Архіў нумароў:

Алесь Усеня

_____________________ Мой лістапад... Згадкі	“І жнец, і на дудзе ігрэц...” Колькі сябе памятаю, мяне ўвесь час падмывала нешта ствараць. У трэцім класе, калі рыхтуецца “акцябрацкі” канцэрт, я прыдумляю тры невялікія п’есы пра алкаголікаў. З сябрамі рэпетуем іх у нашай хаце і вось ужо мы на сцэне вясковага клуба. На фоне вершыкаў пра Леніна і песенек кшталту “Пусть всегда будет солнце...” сюжэты пра алкаголікаў выглядаюць недарэчна, дарослыя гледачы пляскаюць у ладкі без асаблівай ахвоты, аднак і гэта цешыць маё самалюбства. Школьнікі ўвогуле ладзяць для вяскоўцаў канцэрты ледзь не штомесяц, а да савецкіх святаў — дык абавязкова. Я стараюся “ўлезці” ў кожны нумар: і спяваю, і скачу, і чытаю вершы. З вершамі атрымліваецца перабор, асабліва пасля таго, як пачынаю пісаць іх сам. Амаль праз нумар піянерважатая выходзіць на сцэну і аб’яўляе: — Верш... Чытае аўтар! У рэшце рэшт нехта не вытрымлівае і крычыць з залы: — Ды надакучыў ужо гэты аўтар! Мне трохі няёмка, але імпэт усё ж не згасае. Да сваіх вершаў пачынаю прыдумляць мелодыі. Гітара, вядома, магла прыбачыцца мне хіба толькі ў сне, аднак жа “акампанемент” патрэбен. Па абодвух баках дошчачкі-гонты забіваю цвікі, выцягваю са старых бацькавых трусоў белыя палоскі-гумкі, а з іх, адпаведна, — пругкія “нітачкі-струны”, якія прымацоўваю да цвікоў. Ну чым не гітара? Трынькаю на ёй і спяваю да тае пары, пакуль нехта з братоў не астудзіў імпэт, даўшы ў карак. Потым з’яўляецца неадольная цяга да малявання. Дакладней, да перамалёўвання. Пазіраючы на які-небудзь партрэт, пераношу штрыхі на паперу. Атрымліваецца досыць падобна. Аднаго дня вось гэткім чынам перамалёўваю партрэт... Леніна. Паказваю “свой твор” маці. Яна хапаецца за галаву: — Парві і нікому пра гэта не кажы! Леніна ж абы-каму маляваць забаронена! Ейныя словы адбіваюць у мяне ахвоту да малявання ўвогуле. А найбольшае маё захапленне — футбол. Стадыён — побач з нашай хатай, і калі я чую, што “загупаў” мяч, кідаю ўсё, любы занятак, і маланкай сягаю на футбольнае поле — ажно пяткі мільгаюць. Менавіта пяткі, бо гуляем мы босымі і толькі ўжо пазней удаецца прыдбаць “кеты” (пра бутсы ніхто ўвогуле ніколі не чуў). Улічваючы тое, што гойсаць па футбольным полі я пачаў задоўга да школы, праз нейкі час дасягаю пэўнага майстэрства. Мяне, пяцікласніка, бяруць у дарослую калгасную каманду (і там я забіваю больш за ўсіх галоў), а калі пачынаецца які-небудзь дзіцячы абласны турнір, па мяне з райцэнтра прысылаюць машыну... Прыгадваючы свае творчыя дзіцячыя памкненні, часам думаю: вось каб не распыляўся на ўсё і ўсякае, засяродзіўся б на чым-небудзь адным, дык, можа, і атрымалася б з мяне штосьці людскае... Ціха сам з сабою... Яшчэ адно маё захапленне — шахматы. Як ходзіць кожная фігура, засвойваю, мусіць, тады, калі толькі-толькі навучыўся хадзіць сам. Сапраўдных шахматаў дома, вядома ж, няма, але браты зляпілі фігуры з пластыліну, а расчарціць на паперы клетачкі дошкі — і зусім проста. А ў школе дык і ўвогуле на шахматы — як эпідэмія. Мы, чалавек дзесяць, застаёмся пасля ўрокаў і ладзім турніры. Малады настаўнік гісторыі Валянцін Каролька, бывае, дае нам “сеансы адначасовай гульні”. Не сказаць, што ён гуляе нашмат лепей, чым мы, аднак кожны цешыцца магчымасцю перамагчы настаўніка, да таго ж, гэта падобна на тое, што паказваюць па тэлевізары... Газеты праводзяць конкурсы рашэння шахматных задач і эцюдаў, і ў кожным з іх мы ўдзельнічаем. Найчасцей удаецца знайсці правільнае рашэнне мне ды Міху, на тры гады старэйшаму. Паказваем яго астатнім, і ўжо кожны паасобку дасылае адказ у рэдакцыю. Газеты друкуюць прозвішчы і месца жыхарства тых, хто правільна рашыў задачу, і атрымліваецца, што Пасека — не звычайная вёска, а сапраўдныя “Нью-Васюкі”... У конкурсе газеты “Мінская праўда” мы з Міхам удзельнічаем толькі ўдваіх — надта складаныя заданні. Прычым мазгуем паасобку, адзін аднаму не падсаб­ляем. І так атрымліваецца, што перад апошнім эцюдам толькі ў нас найбольшая колькасць ачкоў. Ён, гэты эцюд, мне не паддаецца. У школе прызнаюся ў гэтым Міху, проста так, мімаходам, а ён сціпла кажа: — А я рашыў. Магу паказаць... І Міха, і я дасылаем правільныя адказы. Але як жа дзіўна, калі ў газеце друкуецца прозвішча толькі аднаго пераможцы конкурсу — маё. Мусіць, ліст Міхі згубіўся недзе на пошце. Мне прыкра, няёмка, сорамна, не пакідае адчуванне, што тую перамогу (а заадно і другі разрад) я проста ўкраў... Як толькі выпадае вольная хвіліна, саджуся за стол, расстаўляю фігуры, разбіраю партыі гросмайстраў ці рашаю задачы. Аднаго разу гэта заўважае суседка Ганначка і папярэджвае маю маці: — Глядзі, Надзька, каб не было ў твайго сына чагосьці нядобрага з галавою... Сам з сабою гуляе ў шахматы! “Сам з сабою” гуляю нават тады, калі мая стрыечная сястра выходзіць замуж, за вокнамі шуміць-грыміць вяселле. Я таксама мог бы там пачаставацца, аднак не іду, бо “Чырвоная змена” ў сваім конкурсе надрукавала надта мудрагелістую задачу-троххадоўку, і яна не паддаецца мне ўжо другія суткі запар. Калі вяселле пераходзіць у пахмелле, я, нарэшце, знаходжу правільныя хады і адчуваю такую асалоду — як маладзён пасля першай шлюбнай начы. Ахоплены неадольным жаданнем нешта тварыць, сам пачынаю складаць шахматныя задачы, і добрыя два дзясяткі з іх нават друкуюцца ў газетах. Штогод конкурс рашэння праводзіць і рэспубліканскае тэлебачанне. Мяне асабліва вабіць, што на экране паказвае заданні не хто-небудзь, а сапраўдны гросмайстар Кіра Зварыкіна, якая колісь змагалася за званне чэмпіёнкі свету. Я паспяхова спраўляюся з усімі задачамі і эцюдамі і атрымліваю за­прашэнне паўдзельнічаць у вочным конкурсе. Нас, чалавек дваццаць школь­­нікаў, садзяць за сталы ў адной са студый тэлецэнтра, даюць чатыры заданні і дзве гадзіны часу на іх рашэнне. Хто-ніхто яшчэ не паспявае расставіць фігуры, як я ўжо зграбаю іх са сваёй дошкі: двуххадоўкі для мяне — як семкі. Эцюды таксама шмат часу не адбіраюць. А вось з троххадоўкай даводзіцца папацець... Ужо праз гадзіну, самы першы, гатовы аддаць Кіры Зварыкінай рашэнні. Побач са мною, абхапіўшы рукамі чарнявую галаву і ўваткнуўшы ў шахматную дошку свой доўгі кручкаваты нос, карпее над той жа троххадоўкай хлапец, прыкладна мой равеснік. Ён заўважае, што я ўжо яе асіліў, і нечакана-нахабна просіць: — Пакажы рашэнне... Яно, рашэнне, — у мяне на дошцы, бо згрэбці фігуры я яшчэ не паспеў. Ківаю ў бок дошкі: — Глядзі... У рэспубліканскім конкурсе будзе два пераможцы, бо толькі яны рашылі тую троххадоўку... Што кіравала мною, калі я дазволіў “спісаць” рашэнне таму чарняваму хлоп­цу? Можа, тое, што даць спісаць суседу па парце лічылася святым абавязкам? А магчыма, у падсвядомасці стрэмкаю сядзеў выпадак пра перамогу, якую я атрымаў, дзякуючы Міху? Пазней я добра засвою і законы канкурэнцыі, і метады саперніцтва. Буду вымушаны іх прытрымлівацца. Як у шахматах, так і ў жыцці. Хоць і будзе трохі шкада, што мы, людзі, каб дасягнуць сваёй мэты, дабіцца перамогі, не даём адзін аднаму “спісваць”... Ад нянавісці — да любові У першым класе я нахабна займаю апошнюю парту, бо