяпер дзіўна, што ніхто з аднакласнікаў не звяртаў увагі на мой абутак, не паказваў пальцам і не ладзіў кепікі). Затое зімою ў гэтых валёнках я адчуваю сябе як кум каралю! Асабліва, калі гуляем у “хакей”: выразанымі з бярозавых загагулін кульбакамі-“клюшкамі” ганяем па лёдзе Крыніцы замерзлы каравяк. Канькоў ні ў каго няма, боты слізгаюць, а я ў сваіх рыжых валёнках бегаю па лёдзе, як па пяску! Кажуць, што Бог наканоўвае ўсім пароўну. А калі не пароўну, дык тое, што чалавек заслугоўвае (“...і апошнія стануць першымі”). Дзяцінства ў мяне было нішчымным, затое на схіле жыцця маю неблагі дабрабыт. Аднак жа хоць і магу зараз купіць самыя дарагія італьянскія чаравікі, аддаў бы любыя грошы, каб прыдбаць тыя рыжыя дзедавы валёнкі. Толькі дзе яны цяпер?.. Макрэнік Ён жыве на другім канцы вёскі, таму сутыкацца з ім мне даводзіцца толькі зрэдчас, калі стары па цэнтральнай вуліцы, дзе стаіць наша хата, клыпае ў краму. Ягоная хада запаволеная, ногі не ступаюць, а шаркаюць па зямлі. Чамусьці ён заўсёды ўціскае галаву ў плечы, і ў мяне такое адчуванне, што гэта не ад старасці, а па нейкай іншай прычыне. А яшчэ здзіўляе, што ён ніколі са мною не здароўкаецца. Хай сабе я і малеча, аднак жа ў вёсцы такая завядзёнка: вітацца з любым сустрэчным, хоць бы нешта буркнуць пад нос, але не размінуцца моўчкі. Я не ведаю прозвішча гэтага старога, усе завуць яго Макрэнікам. Аднаго разу я ўсё ж патаюся ў бабы Каці, што гэта за чалавек і чаму ён староніцца людзей, гэтак жа, як і яны яго. Баба Каця хоць і без выяўнай злосці, аднак з непрыхаванай агідай адказвае: — Дак ён жа столькі шкоды колісь людзям нарабіў! Кансамолец засраны... Высвятляецца, што ў 20-30-я гады Макрэнік быў мясцовым актывістам. Разам з гэткімі ж “кансамольцамі” выграбаў збожжа з сусекаў, ссылаў кулакоў у Сібір. — Сам гультай, рабіць не хацеў, дак людзей грабіў, — не сунімаецца баба Каця. — За што ж яго любіць-паважаць? Дзіўна, але з тае пары я пачынаю шкадаваць гэтага старога Макрэніка. Ці ж ён адзін быў адурманены бальшавікамі? Ці толькі ягоная віна, што насельнікі вёскі (лічы, радня) амаль адначасна сталі ворагамі? Калі ў чарговы раз Макрэнік, не пазіраючы ў мой бок, шаркае да крамы, я знарок падбягаю да яго блізка-блізка і голасна кажу: — Добры дзень! На першым часе Макрэнік падазрона зыркае на мяне з-пад ілба, нічога не адказаўшы, тупае далей. Яму, мусіць, здаецца, што нават і во гэты смаркач здзекуецца з яго, злараднічае, каб упікнуць за колішнія грахі. Аднак ужо трэцім разам я заўважаю ў ягоным паглядзе нейкі агеньчык надзеі, акурат як у шчанюка, калі гаспадар спачатку паб’е яго за правіну, а потым змякчэлым голасам пакліча да сябе. Макрэнік, хоць пакуль што і з недаверам, але ўсё ж кідае мне свой “дзень добры”. Магчыма, ён спадзяецца, што я сапраўды нічога не ведаю пра людскую агіду да яго і проста выказваю павагу да ягонай старасці. Ва ўсякім разе пры наступнай сустрэчы ён ўжо першы вітаецца са мною, і ягоныя плечы не здаюцца задужа прыгорбленымі, а хада — хваравіта-запаволенаю... Калі навука знаходзіцца ў пастаянным пошуку, расхінае новыя далягляды (“чым больш я ведаю, тым больш не ведаю”), дык праваслаўная рэлігія дае адказы на ўсе пытанні вернікаў. І толькі ў адным багасловы не могуць прыйсці да адзінай думкі. Тое, што ў Боскім царстве, у раі, праведнікі будуць вечна ўпівацца асалодаю, — гэта бясспрэчна. А як наконт пекла, дзе грэшнікі павінны таксама вечна пакутаваць? Ці ж гэта справядліва: пражыў чалавек на гэтым свеце некалькі дзесяткаў год, хай сабе і грашыў бязмежна, а расплочвацца за грахі ягонай душы патрэбна вечна? “Бог ёсць любоў” — так даводзіць нам рэлігія. Чаму ж ён, Бог, дае чалавеку магчымасць нарадзіцца, хоць загадзя ведае, што ён будзе грэшнікам і ў рэшце рэшт ягоная душа навекі патрапіць у пекла? Дык, можа, не навекі? Можа, даецца ўсё-такі нейкі пэўны тэрмін у пекле, як для злачынцаў — у калоніі строгага рэжыму? У маладосці Макрэнік здзейсніў грэх, які атруціў астатняе ягонае жыццё, па сутнасці яно стала тым жа пеклам. Нават на пахаванне прыйшлі толькі суседзі ды блізкая радня. “Бог ёсць любоў...” Чалавек — падабенства Бога. Аднак ці можа ён, грэшны, спадзявацца на Боскую любоў, на “нявечнасць пекла”, калі тут, на гэтым свеце, не хоча прабачыць грэх свайму бліжняму і стварае для яго “пекла” да самае смерці? Музыка Ужо даўно сцямнела, але мы, падшыванцы, як і зазвычай летам, ладзім забавы на поплаве, за ваколіцай вёскі. Раптам на блізкім даляглядзе неба пачынае паступова святлець, а затым і ўвогуле запаўняецца полымем. — Сцірты гараць! — здагадваецца нехта, і мы гурмою бяжым у той бок. Вядома ж, не каб тушыць, а каб зблізку палюбавацца рэдкім відовішчам. Мы імчымся навыперадкі, хоць босыя ногі балюча