яна чамусьці лічыцца ганаровай. А Таню Шматаву садзяць на першую. У яе гэткае ж прозвішча, як і ў мяне, аднак Усеняў больш чым паўкласа, нават ёсць яшчэ адзін Усеня Саша, таму Таню называюць Шматавай — па мянушцы ейнага бацькі. Таня, мусіць, у мяне закаханая. Гэта заўважаюць і сябры. Аднак мне яна зусім не падабаецца: нейкага няпэўнага колеру, бліжэй да белабрысага, валасы, заплеценыя ў тугія коскі, вялікія, як у цяляці, вочы, нават трохі навыкаце, бы ў жонкі Леніна. На ўроках Таня касавурыць свае лупэткі назад, на мяне, зрэдку нават наўмысна паварочваецца. Мне гэта дужа не падабаецца. На святы я знаходжу ў сваёй парце віншавальныя паштоўкі, праўда, пустыя, без надпісу і подпісу, але ад каго яны, не сумняваюся. З часам Таніна ўвага мне гэтак надакучвае і абцяжарвае, што я пачынаю яе проста ненавідзець. Нянавісць потым перарасце ў звычайную пагарду, але затое надоўга: да канца школьных дзён. Пасля школы я сустрэнуся з Таняй толькі аднойчы. Яна раскажа мне пра свой няўдалы лёс, пра тое, што яна некалькі разоў пабывала замужам... Часцей за ўсё мы шануем і цэнім тых, каго самі любім. І, на жаль, чамусьці з пагардаю ставімся да тых, хто любіць нас. А іх, паверце, намнога меней... “Не патрапіў Сашка ў цілівізар...” З-за таго, што я ўмею чытаць не па складах, настаўніца Соф’я Аляксандраўна (а ў пачатковых класах яна адна), не абцяжарваючы сябе, даручае мне чытаць услых ці казку, ці невялічкае апавяданне, ці цітры ў дыяфільме (тэлевізара ў школе яшчэ няма). Узбадзёраны гэткім даверам, я стараюся чытаць з належнай інтанацыяй, або, як тады казалі, “з выразам”. Паступова так “наблатыкваюся”, што ў розных аглядах-конкурсах мастацкай самадзейнасці, не толькі раённых, але і абласных, заўсёды перамагаю сярод чытальнікаў. Яно, можа, з боку і сапраўды выглядае замілавана: клышаногі карапуз без аніякай разгубленасці дэкламуе ўрывак пра дзеда Міхеда, а для пераканаўчасці яшчэ і рукамі размахвае... Калі з’яўляюцца ўласныя вершы, чытаю ўжо іх. І ў адзін год нават перамагаю ў рэспубліканскім конкурсе, за што мне даюць надта прыгожы дыплом. Рыхтуец­ца вялікі канцэрт пераможцаў, які пакажуць па тэлебачанні. Галоўны рэжысёр, нізенькі, пузаты і вельмі ўжо мітуслівы дзяцюк, чамусьці ўсімі незадаволены і нервова на ўсіх пакрыквае. Вось і з тэатралізаванай кампазіцыяй пра Хатынь у яго не ўсё ладзіцца. Рэжысёр хоча, каб яна завяршылася ўзнёслымі паэтычнымі радкамі, і хоць вершаў пра Хатынь зашмат, аднак ніводзін з іх чамусьці не стасуец­ца з ягонай кампазіцыяй. Таму ён з пенаю на вуснах лаецца на маладзенькую асістэнтку, прымушае штогадзінна бегаць у бібліятэку. Мне робіцца шкада і асістэнтку, і самога рэжысёра, які, здаецца, вось-вось самлее ад злосці, ды і нас, артыстаў, бо ўсе змушаны тлумна чакаць, пакуль тая кампазіцыя давядзецца да ладу. На дзясятак хвілінаў пакідаю залу і ў ціхім скверыку зарыфмоўваю радкі. Ажно тры слупкі “нараджаю”. (Верш, мусіць, сапраўды атрымліваецца ніштаватым, бо пазней яго надрукуюць і “Бярозка”, і “Работніца і сялянка”). Паказваю свой твор рэжысёру. — Во, гэта тое, што трэба! — радасна і нечакана для мяне ўскліквае ён. Далей рэпетыцыі ідуць гладка. Усіх нас адпускаюць дамоў і прызначаюць дзень, калі трэба зноў прыехаць у сталіцу, для ўдзелу ў генеральнай рэпетыцыі, а ўжо назаўтра — у святочным канцэрце з прамой трансляцыяй па тэлебачанні. Настаўніца, якая заўсёды суправаджае мяне, школьніка, на падобныя конкурсы, распавядае таму-сяму пра поспех “нашага вучня”. А неўзабаве ўжо ледзь не ўся вёска гамоніць, што “Цяцерчынага Сашку хутка пакажуць у цілівізары”. У прызначаны дзень аўтобус са Старых Дарог у Пасеку не прыязджае. Такое бывае часцяком, дарога разбітая-размытая, нават не гравейка. Дый тэхніка, што, можа, яшчэ з вайны засталася, псуецца-ламаецца. Але ж трэба было сапсавацца аўтобусу менавіта ў гэты дзень... Так-сяк дабіраемся да райцэнтра “на перакладных”, а ў Мінск, вядома ж, трапляем са значным спазненнем. Генеральная рэпетыцыя ў самым разгары. Падыходжу да рэжысёра. А ён са мною і размаўляць не хоча, зыркнуўшы, як на блыху, адно толькі і кідае раз’ятрана: — У мяне ўжо ўся праграма звярстаная! Спазніўся — дык і не трэба ты мне! Я разумею: нешта тлумачыць ці прасіць у яго, гэткага нярвовага, няма ніякага сэнсу. Можна было б нагадаць пра мой хатынскі верш, задзейнічаны ў канцэрце, запатрабаваць у адплату, каб знялі з праграмы і яго. Дык хіба ж чуў я тады хоць што-небудзь пра “аўтарскія правы”? Прыгнечаны, нібы абпляваны, вяртаюся ў вёску і ў наступны дзень не вылажу з хаты. Вечарам транслюецца той самы канцэрт. Ніхто яшчэ не ведае, што мяне “ў цілівізары” не будзе, таму ў хаты, дзе ёсць прыёмнікі, набіваецца люд, бо для ўсіх гэта сапраўдная падзея, а некаторыя нават не вераць, што “наш, пасецкі, хлопчык — і ў цілівізары!” Той, хто не верыць, мае рацыю, і пасля канцэрта, калі ўсе расчаравана разыходзяцца, зларадна ўхмыляецца: — А што я казаў! Не з нашым рылам — дый у цілівізар! Я яшчэ доўга-доўга буду пазбягаць людзей, асабліва дарослых, і хадзіць у школу агародамі... А таму рэжысёру, пэўна ж, як у нас кажуць, не было ні ў ср...цы, ні ў галаве, што недзе вясковы хлопчык ад сораму не можа заснуць начамі з-за ягонага выбрыку. Дый хіба многія з нас задумваюцца над тым, што сваім неабачлівым словам, кінутым мімаходзь, нязначным, як здаецца, учынкам часам прыносяць смутак і боль іншаму чалавеку? “Доўгая дарога дадому” Зрэшты, “у цілівізар” я ўсё ж патрапіў. Часопіс “Бярозка” адзначае юбілей, і мяне, як найбольш актыўнага юнага аўтара, запрашаюць на здымкі святочнай телеперадачы, прысвечанай гэтай падзеі. У тэлецэнтры, нарэшце, знаёмлюся з Міколам Чарняўскім, супрацоўнікам “Бярозкі”, які ў сваіх лістах заўсёды падрабязна аналізаваў мае вершы, даваў слушныя парады. Ён уяўляўся мне сталым чалавекам, а наяве — зусім маладзён, яшчэ і трыццаці нямашака. У тэлеперадачы Чарняўскі ўдзельнічаць не будзе, аднак, як высвятляецца, спецыяльна прыехаў у студыю, каб пазнаёміцца са мною. Гэтая абставіна мяне вельмі здзіўляе і ўзрушвае, і надалей я буду ставіцца да яго не толькі як да прафесійнага дарадцы, але і як да зычлівага, шчырага чалавека. Мой удзел у тэлеперадачы абмяжоўваецца чытаннем верша “Пасека”, прысвечанага роднай вёсцы. Апошняя ягоная страфа гучыць так: Якое б ты шчасце ні знала, Якой бы ні знала бяды, Гасцей сустракаеш не джалам, А мёдам пчаліным заўжды. Вядомая спявачка выконвае песню “Бярозка” пад акампанемент аўтара, кампазітара Ігара Лучанка. Дарэчы, праз некалькі гадоў я даведаюся, што гэтая песня прысвечана касманаўту Уладзіміру Кавалёнку, а не часопісу “Бярозка”. І хоць тады яна прагучыць акурат дарэчы, мне потым будзе прыкра ад гэткай падтасоўкі. Здымкі запазняюцца, і мне раяць пераначаваць у гасцініцы. Аднак Ігар Лучанок, які прачуў, што я жыву на Старадарожчыне, раптам прапануе: — А я ж зараз якраз еду ў Старыя Дарогі. Папрасілі выступіць у мясцовай вайсковай часці. Ваякі нават і машыну прыслалі — вунь каля пад’езда чакае. Так што магу падкінуць цябе дадому. Мне гэта даспадобы, і неўзабаве вайсковы “козлік” жвава падскоквае на шашы. У машыне, апроч