апякае свежая пожня. Калгас толькі што скасіў збажыну, а салому пасцягвалі і склалі ў сцірты. І вось цяпер яны чамусьці загарэліся. З боку сціртаў насустрач нам няспешна крочыць Музыка, мой сусед цераз вуліцу. Бачна, што ён хацеў збочыць, каб не патрапіць нам на вочы, аднак, мусіць, не паспеў, таму выдавана-спакойна пытаецца: — Куды гэта вы нясецеся? — Гляньце, дзядзька, салома гарыць! Музыка азіраецца і ўскліквае: — Ажно і праўда! Аднак, хоць ён і дарослы, чамусьці не спяшаецца з намі на пажар, а шыбуе ў вёску... Сцірты згараюць да апошняй саломінкі. Хоць людзей сюды набегла-наехала шмат, аднак даць рады пякельнаму агню ўжо немагчыма. Назаўтра раніцай каля калгаснай канторы стаіць міліцэйскі “козлік”. Ні ў каго няма сумневу, што сцірты нехта падпаліў. Наўмысна. Калі б загарэлася адна, дык можна было б спісаць усё на якога-небудзь курца-палюбоўніка. А тут — адразу тры. Міліцыянеры ходзяць па дварах, апытваюць людзей. Вяскоўцы шэпчуцца, што падпаліць мог толькі адзін чалавек — Музыка. Ён ужо не ўпершыню “пускае пеўня” на калгасную маёмасць — аднаго разу за гэта нават і адсядзеў. А яшчэ Музыка — несусветны злодзей. Калі ў кагосьці нешта прападзе, шукаць зламысніка доўга не трэба... Музыку першым чынам “бяруць у абарот” і міліцыянеры. Аднак вымушаны адступіцца, бо ў яго ёсць... алібі. Высвятляецца, што Музыка разам з іншымі людзьмі залазіў у кузаў машыны, якая кіравалася на пажар. У рэшце рэшт зламысніка так і не знаходзяць. І толькі адзін я, смаркач, здагадваюся (не, нават цвёрда ведаю), што тыя сцірты сапраўды падпаліў Музыка. Нас, дзяцей, міліцыянеры не апытвалі. І дарэмна. Калі б пацікавіліся, хто-небудзь абавязкова прыгадаў бы тую неспадзяваную сустрэчу з ім на калючай пожні, яшчэ задоўга да таго, як уся вёска кінулася тушыць пажар. А мяне асабіста насцярожвае якраз “алібі” Музыкі, тое, што ён “разам з іншымі людзьмі залазіў у кузаў машыны”. Навошта перціся на пажар, калі з паўгадзіны таму ён ужо быў там, побач? А было, мусіць, так. Музыка падпальвае сцірты, а па дарозе ў вёску нечакана натыкаецца на дзяцей. Гэта ж відавочныя сведкі! Аднак ёсць надзея, што дзеці ні пра што не здагадаюцца, дый распытваць іх сапраўды ніхто не будзе. Музыка вяртаецца ў вёску і разам з усімі садзіцца ў машыну. Адно што паказвае: глядзіце, я тут ні пры чым, толькі што з хаты выскачыў. А другое — трэба абавязкова ва ўсіх на вачах патаптацца каля тых палаючых сціртаў. Інакш жа чым ён зможа растлумачыць свае сляды, якія міліцыя абавязкова знойдзе? Свае здагадкі я выказваю маці. Яна хапаецца за галаву і крычыць: — Маўчы, нягоднік! Забудзь пра ўсё, што бачыў! Хай сабе Музыку пасадзяць. Дык ён жа, калі выйдзе, спаліць нашу хату! І я разумею: сапраўды спаліць. Такога ворага, як Музыка, не пажадаеш нікому. Нават цяпер, праз некалькі дзесяцігоддзяў, гэты выпадак вярэдзіць маю душу. Я так і не магу прыйсці да пэўнай высновы, ці правільна я зрабіў, што не падышоў да следчага і не расказаў яму пра ўбачанае. І чамусьці не пакідае адчуванне, што тыя сцірты я падпаліў сам... Медаль У нашую хату Музыка, хоць і сусед, наведваецца толькі зрэдчас. Мае бацькі (зрэшты, як і большасць вяскоўцаў) яго не любяць — зладзеяваты. І вось прыцёгся — ужо на добрым падпітку. Неяк атрымліваецца, што я застаюся з ім сам-насам: бацькі, мусіць, наўмысна сышлі з хаты, каб не слухаць ягоны п’яны словаблуд. Мяне ўжо стала называюць “карэспандэнтам”, бо пстрычкі-заметкі пра школьнае жыццё друкуюцца ў раёнцы часта. А яшчэ — невялічкія замалёўкі пра ветэранаў вайны. Іх у вёсцы шмат, асабліва былых партызанаў. І хоць ваявалі яны “з адною вінтоўкаю на пяцярых”, медалёў маюць (большасцю юбілейных) — на ўсе грудзі. Музыка з непрыхаванаю крыўдаю звяртаецца да мяне: — От ты, караспандзент, усіх абпісаў, а пра мяне, суседа, ні слова. — А хіба ж, вы, дзядзько, ваявалі? — А то як жа! І не так, як етыя парцізаны, што ў лесе ад паліцаяў хаваліся ды людзей грабілі, а на фронце! — Няўжо праўда? — не веру я сваім вушам. Музыка, злодзей, п’яніца — і франтавік! — У мяне і награда ёсцека! — горда кажа Музыка. — От сяйчас пакажу... Ён падхопліваецца з-за стала, выскоквае з хаты і праз дзве-тры хвіліны сапраўды прыносіць у жмені медаль. І не абы-які, юбілейны, а “За баявыя заслугі”! — Ну то раскажыце, дзядзько, як ваявалі. Нашая размова зацягваецца. Ніякіх подзвігаў Музыка, вядома ж, не здзейсніў, бо прыхапіў толькі канец вайны. А тады, напрыканцы, узнагароды раздаваліся шчодра. Дый медаль “За баявыя заслугі” — гэта не “За адвагу”, што ўручаўся за канкрэтны подзвіг. А трэба сказаць, што Музыка, хай сабе і ў іншым, сапраўды герой. Ягоная жонка Ева нарадзіла ажно адзінаццаць дзяцей. Яны, дзеці, вельмі саромеюцца за сваіх бацькоў, бо Музыку ўсе лічаць