кіроўцы, Лучанок, я і афіцэр, якога выправілі, каб суправаджаў кампазітара. Па дарозе Лучанок распавядае яўрэйскія анекдоты, пачутыя ад Іосіфа Кабзона, з якім напярэдадні меў сустрэчу, тлумачыць, што мой верш “Пасека” ўвогуле неблагі і можна было б напісаць на гэтыя словы песню, аднак вельмі ўжо дробная тэма. Я слухаю, разявіўшы рот, бо з такім знакамітым чалавекам ведаюся ўпершыню. Вайсковы гарадок — на ўскрайку Старых Дарог. А да маёй вёскі — яшчэ сямнаццаць кіламетраў. І ўжо нават не вечар, а амаль што ноч. Высадзіўшыся каля КПП, Лучанок просіць афіцэра: — Вы ж хоць падкіньце хлопца дадому, я абяцаў... Афіцэр горача запэўнівае: — Ды гэта само сабою. Ён адклікае кіроўцу ўбок і нешта яму кажа. Там, дзе канчаецца горад і дарога паварочвае да маёй вёскі, “козлік” раптам спыняецца. Кіроўца расчыняе дзверы. — Пайшоў вон адсюль, засранец! Я спрабую нагадаць яму пра абяцанне, дадзенае Лучанку, а ў адказ чую зусім раз’ятранае: — Стану я на цябе, смаркача, бензін паліць! Вылазь, а не дык і ў карак дам! Вымушаны падпарадкавацца... А ноч, як на ліха, цёмная — хоць вока выкалі. І ўся дарога пралягае па лесе, толькі ўжо бліжэй да Пасекі на шляху месціцца яшчэ адна вёсачка. Дзе іду, палахліва ўзіраючыся ў злавесныя постаці дрэў, а дзе прыспешваюся подбегам. Праўда, раблю гэта рэдка, бо тады шамаціць адзенне і здаецца, што нехта мяне даганяе... Падкошваюцца ногі, калі шыбую міма могілак — абмінуць іх нельга ніяк. Мы, дзеці, заўжды палохаем адзін аднаго зданямі, і зараз здаецца, што адна з іх вось-вось выскачыць з-за плоту... Калі, нарэшце, акрэсліваюцца першыя хаціны маёй Пасекі, ад радасці я раблю выснову, што “не джалам, а мёдам” яна сустракае не толькі гасцей, але і мяне самога... Ужо ў дарослым жыцці яшчэ не аднойчы сустрэнуся я з Ігарам Лучанком, выдатным кампазітарам, аднак ніколі не распавяду яму пра “доўгую дарогу дадому”. І хоць Ігар Міхайлавіч быў зусім не вінаваты ў маім начным падарожжы, не мог прадбачыць, што ў “козліку” з намі ехалі казлы, чамусьці нашыя сустрэчы заўсёды і ў першую чаргу будуць асацыявацца ў мяне з тым выпадкам. Партрэт на сцяне На пяцідзесяцігадовы юбілей старэйшая дачка дорыць мне даведку, якую ёй за немалыя грошы падрыхтавалі ў Нацыянальным гістарычным архіве Беларусі. На трох старонках выкладзены звесткі пра ўсю маю радню ажно да пачатку васямнаццатага стагоддзя. Даведка блытаная, няўцямная, і толькі дзякуючы таму, што шахматы прывучылі да аналітыкі, праз дзве гадзіны мне ўдаецца, нарэшце, скласці сваё генеалагічнае дрэва. Становіцца зразумела, чаму ўсіх сваякоў па мацярынскай лініі абзы­ваюць “ермаламі”. Быў у мяне такі прашчур, Ярмол, і меў ён жонку Палажку. Прыгадваецца, што бацька неяк абмовіўся, быццам бы ягонага прадзеда звалі Раўлеем. Дзіўным мне тады здалося гэтае імя. А высвятляецца, што з цягам часу яго проста перайначылі, і быў мой продак Лаўрэем, а калі па-сучаснаму, дык, мусіць, Лаўрэнам. А яшчэ развейваецца легенда, быццам бы нехта з нашых суродзічаў у царскай арміі даслужыўся ажно да палкоўніка. Стрыечны брат і дасюль носіцца з нейкім старым фотаздымкам, на якім адлюстраваны дзяцюк у вайсковай форме. Сапраўды, пляменнік Ярмола ў 1845 годзе перабраўся жыць у Менск, і там ягоныя сляды губляюцца. Так што “палкоўніцтва” — віламі па вадзе... А ўвогуле ўся мая радня складаецца з Усеняў ды Караленяў, якія спрадвеку таўкліся ў Пасецы ці прыбіліся з суседніх вёсак. Колькі сябе памятаю, у нашай хаце побач з партрэтам бабы Арынкі вісіць перазняты фотаздымак амаль маладога, з доўгімі-доўгімі вусамі, гладка зачэсанымі назад валасамі і ясным позіркам, чалавека. Калі трохі падрасту, бацька растлумачыць, што гэта мой дзед Прахор. А я ж да гэтага дзівіўся: чаму ва ўсіх па два дзяды, а ў мяне толькі адзін? Бацька амаль нічога не раскажа мне пра дзеда Прахора, бо, на жаль, і сам мала што ведае пра ягоны лёс. Саслалі ў Свярдлоўскую вобласць, і адтуль прыйшла толькі даведка, што памёр ён напрыканцы вайны. Я адчуваю нейкую віну перад дзедам Прахорам, бо не магу занесці кветкі на ягоную магілу, не стаўлю свечкі ў царкве і ўвогуле пра яго ніколі не думаю, хіба што калі бачу партрэт. Чаму? Ды таму, што ён не расказваў мне казкі, як баба Арынка, не частаваў садавінай, як баба Каця, не пасвіў са мною статак, як дзед Павел. Вось і атрымліваецца, што дзеда Прахора для мяне як і не было... У мяне ўжо ў самога ёсць два ўнукі і ўнучка. Яны пакуль што малень­кія, і мне хочацца пажыць хоць яшчэ трошкі — толькі дзеля таго, каб застацца ў іхняй свядомасці, пакінуць у памяці хоць які-небудзь след. А інакш некалі абыякава пазірацьмуць на мой партрэт, як я — на фотаздымак дзеда Прахора... Першая сцежка і апошні шлях Мяне вельмі засмучае, што ў нашым першым класе настаўніцаю будзе Соф’я Аляксандраўна. Вунь колькі іх, маладзенькіх, прыгожых, наехала ў школу са сталіцы, і чамусьці вучыць яны будуць усіх, толькі не мяне. А Соф’я Аляксандраўна — нашая, вясковая, таму яна ніяк не стасуецца з маім уяўленнем пра настаўніцу. Яна трымае карову, як і жанкі, і, калі прыходзіць чарга, пасвіць статак. Яна гадуе свіней і курэй, выкідвае з хлява гной. У яе ёсць соткі, і яна пасля заняткаў у школе поўзае з кашалём па полі, выбіраючы бульбу... Што ж гэта за настаўніца? Звычайная вясковая жанчына. Са сваім чалавекам, калгасным шафёрам, Соф’я Аляксандраўна жыве, як кот з сабакам, і пра гэта ўсе ведаюць. А яшчэ не сакрэт, што муж яе часта б’е, праўда, яна нікому і ніколі не жаліцца. У іх нават прозвішчы розныя: ён — Сакаў, яна — Шэўчык. Але мінае час, я трохі разумнею і, наадварот, радуюся, што нашая настаўніца — менавіта Соф’я Аляксандраўна. У яе сумны мілагучны голас, які ніколі не пераходзіць у крык. На ўроку спеваў гэты голас робіцца зусім ціхім, хоць і прыгожым, адчуваецца, што спяваць ёй зусім не хочацца... Нам даспадобы, што Соф’я Аляксандраўна не дужа карае, калі нехта не выканаў хатняе заданне. Яна ведае, што хтосьці быў змушаны грэбці сена, а камусьці давялося палоць буракі... ...Праз трыццаць гадоў, на саракавы дзень пасля смерці бацькі, я “раблю стол”. Нехта з радні кажа, што сёння ноччу памерла Сонька — так называлі ў вёсцы Соф’ю Аляксандраўну. Я разумею, што мне трэба абавязкова развітацца з ёю, наведаць ейную хату, якая зусім непадалёку. Але я ўжо трохі на падпітку, і лічу, што няёмка паказвацца на людзях у такім выглядзе. Калі “БМВ” мінуе хату Соф’і Аляксандраўны, я загадваю свайму кіроўцу не спыняцца... У царкве кажуць: калі шчыра пакаешся ў сваім граху, дык Бог табе яго прабачыць. Я ўжо даўно каюся за тое, што не правёў Соф’ю Аляксандраўну ў апошні шлях, хоць менавіта яна паказала мне першую сцяжынку ў жыцці. Толькі вось ад гэтага раскаяння чамусьці мне не становіцца лягчэй... Дуб На нашых вясковых могілках расце магутны дуб. Дубоў тут увогуле багата — велічных, векавечных. Яны, як старажытныя ваяры, ахоўваюць спакой маіх продкаў. Але гэты дуб адметны сярод усіх. Ён, відавочна, нашмат старэйшы за самую вёску, якая згадваецца ў летапісах ажно пяць стагоддзяў таму. Дуб, у адрозненне ад сваіх суседзяў, невысокі, каржакаваты, ён расце не ў вышыню, а ўшыркі, і