шкоднікам і злодзеем, а Ева не прасыхае ад самагонкі. Пісаць пра Музыку ў газету (тым болей з фатаздымкам) я не збіраюся. Адно што нямашака яркіх эпізодаў, другое — вяскоўцы мяне не зразумеюць. Пра такога прайдзісвета — і ў газету! Гэта ж ганьба! Аднак жа ў хлапечай гурме я расказваю пра Музыку як франтавіка, і ўсе дзівяцца. Ніхто і падумаць не мог, што ненавісны для ўсіх Музыка ваяваў і тым болей — мае медаль. У розныя прэзідыумы яго, вядома ж, не запрашалі... Пад час свайго аповеду заўважаю, з якім захапленнем і ўдзячасцю пазірае на мяне адзін з сыноў Музыкі — Васіль. Ён, мусіць, і сам не ведаў пра “гераічнае мінулае” свайго бацькі. Дый не гэта галоўнае. У яго з’явілася падстава, каб хоць за нешта ганарыцца родным чалавекам, якога ўсе ганьбяць і ніхто не паважае. Потым я буду не раз чуць, як Васіль пераказвае мае словы сваім сябрам, якія не прысутнічалі пры той размове. А да мяне з гэтае пары ён будзе ставіцца з асаблівай павагай. Васіль адслужыць у арміі, у Афганістане, будзе паранены і сам атрымае ўзнагароду. Затым адбудуе дыхтоўны дом побач з нашай хатай, і калі я буду раз-пораз наведваць бацькоў, заўсёды клікацьме мяне на чарку... Яно, можа, для чалавека і галоўнае, каб ніхто не пасягаў на ягоную годнасць і была магчымасць хоць нечым ганарыцца. Крыўда Восенню, калі ў калгасе прыходзіць час выбіраць бульбу, заняткі ў школе спыняюцца. Нават нас, вучняў малодшых класаў, выганяюць на палеткі. Для большасці гэта ў радасць: лепей бавіць час у гаманлівай талацэ на прыродзе, чым праседжваць штаны у тлумным класе. Да таго ж, у полудзень можна на вогнішчы падсмажыць прыхопленае з дому сала, а затым, скруціўшы з сухога лісця “казіную ножку”, самавіта пыхкаць дымам — акурат як мой дзед Павел. А яшчэ можна зарабіць такую-сякую капейку. Хай сабе і невялікую, аднак жа для нашае сям’і і яна спатрэбіцца. Таму не дзіва, што сярод аднакласнікаў я ў перадавіках. Бульбу, вывернутую наверх капалкай, мы збіраем у вёдры і зносім яе да грузавіка. Каля яго стаіць настаўніца, звычайна класная кіраўніца, і адзначае ў сваім сшытку кожную ходку. У нас класная кіраўніца — маладая, толькі што з інстытута, настаўніца фізкультуры. Яна на дзіва прыгожая, гонкая, а ў дадатак яшчэ і апранутая ў трыко, якое спакусліва аблягае ейныя панадныя формы. Старшакласнікі нам зайздросцяць: іхнія настаўніцы-ўчотчыцы — нашы, вясковыя. І прыйшлі яны на поле ў кухвайках і шараварах. Па праўдзе кажучы, у сваю класную кіраўніцу я трохі закаханы. І гэта спрыяе маёй руплівасці, бо хочацца часцей апынуцца каля грузавіка з поўным вядром, пабачыць яе зблізку дый самому патрапіць на ейныя вочы. Настаўнікі палуднуюць асобна ад дзяцей, і аднаго разу каля вогнішча нехта з нас дастае чакушку самагонкі. Здзівіць гэтым нельга, бо ва ўсіх дома стаіць не адзін гляк такога пітва, і нават кожны з нас, недаросткаў, ведае ягоны смак. Чакушка ідзе па кругу. Двух-трох глыткоў хапае, каб забыць і пра бульбу, і пра цэрбераў-настаўнікаў. Мы гурмою ідзём блукаць па лесе, распальваем яшчэ адно вогнішча і дамоў вяртаемся толькі надвячоркам... Назаўтра — “разбор палётаў”. Мая каханая фізручка лічыць, што менавіта я падбіў усіх на “самаволку”. Як пакаранне — “спісвае” ўсю бульбу, якую я выбраў у той дзень. А гэта — ні многа ні мала — 70 вёдзер. Больш як паўтоны! Грошай за працу я не атрымаю, што мяне вельмі засмучае. Смутак ператвараецца ў гора, калі праз два дні “бітва за ўраджай” заканчваецца, і па школе разносіцца абвестка, што “перадавікі вытворчасці” будуць узнагороджаны экскурсіяй у Мінск, дзе наведаюць цырк ліліпутаў. Вывешваецца спіс шчасліўчыкаў з іхнімі “працоўнымі паказчыкамі”. Мяне ў гэтым спісе няма. Мне не хапае акурат тых сямідзесяці спісаных вёдзер! Ну, недаатрыманыя грошы — яшчэ паўбяды. Але ж экскурсія ў сталіцу! Я ж яшчэ, калі не лічыць райцэнтра, ні разу не быў у горадзе, не бачыў ніводнага шматпавярховага будынка. А пра цырк ужо і казаць няма чаго... Адчай мой настолькі вялікі, што ў перапынку паміж урокамі я асмель­ваюся зайсці ў перапоўнены настаўніцкі пакой і з парога пачынаю выказваць сваю крыўду. Спачатку мяне ніхто не заўважае, тым болей не слухае, а затым гамана паступова заціхае, і чуваць толькі мой узрушаны дзіцячы голас. Я, мусіць, яшчэ і плачу, бо вочы настаўнікаў напаўняюцца спагадаю і шкадобаю. І толькі ў адным позірку я скрозь слёзы заўважаю непадробнае здзіўленне. Фізручка ніяк не можа ўцяміць, з-за чаго гэты сыр-бор. Ну, недаплацілі хлопчыку крыху, ну, не наведае ён сталіцу. Што ў гэтым страшнага? Для яе самой такія грошы — сапраўды капейкі, а Мінск за час вучобы, магчыма, гэтак абрыд, што і бачыць яго не хочацца... Грошы мне, вядома ж, не вярнулі, затое на экскурсію ўзялі. Ад яе ў мяне засталося столькі ўражанняў, колькі не было потым ні ад егіпецкіх пірамід, ні ад Парыжа з ягоным Луўрам, ні ад рымскага Калізея... Рэабілітацыя Аднаго разу да майго розуму даходзіць, што дзед Павел зусім не любіць савецкую ўладу. Я выказваю яму сваё абурэнне, бо ўжо стаю на чале школь­най піянерскай арганізацыі, а старая Алёнка, падобная на вядзьмарку, называе мяне “анціхрыстам”. У адказ на маё абурэнне дзед, літаральна выціскаючы з сябе словы, упершыню распавядае пра сваю маладосць. Ягоны бацька, Хведар, жыў заможна. Шмат зямлі, хатняй жывёлы. Аднак жа парабкаў не трымаў. І сам гарбаціўся, як пракляты, і дзяцей сваіх прымушаў працаваць да сёмага поту. Затым прыйшлі бальшавікі. Аднойчы да Хведара прыехалі на падводах, павыцягвалі з хаты ўсю маёмасць, забралі жывёлу. Сусед, таксама з “багацеяў”, паспеў паклікаць вясковых музыкаў, і калі пачалі ўсё выцягваць і з ягонай хаты, папрасіў: — Грайце, хлопцы... І яны зайгралі. Паланэз Агінскага. Мой дзед асабліва запомніў, як жалобна гучалі цымбалы... Сабралася шмат народу. Многія плакалі, бо таго суседа пасадзілі на падводу разам з сям’ёй і некуды павезлі. Болей іх ніхто ніколі не бачыў. Забралі і Хведара разам з ягонымі сынамі. Пратрымаўшы некалькі месяцаў у астрогу, усё ж выпусцілі... Сапраўды, майму дзеду ёсць за што не любіць савецкую ўладу. Дзеду здаецца, што і яна, гэтая ўлада, таксама не любіць яго да гэтага часу. І таму ён вельмі здзіўляецца, калі на парозе ягонае хаты нечакана з’яўляецца фотакарэспандэнт з раённай газеты, каб зрабіць здымак “вядомага на ўсю акругу каваля”. Праз некалькі дзён гэты здымак з подпісам на дзесяць радкоў з’яўляецца ў газеце. Дзед бярэ яе дрыжачымі рукамі (мне нават здаецца, што на вочы нагарнуліся слёзы) і надоўга сыходзіць некуды з хаты. Я ніяк не магу зразумець ягоных паводзін: ды такіх, пра каго раёнка пісала-перапісала, — у вёсцы цераз аднаго. Пра што ёй яшчэ пісаць?.. Пытаюся ў бабы Каці: — Што здарылася з дзедам? Баба Каця цяжка ўздыхае і тлумачыць: — Ета ж ён, унучак, лічыць, што прызналі яго, прасцілі за тое, што кулаком быў... Глядзі ж ты: столькі гадоў насіў дзед у душы віну за сваё “сацыяльнае паходжанне”. І толькі бляклы здымак у газеце нарэшце стаў для яго раэбілітацыяй... “Вусаты” Мой дзед Павел мае мянушку Вусаты. У яго сапраўды шыкоўныя, выгнутыя сярпом вусы, як у Будзённага, толькі рыжыя. Сваім дзедам я ганаруся, бо ў вёсцы яго ўсе паважаюць. Ён негаваркі, памяркоўны, амаль ніколі не выпускае з роту самакрутку. Праўда, у зацяжку не курыць. А паважаюць майго дзеда за тое, што ён — каваль. У вёсцы няма больш запатрабаванай прафесіі. Каму трэба каня падкаваць, каму абады нацягнуць на калёсы, а каму і звычайнай качаргою разжыцца. Зрэшты, болей мой дзед працуе на калгас. Таму і ягоная несамавітая кузня месціцца побач з калгаснай майстэрняй, каб механізатары далёка не бегалі, калі спатрэбіцца выкаваць-падагнаць якую дэтальку. Седзячы на бервяне перад уваходам у кузню, я люблю назіраць за дзедавай працай: як гулка вухкае молат, як знічкамі ляцяць пад столь іскры, як змяюкай шыпіць у вадзе распаленае жалеза... Дзед раз-пораз кідае на мяне хітры пагляд і ўсміхаецца ў свае рыжыя вусы. Дзедава сядзіба — побач са стадыёнам. Ён паставіў амаль трохмятровы плот, каб футбольны мяч не залятаў у сад, па велічыні другі ў вёсцы. Праўда, плот не дужа замінае таму, хто хоча паласавацца жытнікамі ці белым налівам. Ён знарок запулёўвае мяч у сад, каб мець падставу пры дапамозе іншых пералезці цераз плот, вярнуцца не толькі з мячом, але з поўнай пазухай яблыкаў. Калі ж проста на футбольным полі ў кагосьці атрымліваецца няўдалы ўдар, яму раяць: — Ідзі да Вусатага! Гэта значыць, ён, майстар-каваль, выправіць табе нагу. У свае семдзесят з хвосцікам дзед усё яшчэ мацак, кузню не пакідае. Бывае, што па начах ён наведваецца да маладых жанок — развядзёнак ці ўдоў. Найчасцей, кажуць, да 40-гадовай Сілінскай, якая жыве з прыдуркаватым сынам на самым ускрайку вёскі, амаль у лесе. Ва ўсякім разе баба Каця найболей раўнуе свайго мужыка менавіта да яе і, адолеўшы ноччу немалы шлях, стукае кіёчкам у вокны ёйнай хаты. На вяселлях ці на хрэсьбінах дзеда ніхто не можа перапіць. Аднаго разу ён на спрэчку перакульвае ў горла ажно дзесяць “хрушчовікаў” першаку (што такое старадарожскі пяршак, мусіць, тлумачыць не трэба: гэта амаль спірт). Затым завальваецца ў хляве, счарнелы, пластом ляжыць трое сутак, падымаецца і, не пахмелены, ідзе ў кузню... “Патухае” дзед літаральна на вачах, амаль імгненна. У яго выяўляюць рак. За два дні да смерці мы з братамі колем дровы у дзедавым двары. Сам ён ужо не можа падняць не толькі молат, але і сякеру. Схуднелы, ссохлы, дзед сядзіць на прызбе і моўчкі назірае, як мае старэйшыя браты заліхвацка распраўляюцца