нават чатыры мужчыны, счапіўшы рукі, не здолеюць разам яго абхапіць. У вёску я цяпер прыязджаю два разы на год — толькі дзеля таго, каб наведаць магілы бацькоў. Затым абавязкова іду да дуба. Наколькі магу, абдымаю яго, гладжу далонню шурпатую, парэпаную, узараную глыбокімі барознамі кару. Мне здаецца, што дуб таксама ставіцца да мяне паблажліва: у вусцішны дзень пачынае лёгка шамацець рэдкаю, забранзавелаю лістотаю. Такое адчуванне, што ў дубе жывуць душы ўсіх, хто пахаваны на могілках за многія вякі. І прытульваючыся да яго, я, здаецца, зліваюся з гэтымі душамі, набіраюся ад іх сіл. Кажу не дзеля метафары ці “прыгожага слоўца”. Пасля кожнае сустрэчы з дубам мне робіцца спакойна і злагадна — як пасля наведвання храма. Калі жыццё бярэцца на схіл, я пачынаю задумвацца пра месца для магілы. Прыслухоўваюся да сваёй душы. Яна падказвае, што хоча перасяліцца пад гэты дуб, да роднасных душ продкаў. Але ж на могілках няма ніводнага “жывога” месца. Людзі тут пахаваныя, так бы мовіць, адзін на адным яшчэ з мінуўшчыны. Прыгадваецца: калі капаюць новую магілу, абавязкова натыкаюцца на косці. Звычайна іх вяртаюць у тую ж магілу, а хто-ніхто пакідае на паверхні. І валяюцца яны, беспрытульныя, абапал, пакуль не рассыплюцца ў труху... Праўда, апошнім часам могілкі пашырылі — у той бок, дзе колісь былі буль­бяныя ямы. Аднак, шчыра кажучы, не надта хочацца “ляжаць” наводшыбе, далёка ад дуба. Пад ім, дубам, аблепленым магіламі, паміж магутнымі каранямі ад самага камля я знаходжу свежую лагчынку — на паўтара метра да плоту. Для магілы гэтага мала, але калі перанесці плот трохі бліжэй да дарогі, дык акурат тое, што трэба. Дошкі сатлелі, і я спадзяюся, што старшыня сельсавета не будзе супраць, калі я выдаткую сродкі на новую агароджу і на новым месцы. На гэтым і супакойваюся... Аднак, калі ў чарговы раз наведваюся да дуба і з пяшчотаю любуюся на “сваё” месца, раптам перад вачыма яскрава ўсплывае малюнак з дзяцінства. Хтосьці, як і я, мусіць, таксама наканаваў, каб яго пахавалі пад дубам. Магілу капаюць каля самага ствала — іншага месца няма. Тоўстае камляватае карэнне даводзіцца пераразаць бензапілой. А яно, нават перарэзанае, усё адно чапляецца атожылкамі за глебу, супраціўляецца... Затым гэтае карэнне яшчэ доўга будзе валяцца побач са свежаю магілаю (ну акурат як тыя самыя косці!), пакуль нехта не складзе яго ў вялізную кучу... І я ўсведамляю: калі ТУТ давядзецца капаць магілу для мяне, будзе гэткае ж жудаснае відовішча. Дый непашкоджаных каранёў у дуба амаль не засталося — акурат толькі тыя, што цягнуцца ў бок дарогі. І дуб, хутчэй за ўсё, проста засохне. І я канчаткова вырашаю: хай мая магіла будзе хоць на чужыне, але не пад дубам. Бо ў чым жа тады жыцьмуць душы маіх продкаў? І куды прыткнецца мая душа? Суніцы Першыя грыбы-мікольнікі (або каласавікі) ўжо адышлі, ягады (гэтак у нас называюць чарніцы) пакуль што не паспелі, аднак мы, дзеці, усё адно цягаемся ў лес: уздоўж нядаўна пракладзенай электралініі пачалі ўспыхваць пунсовымі агеньчыкамі суніцы. У нашым гамузе я, чатырохгадовы, самы малы, хоць посуд маю не меншы, чым ва ўсіх: літровы слоік. Спелых суніц пакуль што мала, дый збіраць іх не гэтак порстка, як чарніцы: да кожнай трэба сагнуцца, разгарнуць лісце, акуратна, каб не раздушыць, сарваць “агеньчык”. Таму наш посуд напаўняецца марудна, тым болей што суніцы цераз адну мы кідаем у рот. І вось, нарэшце, з поўнымі слоікамі шыбуем па дарозе дадому. Ззаду, уздымаючы кураву (гравейка з’явіцца не хутка), нас даганяе рэйсавы аўтобус. Пасажыраў у ім нямашака, бо прыйшла касьба і вяскоўцам не да паездак у райцэнтр. Побач з намі аўтобус спыняецца, з яго жвава выскоквае малады кіроўца. — Ну, хто мне прадасць свае суніцы? — гучна пытаецца ён. — Дорага заплачу! Ажно дваццаць капеек. Мае старэйшыя сябры чмыхаюць і шыбуюць далей. Адзін толькі я спыняюся ў задуменні. Дваццаць капеек — гэта ж такія грошы! Каб іх атрымаць, трэба здаць у магазін ажно тры курыныя яйкі — па сем капеек за штуку. У паўдзённую спёку я надта сасмяг, і раптам прыгадваецца, што ў магазіне пляшка сітра, якога мне ўдалося паспытаць толькі двойчы, акурат і каштуе дваццаць капеек. І гэтая згадка конча ўплывае на маё рашэнне. Я высыпаю свае суніцы ў папяровы пакет кіроўцы, атрымліваю светла-шэрую манету і з пустым слоікам даганяю сяброў. — Прыдурак! — папракае Семкава Ніна, мая стрыечная сястра. — Ці ж варта было паўдня гарбаціцца за гэтыя капейкі? “Гешэфт” і сапраўды атрымаўся не надта справядлівы, але я цешу сябе думкаю пра сітро... Пройдзе час, мы павырастаем, і большасць з тых, хто хадзіў тады ў суніцы, застанецца ў вёсцы, будзе весці натуральную гаспадарку. А я з’еду ў горад, у рэш­це рэшт адкрыю “сваю справу”. І хоць далёка не кожная здзелка станецца для мяне выгаднай, аднак піць я ўжо буду не толькі сітро... Крышкі Жанкі, якія працуюць у калгасе, маюць магчымасць аддаць дзяцей у яслі. Мая маці на працу не ходзіць, бо ў яе шмат клопатаў дома: чацвярых малых дзяцей трэба і дагледзець, і накарміць. Зрэшты, яслі — надта гучна сказана. Акурат насупраць нашай хаты жыве старая Яўхіміха. Да яе і прыводзяць дашкольнікаў з усяе вёскі. Ніякіх нянечак ці выхавальніц, вядома ж, няма, адна толькі Кролька, якая жыве на Новым Шляху (так называецца вуліца), з раніцы прыходзіць сюды, каб гатаваць ежу. Пакуль дзеці самі па сабе сноўдаюцца па двары ці на блізкім стадыёне, я — разам з імі, у адным кагале, і не адчуваю сябе непаўнавартым. Самота агортвае маё малень­кае сэрца, калі Кролька кліча дзяцей на полудзень. Мне да Яўхіміхі нельга. Я ўзбіраюся на высокую лаўку каля нашай хаты, быццам бы абыякава матляю нагамі, сам жа прагна ўнюхваюся ў спакуслівы пах згатаванай ежы... Аднаго разу перад полуднем, калі я звыкла кіруюся да свайго двара, Кролька паблажліва прапануе: — Ну хадзі ўжо сюды і ты... Нічога адметнага ў той ежы няма — звычайныя крышкі, бульбяны суп, маці таксама яго гатуе. Чаму ж ён здаецца гэткім смачным? У сваім жыцці я адведаю многа страў: тутэйшых і заморскіх, простых і далікатэсных. Аднак нішто не прынясе мне такую асалоду, як тыя крышкі. А тады я перастану адчуваць сябе адарваным ад усіх, прыгнечаным, хоць Кролька болей і не пакліча мяне на полудзень.... Жучок Бадзяючыся па загуменнях ды навакольных абшарах, мы, чародка дашколь­нікаў, знаходзім на бульбяным палетку цікавага жучка. Ва ўсякім разе такога ніхто з нас дагэтуль не бачыў. Па абрысах ён падобны на хведарка, хіба што трошкі буйнейшы, і спінка ў яго не чырвоная з чорнымі кропелькамі, а жоўтая з палоскамі, таксама чорнымі. Мне прыгадваецца, што плакат з выявай гэтага жучка вісіць на дзвярах калгаснай канторы. Да таго ж, я, адзін з усіх, ужо ўмею чытаць і пераказваю сябрам, што на тым плакаце напісана. А напісана там, што жучок называецца каларадскім, што ён дужа небяспечны для бульбоўніка, і таму, хто яго знойдзе, будзе выдадзена грашовая прэмія. Узрадаваныя гэткай знаходкай, мы асцярожна, каб не раздушыць, засоўваем жучка ў каробачку ад запалак і ўрачыста шыбуем да калгаснай канторы. Мы яшчэ не ведаем, колькі грошай нам належыць атрымаць, аднак спадзяёмся, што на сто грамаў “падушачак” хопіць. Хоць і малыя, аднак мы ўжо ведаем, што грошы выдаюць у бухгалтэрыі, таму адразу кіруемся туды. У бухгалтэрыі (і гэта для калгаса не зусім звыкла) працуюць не жанкі, а два мае суседы: кульгавы, з накінутай на вока белаю стужкаю франтавік дзядзька Хведзя, якога ўсе завуць па-простаму Хведзька, і Мікалай Сакаў, які мае мянушку Мурык — мусіць, за тое, што з яго ніколі лішняга слова не выціснеш. Хведзька і Мурык з цікавасцю разглядваюць жучка: для іх ён таксама ў навіну. Калі ж мы пытаемся, якая ўзнагарода нас чакае (“Вунь жа на плакаце напісана!”), Хведзька спачатку рагоча, а затым дасведчана тлумачыць, што “такія расходы ў калгасным бюджэце не прадугледжаны”. — Так што забірайце сваю кузурку і на ганку раздушыце яе пяткаю, — раіць Хведзька. “Кузурку” мы, вядома ж, забіраем. Аднак душыць яе не збіраемся. Нас саміх душыць крыўда. Дарослыя дзядзькі — і такія хлусліўцы. Навошта ж вешаць плакат, абяцаць прэмію, калі ў “бюджэце не прадугледжана”? Ага, на плакаце напісана, што каларадскія жукі шкадлівыя для бульбы. Ну дык і мы таксама шкадлівыя — ад злосці. Нясём жучка на той жа палетак і выкідваем яго ў бульбоўнік... Пазней, недзе праз пяць год, мы зразумеем, што, робячы гэтую “шкоду”, прыдбалі клопату для саміх сябе. Бацькі будуць справоджваць нас на прысядзібныя загоны, каб мы сноўдаліся па разорах і абіралі з бульбоўніка, падобнага на маліннік, слізкіх чырвоных істот, а затым спальвалі іх, заліўшы саляркай... Пісьмы Пасля таго, як пачынаю друкаваць вершы ў “Піянеры Беларусі” і “Бярозцы”, паштальёнка штодзень носіць мне лісты з усяе рэспублікі. Спярша па два-тры, а потым і па дзесяць-дваццаць. Пішуць выключна дзяўчынкі. Прапануюць пазнаёміцца і завязаць перапіску. Лісты я ўважліва чытаю, але адказу не даю нікому. Дый не дзіва: у мяне і так не стае часу на футбол і шахматы. А трэба ж яшчэ хоць пятнаццаць хвілінаў удзяліць вучобе — выканаць хатнія заданні. Неяк пабачыўшы на стале стос гэтых лістоў, баба Каця недаўменна кажа: — От дурныя дзеўкі. Каму яны пішуць? Пабачылі б, які тут смар­кач... Што праўда, то праўда. Мне яшчэ няма і чатырнаццаці, а ростам дык і ўвогуле змахваю на пяцікласніка. Часам дзяўчынкі ўкладваюць у канверты і свае фотаздымкі. Ніякіх перавагаў ім гэта не дае. Але неяк трапляецца здымак вельмі ўжо пекнай асобы. І што мяне асабліва ўзрушвае — у яе на грудзях не “завязь”, а самыя паўнавартасныя цыцкі... Упершыню даю адказ. Зваротны ліст ад дзяўчынкі трымаю ў руках літаральна праз некалькі дзён. У канверце — яшчэ адзін фотаздымак, на якім яна ўжо ў купальніку. Мой інтарэс узрастае яшчэ болей. Аднак нашае ліставанне доўжыцца не болей як месяц. Я даведваюсся, што дзяўчынка ў школе вучыцца добра, што ейныя бацькі трымаюць дзвюх кароў, трох парсюкоў і чатырнаццаць курэй, што дзевяцікласнік Антон увесь час спрабуе заціснуць яе ў кутку... Болей пісаць няма пра што. Таму і стаўлю я на гэтым тлустую кропку. І ўсё ж, нарэшце, атрымліваю ліст, які не пакідае мяне абыякавым. Дасылае яго Віця Свідэрскі з Ліды — хлопец, старэйшы за мяне на год. Пісьмо разважлівае, удумлівае, аналітычнае. Адказваю яму з асалодаю. З часам нашае ліставанне перарастае ў сапраўднае сяброўства, хоць і завочнае. Мы пішам адзін аднаму пра ўсё, што хвалюе. Нас цікавяць аднолькавыя тэмы. Мы гуляем па перапісцы ў шахматы і шашкі, ладзім паміж сабой віктарыны. Нашыя лісты ўжо не ў канвертах, а ў бандэролях, бо кожны з іх — на тры вучнёўскія сшыткі. На такі “ліст” я з задавальненнем трачу цэлы дзень, а то і два, потым жа з нецярпеннем чакаю зваротнага. Нечакана перапіска абрываецца. Ад Віці — ні слыху, ні дыху. Я не магу нічога зразумець. І нават трохі крыўдую. Праз нейкі час атрымліваю ліст з двума словамі: “Віця памёр”. Ужо ў Мінску, калі стану студэнтам, даведаюся ад Ані Клышка, дачкі знакамітага пісьменніка, што Віця ад нараджэння невылечна хварэў і добра ведаў, што жыццё ягонае вось-вось скончыцца. Мяне гэта вельмі здзівіць: ён жа, нягледзячы на нашую еднасць душ, ніводным словам не абмовіўся ў лістах пра тую хваробу. Мусіць, не жадаў мяне засмучаць, хацеў, каб нашае ліставанне было паўнавартым, не ператварылася ў “плач Яраслаўны”... Цяпер лісты мала хто піша. Інтэрнэт запаланіў інфармацыйную прастору. Зносіцца можна імгненна і бясконца. У нетрах Інтэрнэта словы і думкі ўзнікаюць і знікаюць... Калі б у мяне не захаваліся лісты Віці Свідэрскага, ці згадваў бы яго я да гэтага часу?.. Здзекі Паздзекавацца над настаўнікамі — для школьнікаў чамусьці найвялікшая асалода і доблесць. Прыклад падаюць старэйшыя. Малады настаўнік матэматыкі сустракаецца з вясковаю дзяўчынаю. Па вечарах гуляюць “пад ручку”, употайкі цалуюцца. Старшакласнікі, згаварыўшыся, цёмнай ноччу падпільноўваюць парачку на пустцы, становяцца ў кола вакол закаханых і дружна пачынаюць... вульгарна кажучы, “адліваць”. Характэрныя гукі не пачуць немагчыма. Але настаўнік зрабіць нічога не можа. Адно, што цёмна — нікога не пазнаеш, другое, што ўсе воддаль — нікога не дагоніш... Дзвюх настаўніц, учарашніх выпускніц педінстытута, засяляюць у закінутую хату, папярэдне зрабіўшы ў ёй рамонт. Спакойна заснуць яны не могуць ніводнае начы: нехта ўвесь час стукае ў вакно. Выскачыць каторая з іх у двор — а нікога няма. І так — цэлы вечар. Дзеці прыдумалі няхітрае прыстасаванне: да ніткі, замацаванай над акном, прычапілі бульбіну. Самі ж заселі ў агародзе, метраў за трыццаць ад хаты, трымаючы другі канец ніткі. Варта яе нацягнуць, як бульбіна ўздымаецца ўверх і яе не відно, асабліва ў цемры. Калі ж рытмічна адпускаць-нацягваць, бульбіна пачынае барабаніць па шкле... На ўроках, асабліва ў нашым класе, — поўны бардак. Маладзенькіх настаўніц ніхто не слухае: гуляюць у карты, запускаюць папяровыя самалёцікі. (Пры настаўніках-мужчынах, праўда, такога не вытвараюць, бо ён можа і ў карак даць). Асабліва здзекуецца з настаўніц Коля-Узбек. Ёсць у яго і “каронны нумар”. Калі настаўніца схіляецца над чыёй-небудзь партай, каб нешта растлумачыць вучню, Узбек, які сядзіць ззаду, асцярожна, не дакранаючыся, запускае сваю руку пад ейную спадніцу. У класе — рогат. А настаўніца нічога не разумее... Я ў здзеках ніколі не ўдзельнічаю. Больш за тое, мне вельмі шкада гэтых маладзенькіх мінчанак, якія змушаныя тры гады адпрацоўваць у варварскіх умовах, далёкіх ад сталічных, цывілізаваных. Калі зусім не стае сілы назіраць за здзекамі, я ўсчыняю з Узбекам бойку — проста ў класе. Вучні, апрача, можа, дваіх-траіх, заўсёды на маім баку, хоць у бойку не ўступаюць. Узбека ўсе баяцца, бо ён сапраўды дужы і можа без дай прычыны любому пусціць крывянку. Узбек толькі мяне асцерагаецца чапляць. Аднаго разу маладую настаўніцу, хоць і міжволі, крыўджу і я. Адказваючы па нейкай тэме, замест слова “яўрэй” ужываю больш звыклае для мяне — “жыд”. Менавіта гэтае слова я найчасцей чуў ад вяскоўцаў, ад дзеда, і яму не прыдавалася якога-небудзь пагардлівага, ганебнага значэння. Бацька дык і ўвогуле са спагадаю прыгадваў, што да вайны ў вёсцы жылі дзве жыдоўскія сям’і, а Іцка, сусед, быў ягоным сябрам. Шкада, казаў бацька, што пасецкіх жыдоў