з цурбакамі. Калі за сякеру бяруся я, у мяне гэта атрымліваецца не так спраўна, бо пакуль што не стае сілы. Але за мною дзед сочыць асабліва ўважліва, і я гэтаму не здзіўляюся, бо ведаю: я ж ягоны любімы ўнук. А яшчэ я заўважаю, як па разоры-маршчынцы дзедавае шчакі спаўзае да рыжых вусоў ашчадная слязінка. І я да гэтага часу не магу зразумець, што яна высвечвала... Паміраць, безумоўна, страшна. Тым болей тады, калі ты разумееш, што справа, якой ты прысвяціў усё сваё жыццё, не будзе мець працягу... Кавалём я, вядома ж, не стану. А праз дзесятак гадоў ад дзедавай кузні не застанецца і следу. Гаючая зямля Летам у калгасе рабочых рук не хапае, і раніцай да канторы, “на нарад”, прыходзім і мы, дзеці. Усё адно на канікулах няма чым заняцца, а лішняя капейчына не зашкодзіць. Каго пасылаюць на зерняток, хтосьці запрагае каня і возіць з лесу зялёны мох на подсціл для цялят, камусьці наканавана браць сахор і ісці “на сянаж”. На гэты раз мне выпадае акурат сянаж. Трэба стаяць у кузаве грузавіка і разграбаць сахаром сечку, якая сыплецца з крывуліны-трубы касілкі. Дзень ужо на зыходзе, я, стомлены, трачу канцэтрацыю і запулёўваю сахаром не ў сянаж, а сабе ў сцягно — спераду. Напачатку болю не адчуваю, але затое, як мне здаецца, чую скрыгат жалезнага зубца аб косць! Да вёскі, а тым болей да бальніцы, далёка, дый наўрад ці туды мяне хто-небудзь павязе. Крыві мала, бо зубец, мусіць, не закрануў жылы. Таму я працягваю разграбаць сянаж, пакуль ён не напаўняе кузава паверх бартоў. Бінту ў мяне, вядома ж, няма, і я скарыстоўваю правераны спосаб. Бяру ў жменю пясок і прыкладваю яго да раны. Боль не праходзіць, але кроў спыняецца зусім. Праз тры дні я ўжо не памятаю пра тую рану (хоць яна, мусіць, усё ж была сур’ёзнаю, бо рубец застаецца да гэтага часу). Гэткі спосаб загойвання цяпер можа здацца дзікім, але тады, у дзяцінстве, ён не падвёў мяне ніколі. Засыпаць рану пяском навучыла мяне баба Арынка, казала, што нашыя продкі рабілі гэтак спрадвеку. І вось жа дзіўна: колісь у мяне, гарэзы, была процьма праколаў і ран, аднак пры дапамозе пяску яны загойваліся як на сабаку. Цяпер жа з любою драпінай даводзіцца цягацца па паліклініках, і, нягледзячы на найноўшыя медыцынскія сродкі, яна доўга не зажывае... Калі зрэдчас наведваю вёску, таксама адчуваю боль — толькі душэўны. І яго, на жаль, немагчыма спатоліць, пасыпаўшы гэтую рану гаючым пясочкам роднае зямлі... Тона цэменту На нарадзе нам, чатыром падлеткам, даручаецца прывезці цэмент ажно з Капыля. Для гэтага выдаецца два “ЗіЛы”. У прызначаны час і ў прызначанае месца два падлеткі чамусьці не прыходзяць. Але ж дзявацца няма куды. У дарогу выпраўляемся толькі я і мой аднакласнік Саша Санкевіч — грузчыкі. Сашаў бацька па мянушцы Камак з паўгода як памёр, пакінуўшы сыну гэткае ж паганяйла. У Капылі даведваемся, што цэменту трэба пагрузіць ажно пятнаццаць тон. Машыны могуць пад’ехаць да насцілу каля склада ўшчыльную, аднак усё адно мяхі па паўсотні кіло неабходна валачы метраў трыццаць. Затым, ускінуўшы ў кузаў, належыць самім лезці туды ж, каб падцягнуць мех да кабіны, пакласці ў штабель. Мы з Сашам хоць і бярэмся за працу, аднак паступова ўсведамляем, што хутка парвём жылы. (Потым стане вядома, што падлеткаў, якія не з’явіліся, проста не пусцілі бацькі, даведаўшыся пра нарад на цэмент). Мы просім падсабіць кіроўцаў, якія нас прывезлі. Яны не нашы, не калгасныя, іх прыслалі з райсельгастэхнікі, і таму нам не спагадаюць, гуляюць у карты з кладаўшчыком. Мы кажам, што болей грузіць не будзем, але кіроўцы пагражаюць: калгас вылічыць з нашага сціплага заробку грошы за пустапарожнія рэйсы. Такая перспектыва не радуе, і мы зноў “запрагаемся ў воз”. Кожны мех даецца нам з вялікімі патугамі, таму не дзіўна, што мы іх лічым. Калі нас, дашчэнту знясіленых, спыняюць, дык па нашых падліках атрымліваецца, што загрузілі мы не пятнаццаць тон, а чатырнаццаць. Пры гэтым заўважаем, як кладаўшчык перашэптваецца аб нечым з кіроўцамі і суе ім у жмені грошы. Я разумею, што тут пахне ашуканствам, і патрабую загрузіць яшчэ дваццаць мяхоў, хоць ужо не чую рук. Адзін з кіроўцаў брудна лаецца і заганяе нас у кабіну. У калгас вяртаемся амаль апоўначы. І тут высвятляецца, што каля склада нас ніхто не чакае, адзін дзед-вартаўнік тупае паміж будынінамі. Мы з Сашам спадзяваліся, што нашыя мучэнні скончыліся там, у Капылі, а ўжо тут, у калгасе, болей не давядзецца “браць на пуп”, бо для разгрузкі знойдзецца іншая рабочая сіла. Аднак прыбягае кладаўшчык і пагрозліва загадвае разгрузіць і пазаносіць мяхі ў склад менавіта нам, інакш за нявыкананую да канца работу не атрымаем ні капейкі. Яму падтакваюць кіроўцы, якіх, ці бачыце, чакаюць дома сем’і. І калі ўсю дарогу мяне цешыла думка, што я раскажу дома пра скрадзеную тону цэменту, дык зараз чамусьці ахвота зрабіць гэта знікае. Кладаўшык мяхі не лічыць, і я нават радаюся зладзейству, бо разгружаць давядзецца на цэлую тону меней. Назаўтра я не магу варухнуць ні нагою, ні рукою. Зацэментаваная вопратка мае падабенства са скафандрам і адмочваецца ў начоўках трое сутак. Валасы на маёй галаве — кавалак бетону, даводзіцца рабіць прычоску “пад Катоўскага”. Пра скрадзеную тону цэменту я нікому так і не распавяду, хоць напачатку і будзе жадоба падысці да старшыні. Я проста ўцямлю, што нікога гэта не “заказыча”, бо недастачы ніхто не хапіўся. І тады я, сакратар школь­най камсамольскай арганізацыі, актывіст грамадскага жыцця, упершыню прыйду да высновы, што калгас — гэта дрэнна. Піянерскі гальштук У шостым класе газета “Піянер Беларусі” ўзнагароджвае мяне пуцёўкай у Артэк — на цэлыя два месяцы. Адначасна прыходзіць паведамленне і з часопіса “Бярозка” — мне прапануецца адпачнуць у беларускім “Зубронку”. За якія заслугі? І ў газеце, і ў часопісе мае вершы друкуюцца ледзь не ў кожным нумары. Я, безумоўна, выбіраю легендарны “Артэк”. З такой нагоды бацькі купляюць мне касцюм, дзве сарочкі і нават зубны парашок, які я дагэтуль зроду не бачыў. А яшчэ — новы піянерс­кі гальштук, бо без яго ў Артэку не абысціся ніяк. Бяда ў тым, што ўсё гэта няма куды пакласці. Не паедзеш жа ў няблізкі свет з гаспадарчай сумкай. Праблему вырашае Шмат, памочнік ляснічага. У яго знаходзіцца невялікі чамаданчык. Ён хоць і пацёрты-падрапаны, аднак жа лепшага нічога няма. Артэкаўскія будні для мяне — як святы. Мора, горы, штодзённыя забавы. Асабліва ўсім падабаецца гульня “снайпер” — нешта падобнае на лапту. Перш чым зайсці ў спортзалу, мы скідваем уніформу, нацягваем трыко. Аднаго разу пры выхадзе са спортзалы я не знаходжу ў раздзявалцы свайго піянерскага гальштука. Куды ён падзеўся — невядома. Магчыма, хто-небудзь і скраў, бо дзеці разнамасныя, прыехалі з усяго белага свету. Здавалася б, толькі тае бяды. У лагеры ёсць шапік, дзе можна купіць і гальштук, і значок, і іншую драбязу. Аднак такой магчымасці я не маю, бо ў дарогу бацькі не далі мне ніводнае капейкі. Там жа, палічылі, усё будзе задарма. Перад адбоем я доўга-доўга стаю каля акна, пазіраю на зеленаватае мора, на дыхтоўныя карпусы, падобныя на караблі, і яны ўжо мяне чамусьці не радуюць. Па шчоках цякуць слёзы. Гэта заўважае Саша Шасцін, не па гадах высокі і бугрысты хлопец з Сахаліна. Падыходзіць і пытаецца: — Цябе хто-небудзь пакрыўдзіў? Гонар не дазваляе мне расказаць пра скрадзены гальштук, пра тое, што ў мяне няма грошай, каб купіць новы. Да таго ж, страта гальштука — для піянера ганьба. Мы ведаем гэта з кніг, са школьных палітінфармацый. Таму я, не паварочваючы галавы, адказваю: — Ніхто мяне не пакрыўдзіў. Проста засумаваў па Радзіме... — Ну, гэта пройдзе, — смяецца Саша і ад мяне адыходзіць. Не памятаю ўжо, якім чынам мой гальштук знайшоўся. Магчыма, злодзея загрызла сумленне. Цяпер я дзіўлюся і свайму невыказнаму гору, і “адданасці ленінскім сімвалам і ідэалам”, якую заклалі тады ў маю дзіцячую душу. Пройдзе час, і я, працуючы ў часопісе “Вожык”, свядома пакладу на стол галоўнага рэдактара, былога цэкоўскага работніка, свой партыйны білет... Але пра гэта пасля. Урок геаграфіі і мовы У “Артэку” ёсць і школа. Раніцай нас прывозяць сюды ў аўтобусах, у вестыбюлі дзеці вывучаюць расклад заняткаў і разбягаюцца па кабінетах: геаграфічных, фізічных, матэматычных... Для мяне гэта нязвыкла, бо ў нашай вясковай школе ніякіх кабінетаў няма, усе заняткі праходзяць у адным класе. Таму ў “Артэку” я часта блытаюся і доўга шукаю патрэбны кабінет. Вось і ў гэты раз ніяк не магу знайсці геаграфічны. Нарэшце, расчыняю патрэбныя дзверы. Заняткі ўжо ідуць поўным ходам. Каля дошкі — новы выкладчык. З радасцю для сябе адзначаю, што гэта — выхавацель нашага атрада Вячаслаў Іванавіч. Мы ўсе яго вельмі любім, бо ён добра грае на гітары і трымаецца з намі па-панібрацку. Вячаслава Іванавіча я не толькі люблю, але ім і ганаруся, бо ён, як і я, беларус. — Почему опоздал? Где ты шляешся? — строга пытаецца ў мяне выкладчык. Збянтэжаны гэткім суровым тонам, я раптам забываюся на рускую мову, якую паспеў ужо добра вывучыць, і, апусціўшы галаву, адказваю: — Я шукаў... Аднакласнікі гэтага слова не разумеюць, таму ніяк не рэагуюць, затое Вячаслаў Іванавіч раптам моршчыць твар, нібы толькі што праглынуў недаспелую журавіну, і з пагардай мяне перадражнівае: — “Шу-ука-аў”... Садись, деревня! З тае пары Вячаслава Іванавіча я не люблю: не вабяць ні ягоныя песні пад гітару, ні цікавыя гісторыі каля кастра. Падобна, што неўзлюбіў мяне і ён. Мне было няўцям, чаму ён, беларус, з такою агідаю ставіцца да роднай