расстралялі... Настаўніца спачатку здзіўлена, а затым з абурэннем пазірае на мяне, і ў ейным паглядзе я чытаю: “Няўжо і ты гэткі ж, як і ўсе твае сябрукі? Няўжо і ў цябе такое ж жорсткае сэрца? А яшчэ вершы пішаш...” Яна ўскліквае: — Гэтым словам карысталіся фашысты! Затым садзіцца, здымае акуляры, утыкаецца тварам у свае рукі на стале і пачынае бязгучна... плакаць. Ейныя слёзы мяне вельмі кранаюць, аднак я ніяк не магу ўцяміць, чаму гэтае слова абурыла менавіта яе. Толькі пазней даведваюся, што маладзенькая настаўніца акурат і была яўрэйкаю. Сумна, але факт: людзі, і не толькі дзеці, часта робяць адзін аднаму паскудства, а бывае, што і здзекуюцца. І, мусіць, няма вялікай розніцы — свядома ці ненаўмысна: усё адно баліць... Скачок Дзясяты клас, блізка выпускныя экзамены. Хварэе настаўніца біялогіі, у нас вольная гадзіна, мы бавім яе хто як хоча, адно што не выходзім з класа. Немаведама, па якой прычыне я даводжу Васілю Петрушэню, што магу хоць зараз скочыць з другога паверха на асфальт. — Паспрачаемся, што не зможаш! — недаверліва кажа Васіль. — На што? — На пляшку гарэлкі! Тая пляшка для мяне не вялікі набытак, хоць смак гарэлкі я ўжо добра ведаю... Пачынаю разумець, што ўчынак будзе выглядаць бязглузда, але адступаць няма куды: за нашаю спрэчкаю сочыць увесь клас. Дзяўчынкі дык і ўвогуле пазіраюць з нейкім выклікам: ну што, зможаш ці пустазвон? Тут і думаць няма чаго: калі зараз не саскочу, мой аўтарытэт сыдзе да нуля. І я лезу на падваконне... Настаўніца фізікі Ніна Скалабан, якая вядзе ўрок у класе на першым паверсе і, даўшы заданне дзецям, пазірае ў вакно, ледзь не губляе прытомнасць: зверху ляціць чалавечае цела і плюхаецца на асфальт. Затым крочыць да дзвярэй... Менавіта фізічка ўсчыняе вэрхал — а так бы пра мой скачок ніхто і не ведаў. Дырэктар школы Уладзімір Ліцяеў, які даўно шукае падставу, каб мяне ўесці, на педсавеце прапануе паставіць мне двойку па паводзінах. А гэта значыць, што атэстат атрымаць я не змагу — толькі даведку пра тое, што “праслухаў курс па праграме сярэдняй школы”. За мяне заступаюцца іншыя настаўнікі... З вышыні пражытых дзён некаторыя нашыя ўчынкі здаюцца бяссэнсавымі і нават небяспечнымі. І ў той жа час разумееш: калі б не было гэтых учынкаў, дык не было б і цябе самога, сённяшняга... Самагон Будзе недарэчна, калі я, нарадзіўшыся на Старадарожчыне, не распавяду пра знакаміты мясцовы самагон. Пра яго ходзяць пагалоскі, так бы мовіць, “ад Буга да Курыл”. Яшчэ і цяпер пануе ці то казка, ці то быль, быццам бы пад час нейкага з’езда кіраўнік дзяржавы Мікіта Хрушчоў запытаўся ў беларускіх дэлегатаў: — А что, стародорожская самогонка не изжита? — З жыта, з жыта! — горача запэўнілі яго делегаты. Увесь працэс — ад падрыхтоўкі брагі да струменьчыка першаку — ідзе на маіх вачах. Найперш трэба неяк раздабыць дрожджы. У вясковай краме іх не купіш — дэфіцыт. Хіба што ў райцэнтры калі-нікалі ўдаецца разжыцца адным-двума пакецікамі-брускамі. Яны ў літаральным сэнсе амаль што на вагу золата. (Калі я ўжо стану студэнтам і на канікулах наведвацьму бацькоў, яны кожны раз абавязкова будуць прасіць мяне прывезці дрожджы. Я купляцьму іх па дзесяць кіло — тым лікам і для суседзяў). На падваконнях, засланых старымі газетамі, прарастае зерне. Калі вытыркаюц­ца зялёныя парасткі, маці перамолвае зерне ў муку. Яна саладкаватая, таму і называецца — солад. Апошнім часам солад часцей замяняюць цукрам ці цукровымі буракамі. І гарэлка атрымліваецца адпаведная — цукроўка. Яна не лезе ў горла, а назаўтра баліць галава і лезуць на лоб вочы. Хлебны самагон ад цукроўкі адрозніць лёгка — варта толькі расцерці далонямі кроплю-другую. Хлебная і сапраўды пахне хлебам — як свежы, толькі што спечаны, бохан. У вялізных чыгунах маці варыць у печы бульбу, перасыпае яе ў цэбар. Тут ужо да працэсу далучаемся і мы, дзеці: арудуем сечкай і таўкачамі. У стопцы стаіць аграмадная дзежка — літраў, можа, на трыста. Цеста, вада, дрожджы і солад месцяцца ў ёй да тае пары, пакуль гэтае месіва не пачынае вуркатаць, булькаць і пахнуць водарам буякоў. Бацька робіць выснову, што “брага ўзышла”, і рыхтуецца да наступнага дзейства... Пазней я пабываю ў розных мясцінах Беларусі, але нідзе не пабачу гэткую брагу, як у нас. Усюды яна рэдзенькая — амаль што вада. Нездарма некаторыя апойкі жлукцяць яе яшчэ да таго, як атрымаеца самагон. А нашую брагу не вып’еш. Яе можна хіба што з’есці. Брага густая, вязкая, падобная да кашы. На ўсю вялізную вёску ўсяго два самагонныя апараты. Месцяцца яны далёка ў лесе і маюць сваіх гаспадароў — Бельцавага Валодзю і Калабка. У таго ці ў другога трэба запісацца ў чаргу ледзь не за месяц. Апараты працуюць бесперапынна, і днём, і ноччу — як мартэн. Таму брагу трэба завезці загадзя, бо калі празяваеш чаргу, дык ніхто ўжо табе не саступіць. Зараней варта завезці і дровы. Хоць гэта і гучыць трохі смешна — “дровы ў лес”, — аднак без гэтага не абысціся, бо ўсе навакольныя сухастоіны ўжо даўно паваленыя. Цёмначы бацька запрагае каня. Яму гэта лацвей, бо працуе ў лясніцтве, якое акурат трымае трох жарэбчыкаў. Іншыя дамаўляюцца з калгасным конюхам. Усцягнуць на калёсы дзежку з брагаю дапамагае дзед Павел. Яе абкідваюць вяроўкамі, прывязваюць да драбінаў. Бацька з асцярогаю, агародамі, мінаючы калдобіны, кіруе ў лес... Апарат абавязкова павінен месціцца каля вады. Вось ужо сапраўды: у гэтай справе без яе “і ні туды, і ні сюды”. Азярцамі і рачулкамі наш край Бог не надзяліў, таму звычайна падганяецца экскаватар, які выкопвае невялічкую копанку. Калі зірнуць на апарат зверху, дык ён нагадвае літару “л”, а калі ўмоўна выцягнуць яго ў адну простую лінію, дык зойме метраў дваццаць — не меней. Пачынаецца апарат з катла — металічнай двухсотлітровай бочкі з-пад саляркі, у якую заліваецца вада. Пад катлом бесперапынна гарыць агонь. Вада закіпае, і пара ад яе па доўгай-доўгай трубе таўшчынёй з дзіцячую руку рухаецца ў бражнік. Бражнік — герметычная бочка. Праз квадратную дзірку зверху сюды заліваецца брага. Апошнім часам яе ўжо возяць да апарата не ў вялізнай дзежцы, а ў саракалітровых малочных бітонах, якія крадуць на калгаснай ферме. У бражнік можна ўліць бітон ці нават паўтара — адзін “затор”, пасля чаго ў дзірку абухом сякеры забіваюць затычку, абматаную анучаю. Мой дзед Павел ніколі не гнаў самогон, даручаў гэта зяцям ці сынам, бо сам панічна баяўся міліцыі. Аднае начы дзеду ўсё ж давялося пайсці ў лес, паўдзель­нічаць у “працэсе”. І трэба ж такому здарыцца менавіта ў гэты раз: залішне напампаваная пара вырвала ў бражніку днішча, і ён узляцеў угару, як ракета на Байкануры (бражнік па абрысах акурат і нагадвае ракету). Гарачая брага абляпіла дзеда з ног да галавы, і затым баба Каця цэлы месяц рабіла яму прысушкі ды прымочкі ад апёкаў. Зрэшты, гэткі канфуз можна спісаць хіба што на недасведчанасць дзеда, бо ўсе агрэгаты ў апараце надзейныя, правераныя вякамі, і пра падобныя выпадкі я нешта болей не чуў. У самы верх бражніка ўмантававана яшчэ адна труба — “сабака”. Двойчы выгнутая, яна і сапраўды нагадвае сабаку, які стаіць на задніх лапах. Другі яе канец утыркаецца ў сухапарнік — драўляную бочку каля самае зямлі, копію бражніка, толькі разоў у дзесяць драбнейшую. У сухапарнік цераз “сабаку” пампуецца спіртаносная пара, і ён “зацугляны” металічнымі абручамі, бо ціск унутры яго, мусіць жа, неймаверны. Знізу ў сухапарніку ёсць закаркаваная дзірачка. Калі заліваецца новы затор, корак дастаецца, каб выпусціць адпрацаваную, сівушную пару. Яна вырываецца на волю са свістам, і крый Божа своечасова не адкінуць руку... Тонкай меднай трубачкай сухапарнік злучаны з дзежачкай, замацаванай над ім і напоўненай вадою (трэба сачыць, каб яна была халоднаю). У дзежцы знаходзіцца, бадай, самы галоўны агрэгат — “талерка”. Менавіта гэтае прыстасаванне розніць старадарожскі апарат ад усіх астатніх, менавіта дзякуючы яму мясцовы самагон, чысты, як сляза дзіцяці, і без аніякага сівушнага паху, стаў знакамітым на ўсю краіну. Неяк мне давялося пабываць у Дудутках, што пад Мінскам. Там наведваль­нікам музея прапаноўваецца пакаштаваць “сапраўдны старадарожскі самагон” — адразу з апарата, які працуе на вачах у экскурсантаў. Усё гэта мана! Апарат хоць і нагадвае старадарожскі ў мініяцюры, але ў ім нямашака галоўнага, самага адметнага — “талеркі”. Знешне яна сапраўды нагадвае запаяныя адна да адной медныя талеркі. Што там у сярэдзіне, шчыра сказаць, я не ведаю. Ды і ўвогуле гэта мала каму вядома, таму і ёсць апараты толькі ў двух гаспадароў. Чуў, што “талерку” не адзін тыдзень вырабляе ў калгаснай майстэрні самы кваліфікаваны зваршчык... “Талерка” ачышчае спіртавую пару ад сівушнага масла. Міліцыянты добра ведаюць, у якіх месцах працуюць лясныя “мартэны”, і стараюцца іх не чапаць, хіба што раз-пораз наведваюцца сюды, каб затарыцца каністраю першаку. І толькі калі які-небудзь мясцовы зламыснік-аблуда напіша заяву ў райаддзел і на яе трэба неяк рэагаваць, робіцца начны рэйд. Самагоншчыкі, якім не пашанцавала, хаваюцца ў лесе. І калі яны паспяваюць прыхапіць з сабою ёмістасці з гарэлкай, міліцыянты (а гэта тыя ж вясковыя хлопцы) “запрагаюцца” самі, пакуль ад пуза не нагоняць гарэлкі. Дык вось напрыканцы, здаволіўшыся, апарат яны не разбіваюць, не рушаць, хіба што для блізіру трохі падзюбаюць сякерай у “кацёл”. Галоўнае ж — міліцыянты забіраюць з сабой “талерку”, сэрца апарата, аднавіць якое ўдасца не хутка. Зрэшты, праз дзень-другі гаспадар апарата “выкупляе” ў міліцыянтаў гэтае “сэрца” за добрую бутлю самагону. З “талеркі” пара імкнецца ў “халадзільнік” — невялікі чан на адным узроўні, гэта значыць, звысака. Трубачка ў ім завіта ў спіраль, а сам чан запоўнены халоднаю вадою, якую трэба два разы на затор абнаўляць, бо яна награваецца. Гэтую, гарачую ваду ашчадна заліваюць у кацёл — меней спатрэбіцца дроў. У “халадзільніку” пара кандэнсуецца і па той жа трубцы ўніз, у яшчэ адну бочачку пад назваю “венджы” цячэ ўжо самагон. У яе ўторкнуты абматаны ватаю жалабок, з якога цурчыць “гатовы прадукт”. Струменьчык павінен быць гэткім жа, як суворая нітка. Калі ён танчэйшы, варта падкінуць дроў да катла. Калі ж цурчыць, як малако з каровінай цыцкі, трэба тэрмінова гэтыя дровы адграбаць. Бывае, што даводзіцца вырываць затычку з сухапарніка, інакш можа так ірвануць — не раўнуючы як атамная бомба... Спачатку пад струменьчык падстаўляюцца паўлітровыя пляшкі — каб аддзяліць пяршак, самую чыстую гарэлку моцнасцю за 90 градусаў. Яго скарыстоўваюць на лекі і настойкі. Неяк я прывёз слоік першаку ў студэнцкі інтэрнат. Негр, які жыў са мною ў адным пакоі, прынюхаўшыся, усклікнуў: — О, народный водка! І папрасіў наліць яму як паболей — цэлую шклянку-“хрушчовік”. Ну, каўтай, калі гэтак хочацца... Тамтэйшая “народный водка”, мусіць, не мацнейшая, чым піва, таму негр і перакуліў у горла адразу ўвесь “хрушчовік”. Ратаваць яго давялося цэлую ноч... Акурат калі пачынае ісці пяршак, да апарата наведваецца ягоны гаспадар (як быццам носам чуе!). Першую паўлітэрку ён прапускае (у ёй самагон “дзікі”), а другую забірае сабе. Гэта аплата за эксплуатацыю апарата. Тут увогуле і ўдзень, і ўначы аціраюцца-боўтаюцца вясковыя апойкі, аматары “халявы”. І кожнаму трэба наліць стограмовік-другі, інакш можна не абрацца бяды — “стукне” ў міліцыю. Калі пяршак сыходзіць, пад струменьчык падстаўляецца трохлітровы слоік. З аднаго затору атрымліваецца да дзесяці літраў элітнага, узорнага самагону моцнасцю не меней як шэсцьдзясят градусаў. Затым пачынае цурчэць сівуха. Тут ужо можна падкінуць пад кацёл дроў. Усю сівуху маці аддае бацьку — як “заслужаную ўзнагароду”. Таму ён, нягледзячы на звягу, імкнецца як мага зацягнуць “працэс”, не залівае новы затор, каб мець для сябе добры запас. (Тая сівуха, дарэчы, калі яе падпаліць, яшчэ гарыць сінім полымем, і не менш як два тыдні бацька будзе ў запоі — да тае пары, пакуль сівуха не скончыцца). У бражніку знізу вырываецца яшчэ адна затычка, і адпрацаваная брага выліваецца ў адстойнік — выкапаную побач яму. Адтуль брага вычэрпваецца вёдрамі, заліваецца ў дзежку ці ў парожнія бітоны. Ёю можна цэлы месяц карміць свіней. Самагонных баек у народзе ходзіць шмат. Адна з іх нарадзілася на маіх вачах. Міліцыянты па наводцы наведаліся да нашага суседа Музыкі — ён якраз учыніў брагу. Пакуль сам Музыка “загаворваў зубы” міліцыянтам, ягоная жонка Ева паспела выліць брагу ў карыты і выпусціла ў двор парасят. Вобшук працягваўся доўга, усё перавярнулі дагары і ў хаце, і ў стопцы, і ў хляве — а нічога нямашака. Збянтэжаныя і расчараваныя міліцыянты накіраваліся ўжо да свайго “козліка”, як раптам адзін з іх скмеціў, што парасяты чамусьці ходзяць па двары зігзагамі ці ўвогуле валяцца з капытоў. Тады і прынюхаліся да “цеста” ў карытах... Тых лясных апаратаў і таго знакамітага самагону, пра які я распавёў, у вёсцы цяперака няма. Пад час вяселляў, хрэсьбінаў і хаўтураў на сталы выстаўляецца “куплёная” (раней гэта лічылася ганьбай, вяскоўцы аддавалі перавагу “свойскай”). Бо каб атрымаць вартасны самагон, трэба прыкласці шмат сілаў. Тыя, хто не ленаваўся гэта рабіць, даўно састарэлі, а большасцю дык і паўміралі. У вёсцы шмат чужых, прышлых, а моладзь захлынаецца танным “чарнілам”... Але прыстойны самагон, калі дужа пастарацца, у вёсцы можна знайс­ці. Хто-ніхто ўсё ж трымае “падпольна” невялікі апарацік для ўласных патрэб. Напрыклад, мой сусед цераз вуліцу, трохі старэйшы за мяне, усё неабходнае абсталяванне здолеў прыладкаваць у сваёй стопцы — па перыметры ўздоўж сцен. Неяк жа ўціснуў... Мае зямлякі-палешукі спакон веку гналі знакамітую гарэлку, перадавалі ейныя сакрэты з пакалення ў пакаленне. Старадарожскі самагон, без перабольшвання, можна лічыць нацыянальным скарбам, які, на жаль, хутка будзе незваротна страчаны. Дык хай жа застануцца хоць гэтыя ўспаміны жывога сведкі і непасрэднага ўдзельніка таго “працэсу”... Клятва крывёю Набліжаюцца летнія канікулы, і сябры-дзевяцікласнікі падбіваюць мяне пайсці на “гулі” ў суседнюю вёску Рухава. Яе яшчэ называюць “Кітаем”, бо там шмат моладзі, у кожнай сям’і — па пяць-шэсць дзяцей. У Рухаве я знаёмлюся з дзяўчынкай, на год маладзейшай за мяне. У яе пульх­ныя панадныя вусны, чамусьці сумныя шэрыя вочы і паўнаватая, моцна збітая фігурка. У першы ж вечар мы