мовы, хай сабе і жыве далёка ад Радзімы. Ці ж мог я тады падумаць, што пройдзе час, і з такой жа пагардай і агідай будуць успрымаць беларускую мову амаль спрэс усе насельнікі тэрыторыі, якая пакуль што носіць назву Беларусь. Заметка Вярнуўшыся з Артэку, я адразу крэмзаю заметку ў “Піянер Беларусі” — і з удзячнасцю, і ад вялікіх уражанняў. Праз два тыдні заметка з’яўляецца ў газеце, і хоць пад ёй стаіць мой подпіс, мне здаецца, што пісаў зусім не я і не пра тое. Пачынаецца яна так: “У нашым артэкаўскім пакоі было 12 рабят. Батыр — з Узбекістана, Чынгіз — з Кіргізіі, Пятро — з Украіны, былі і сахалінцы, і хлопчык з Магадана, а мы, тры Сашы — з Беларусі...” Пра сахалінца, хлопчыка з Магадана і “трох Сашаў з Беларусі” — гэта праўда. Былі такія. А вось Батыра, Чынгіза і Пятра нехта з рэдактараў проста прыдумаў. Была тады гэткая завядзёнка: падкрэсліваць інтэрнацыяналізм, нават сярод дзяцей. За гэтую заметку мне робіцца гэтак сорамна, што дзве начы не магу заснуць. “Сашы з Беларусі”, дый іншыя землякі, з якімі я адпачываў, заметку абавязкова прачытаюць. І што ж яны пра мяне падумаюць? Пустаслоў і пустазвон. Выдумляе, плешча неведама што — абы надрукавацца... У “Піянер Беларусі” заметак я болей не дасылаю. Толькі вершы. А калі ж сам стану галоўным рэдактарам газеты, дык у рукапісах аўтараў буду толькі скарачаць і выкрэсліваць. І ні ў якім разе нічога не дадумваць і не дапісваць. Нітачка і клубок На ўроку “разглядаецца” творчасць Максіма Багдановіча. Біяграфія, некалькі хрэстаматыйных вершаў... Аднакласнікі слухаюць напаўвуха, хіба што дзяўчынкі-выдатніцы нешта ўважліва занатоўваюць у сшыткі. Аднак жа іх, дзяўчынак, усяго пяць. Затое хлопцаў — ажно сямнаццаць (мусіць, таму наш клас называюць “дзікай дывізіяй”). У большасці з нас на тварах павыскоквалі прышчы, а таму-сяму наспела пара пагаліцца... Мне, па праўдзе кажучы, трохі крыўдна за такую няўвагу да выбітнага паэта, бо, прачытаўшы ўсе ягоныя творы, што знайшоў у вясковай і школьнай бібліятэках, дужа імі захапляюся. Перад наступным урокам беларускай літаратуры прыношу ў клас досыць пульхны томік з вершамі Багдановіча. Нейкім чынам засяроджваю на сабе ўвагу аднакласнікаў. — Вось паслухайце, як ён піша, — і пачынаю чытаць верш “Пачуццю цёмнаму падлеглая”. Ты ўжо рассталася з уборам І ў ложка шлюбнае лягла, Свой сорам, свой жаноцкі сорам, Дрыжачая, перамагла. Хоць ведаеш: табе мучэнні І нават мо канец жыцця З сабой накліча пры раджэнні, Ірвучыся на свет, дзіця. Ды абяссіленай душою Ты можаш аднаго жадаць: Каб семя бурнае муское У нетрах цела пахаваць... — Няўжо такое надрукавана? — пытаецца Коля па мянушцы Узбек. — Пакажы! Пераканаўшыся, што я не маню, пытаецца: — А яшчэ штосьці падобнае ёсць? — Ёсць, і нямала! — пацвярджаю я і зачытваю яшчэ некалькі загадзя пазначаных “эратычных” вершаў. Дзяўчынкі, вядома ж, павыбягалі ў калідор, а хлопцы як ураслі ў парты... Школьная бібліятэкарка потым будзе дзівіцца: — З чаго б гэта “дзікая дывізія” выграбла з паліц усяго Багдановіча? А настаўнік беларускай літаратуры на ўроках “па Багдановічу” не зможа паставіць ніводнай адзнакі ніжэй за чацвёрку, бо, нацешыўшыся “эротыкай” (ці шукаючы яе), мае аднакласнікі міжволі праглынуць і ўсе астатнія творы. “Партызаны” З рускай літаратурай нашаму класу не шанцуе ўвогуле. Не, у школе ёсць выдатная выкладчыца — Тамара Вікенцьеўна Жукавец. Ейныя ўрокі вучні не прапускаюць ніколі, бо яны — як казкі. Вось толькі не нам гэткае шчасце... У нас выкладае рускую літаратуру Валя Давыдава, якая сама толькі сёлета скончыла школу і паступіла на завочнае аддзяленне педінстытута. Мы ведаем, што яна з вёскі Мінкавічы (дарэчы, радзімы Міхася Парахневіча), а гэта значыць, наша, старадарожская. Мы ўжо таксама амаль што выпускнікі і з недаверам успрымаем урокі, лічы, равесніцы. Тым болей што ўрокі гэтыя — якіх свет не бачыў... Валя Давыдава, калі вучылася ў школе, мусіць, была звычайнай зубрылкай-выдатніцай і добра засвойвала напісанае ў падручніку. А як давялося самой тлумачыць “тэму і вобразы”, губляецца, блытаецца, нібы няўцямная абітурыентка на іспытах. Пасля маіх мудрагелістых пытанняў яна пачынае дробна-часта міргаць і ўвогуле збіваецца з панталыку. Аднаго разу Валя чытае нам вядомы верш Пушкіна, затым адкладвае кнігу ўбок і прапануе: — А цяпер давайце абмяркуем... Я з насмешкай раблю заўвагу: — Ды вы ж не дачыталі верш да канца. Там, на наступнай старонцы, — працяг... Яно і сапраўды так, таму клас выбухае з’едлівым рогатам, а Давыдава зноў пачынае дробненька міргаць... Каб не заплеснявелі мазгі, я, насуперак заімшэлай школьнай праграме, у сачыненнях знаходжу апраўданне Раскольнікаву, абзываю Пугачова не народным заступнікам, а бандытам і рабаўніком. Давыдава кідаецца ў жах і, вядома ж, з асалодай ставіць двойкі... У рэшце рэшт урокі ператвараюцца ў лекцыі. Валя знаходзіць нейкі метадычны часопіс і пачынае надыктоўваць з яго артыкул па тэме. Прычым чытае па складах, каб мы паспявалі запісваць, і пільна за гэтым сочыць... Мне такая нудота зусім не па нутры, таму ў мяне ці “псуецца ручка”, ці “ў стрыжні заканчваецца паста”. Мой маўклівы байкот у выніку перарастае ў сапраўдны бунт. Напярэдадні ўрока рускай літаратуры я прапаноўваю аднакласнікам “сысці ў партызаны”. Гэта значыць, усім кагалам падацца ў хвойную пасадку, якая падступаецца да самае школы, і перасядзець там гэтыя сорак пяць хвілін. Усе, нават дзяўчынкі, успрымаюць прапанову з імпэтам. Па-першае, не трэба амаль цэлую гадзіну занатоўваць “дыктант Давыдавай”, па-другое, усіх, агулам, не пакараюць. Да таго ж завадатар — сакратар камсамольскай арганізацыі, і калі што — яму найперад і перападзе. Пасля дзвюх-трох “партызанскіх вылазак” пачынаюцца “допыты”. Дырэктар школы Уладзімір Ліцяеў (Валя Давыдава паспела выйсці за яго, нашмат старэйшага, замуж) спрабуе высветліць, хто завадатар. Зрэшты, гэта ні для каго не сакрэт, аднак сведчанняў наўпрост нямашака. Можа, хтосьці і “заклаў” бы, ды наш класны кіраўнік, настаўнік фізікі Уладзімір Францавіч Сташэўскі, які добра ведае пра тое, што робіцца на ўроках рускай літаратуры і мне сімпатызуе, папярэджвае: — Калі хто-небудзь пакажа пальцам на пэўнага чалавека, мецьме справу са мною... Ці то спрацоўвае гэтая пагроза, ці то мае аднакласнікі сапраўды “загуляліся ў партызаны і не жадаюць выдаваць “фашыстам” свайго камісара”, аднак здраднікаў не знаходзіцца. Зрэшты, Валя Давыдава пад час выпускных экзаменаў адпомсціць мне як след: і па рускай мове, і па літаратуры, якую я, мусіць, ведаў лепш за яе, паставіць чацвёркі... Неўзабаве Ліцяева перавядуць у Старыя Дарогі, маладая жонка, вядома ж, паедзе з ім і там, кажуць, з часам стане неблагой выкладчыцай. Аднак жа ці не задужа дарагім коштам дадуцца яе вопыт і майстэрства? Колькі дзесяткаў ці соцень юных душ не змогуць прычасціцца да шэдэўраў рускай літаратуры, пакуль студэнтка-завочніца сама спасцігне азы навукі! Вайна вайною... 1968 год. У вёсцы толькі і размоў, што нашыя войскі “напалі на Чэхаславакію”. Людзі яшчэ не зусім адышлі ад мінулай, самай жудаснай вайны, таму, прыгнечаныя страхам, перамаўляюцца напаўголасу. Колісь немцы спалілі Пасеку амаль дашчэнту, засталіся толькі тры хаты, і тым, хто выжыў, доўгі час давялося шукаць прытулак у зямлянках. Вось і цяпер старая суседка Хведарыха кажа маёй маці: — Я свайму чалавеку загадала яму на гародзе капаць, а бярвенні шчэ з леташняе зімы ёсцека... Усе мужыкі, якія яшчэ ў сіле, штодня збіраюцца на стадыёне і ходзяць строем. Нават школьнага завуча Ярашэвіча, які кватаруе ў майго дзядзькі Семкі, не абмінуў гэткі лёс. Ён зусім малады, аднак высокі, пузаты, таму ў шарэнзе стаіць першым. Нам, дзецям, вельмі смешна назіраць, як Ярашэвіч пад каманду “аць-два, левай” няўклюдна перастаўляе ногі, несучы перад сабою чэрава. Смешна яшчэ і таму, што загады аддае несамавіты, плюгавы мужычок — калгасны канюх Цурэлік. Усе дзецюкі ў цывільным, і толькі ён адзін у вайсковый форме — пілотка, гімнасцёрка, галіфэ (мусіць, захоўваў з далёкіх часін дэмабілізацыі). На пагонах — барвовыя сяржанцкія лычкі. Цурэлік літаральна ўпіваецца сваёю ўладаю, і асабліва над Ярашэвічам, які штогод распякае яго на бацькоўскіх сходах за гультаяватую дачку... І вось наспявае дзень, калі “прызыўнікоў” з усіх навакольных вёсак звозяць да сельсавета. Воддаль стаяць тры грузавікі з нарошчанымі бартамі. У стракатым натоўпе — галашэнне, слёзы, разітальныя словы. Дзе я ўсё гэта ўжо бачыў? Ды ў кінафільме, у той сцэне, дзе мужыкі выпраўляюцца на сапраўдную вайну. У натоўпе мітусіцца рыжавалосы хлопец, ён, пэўна, з іншай вёскі, таму пытаецца ў мяне, паказаўшы пальцам на адзінокую прыгорбленую хацінку цераз дарогу, акурат насупраць сельсавета: — Чыя гэта хата? Я ківаю ў бок кульгавай Марынкі, якая стаіць непадалёку, абапёршыся на кіёчак. Хлопец падбягае да яе. Усяе размовы я не чую, адно толькі далятаюць абрыўкі фраз: — Учора пабраліся... Нават пераспаць не паспелі... Нам бы хоць на пятнаццаць хвілінаў... Як жа без дзяцей... А раптам мяне заб’юць... Крыху воддаль стаіць тая самая нявеста, зусім яшчэ дзяўчо. Краёчкамі хусцінкі яна прыкрывае ўсчырванелы твар, хаваючы ці то слёзы, ці то сорам. Марынка, па ўсім бачна, дае згоду і кідае маладой пары ўслед: — Дзверы не зачынены... Я хоць і малы, але здагадваюся, для чаго ім спатрэбіліся тыя “пятнац­цаць хвілінаў”, таму пачуваю сябе няёмка — нібы дакрануўся да чужой таямніцы. Зрэшты, усё натуральна. Вайна вайной, а дзяцей нараджаць трэба. Працяг будзе.