шмат цалуемся, я нават асмельваюся дакрануцца да ёйных не зусім спелых грудзей... Дамаўляемся пра сустрэчу праз тыдзень. Лета мінае, як адно імгненне. Закаханы, як кажуць, па самае вушы, я ледзь не кожны вечар тупаю сем кіламетраў да Рухава, каб да самай раніцы мілавацца з Кацяй Каўгарэняй. Бывае, хто-небудзь з сяброў пазычае веласіпед, і мне ўдаецца зберагчы час і не натрудзіць ногі. У Рухаве ёсць толькі васьмігодка, таму давучваюцца “кітайцы” ў нашай вёсцы. Так што восенню я магу сустракацца з Кацяй і ўдзень, і ўначы. Ні раней, ні потым я не пісаў столькі шмат вершаў. Нашае каханне ўзаемнае і настолькі моцнае, што аднойчы мы клянёмся роўна праз чатыры гады, 29 лістапада, абавязкова пажаніцца. Я прапаную замацаваць клятву пісьмова, прычым крывёю. Каця пагаджаецца. Дома я доўга разважаю, як жа “здабыць” з сябе кроў (не хапае розуму, каб праткнуць палец іголкай), і ўрэшце рэшт паласую нажом па далоні... І сваю, і ейную клятвы крывёю я прапаную захоўваць Каці. Каця застаецца давучвацца ў дзясятым класе, а я паступаю ва ўніверсітэт. Там столькі забаў і спакус! Міжволі атрымліваецца, што Каця “вылятае” ў мяне з галавы. І на зімовых канікулах я ўжо да яе не падыходжу, больш за тое, заляцаюся да маладзенькай настаўніцы, учарашняй выпускніцы педінстытута, якая акурат і выкладае для Каці фізіку. Уяўляю, як горка маёй былой каханцы на гэтых уроках... Размова з Кацяй у нас усё ж адбываецца. Яна мімаходзь абмаўляецца, што згубіла нашыя крывавыя клятвы. Дагэтуль, прызнацца шчыра, мяне грызла сумленне за здраду першаму каханню, а тут я нібы хапаюся за саломінку, знаходжу для сябе апраўданне: — Вось таму, што ты згубіла клятву, я маю маральнае права яе парушыць, — анігадкі даводжу я Каці, а яна скіроўвае долу пакутлівы пагляд... Мы яшчэ двойчы сустрэнемся ў Мінску, калі яна, скончыўшы вучылішча, стане працаваць на камвольным камбінаце, і я рабіцьму выгляд, што ні ў чым не вінаваты. Хоць душу і дагэтуль вярэдзіць стрэмка: здрадзіў я не першаму каханню, а самому сабе, уласнай крыві... На раздарожжы Вырашаю яшчэ ў восьмым класе: буду журналістам. Фізіка ці алгебра для мяне ўжо не існуюць, засяроджваюся толькі на літаратуры і гісторыі, бо па іх трэба будзе здаваць іспыты на журфак. Першы ўступны экзамен ва ўніверсітэце акурат па гісторыі. Я разлічваю на цвёрдую пяцёрку, бо ўвесь падручнік вывучыў ледзь не назубок. Выкладчык, які прымае экзамен, не падабаецца мне адразу, нават знешне: ненатуральна рыжыя валасы на галаве, якія ніяк не стасуюцца з сівымі вусамі, халодны, шкляны позірк... Мусіць, нашая непрыязнасць узаемная. (Яно і сапраўды бывае: толькі пазнаёмішся з чалавекам, яшчэ словам з ім не перакінуўся, а ўжо чамусьці разумееш, што ён — “не твайго поля ягада” і стасункаў з ім не атрымаецца). Я як след адказваю на пытанні па білеце, аднак экзаменатару відавочна не хочацца ставіць мне пяцёрку, і ён пачынае задаваць дадатковыя, “ганяць” па дробязях. Паказваю дасведчанасць і тут, пакуль ён не пытаецца, на якім востраве адмірал Фёдар Ушакоў браў крэпасць у нейкім там годзе. Цікава, што і гэта я ведаю, аднак (ад хвалявання з усімі так здараецца), востраў на імгненне вылятае з галавы. Адно толькі і кажу: — Назва вострава — з пяці літар. Першая “к”, апошняя — “у”... — Мы што тут, крыжаванкі разгадваем? — раз’юшана падхопліваецца з месца выкладчык. — Гэты востраў называецца Корфу! І з задавальненнем, нават з асалодаю ставіць мне траяк... Здаваць іспыты далей амаль няма сэнсу: па конкурсе я ўсё адно не прайду. На апошнім экзамене, па беларускай літаратуры, я па-заліхвацку зарыфмоўваю адказы, і Іван Іванавіч Сачанка, які сядзіць насупраць і трымае маю “залікоўку”, са шкадобаю кажа: — Было б у мяне права — паставіў бы табе шасцёрку. А інакш шанцаў няма... Для паступлення на журфак мне акурат і не хапае аднаго бала. У апошні раз іду на факультэт, каб забраць свае дакументы. У прыёмнай камісіі мне кажуць, што іх забраў дэкан Рыгор Васільевіч Булацкі, і што ён хоча са мною пабачыцца. Рыгор Васільевіч прапануе мне прысесці, сам жа безупынна тупае па другі бок стала. На ім, на гэтым стале, я заўважаю свой агульны сшытак з пяццю дзясяткамі надрукаваных у газетах і часопісах вершаў, цэлы стос маіх дыпломаў і грамат... Нашая размова доўжыцца амаль гадзіну. Дэкан мяне заспакойвае, даводзіць, што нічога страшнага не здарылася і ў наступным годзе можна зрабіць яшчэ адну спробу. Расчулены, я хачу забраць свае паперы з ягонага стала, але Рыгор Васільевіч супыняе: — Пачакайце, хай яны пабудуць у мяне... Дамоў вяртаюся прыгнечаны і знясілены. Прадчуваю, як будуць зласлівіць мае нядобразычліўцы і некаторыя настаўнікі з-за таго, што “цяцерчын Сашка ўсё ж не паступіў!” Не магу ўявіць, куды паткнуся восенню. А акурат 31 жніўня мне прыходзіць выклік на вучобу ва ўніверсітэт. Толькі праз месяц-другі даведваюся, што дэкан Рыгор Булацкі пасля майго ад’езду на сходзе ўсіх выкладчыкаў факультэта будзе палымяна пераконваць, што Усеню трэба абавязкова залічыць на вучобу, а затым з маімі вершамі і дыпломамі пойдзе да рэктара ўніверсітэта Сікорскага і будзе даводзіць яму тое ж самае... У якім кірунку пайшло б маё жыццё, калі б тады не прынялі на журфак? Стаў бы інструктарам аддзела фізкультуры і спорту райвыканкама, куды напрыканцы лета мяне ўжо запрашалі? Ад дэпрэсіі і безвыходнасці смактаў бы “чарніла” з мясцовымі апойкамі? Цяжка сказаць. Ва ўсякім разе гэтыя радкі я, мусіць, не пісаў бы... Вельмі часта нашыя лёсы залежаць ад іншых, зусім старонніх людзей. Вось неўпадабаў мяне гісторык, які прымаў экзамены, і прадвызначыў для мяне адзін шлях. Парупіўся Рыгор Булацкі — і шлях ужо зусім іншы. Апошнім часам задумваюся: а мусіць жа, і сам я ўжо вызначаю нечыя шляхі. І ці заўсёды ў мяне стае мудрасці і спагады да старонняга чалавека?.. Без віны вінаватыя Выпраўляючы на вучобу, бацькі даюць мне ў дарогу ўсяго дзесяць рублёў. Больш у іх проста няма, а каб у некага пазычыць, не стае часу: вячэрнім аўтобусам трэба ехаць у Мінск. Ні інтэрната, ні стыпендыі мне, вядома ж, не даюць. Ну і як пражыць на тыя дзесяць рублёў? Разам з гэткім жа бедаком Вячаславам Наздрыным-Платніцкім, з якім сышліся яшчэ пад час іспытаў, шукаем прытулак у гаспадароў амаль што вясковых хацінак за чыгуначным вакзалам. Мажная кабеціна, якая ледзь валюхаец­ца па двары, за невялікія грошы прапануе месца на гарышчы. Калі ўзбіраемся туды па крутой металічнай лесвіцы, каб пазнаёміцца з будучым жытлом, Слава на поўным сур’ёзе кажа: — Будзем лезці п’янымі — пераломім рэбры. Дзякаваць богу, піць нам не выпадае: як і ўсе першакурснікі, па вечарах “грызём” свае канспекты. Дый няма за што купляць тыя напоі. Праз два тыдні, згаладалы, набіраюся смеласці і заходжу ў кабінет да намесніка дэкана, прашу даць мне хоць што-небудзь: ці інтэрнат, ці стыпендыю. Ён ускоквае з крэсла і злосна крычыць: — Мы цябе прынялі па-за конкурсам, а ты яшчэ нешта патрабуеш! Прэч адсюль! Месца ў інтэрнаце я ўсё ж атрымліваю. Старшыня факультэцкага прафкама Лёня Ракавец — мой зямляк, з недалёкай вёскі Палажэвічы. Цішком, без мітусні ён выпісвае для мяне ордэр... Праз месяц на агульнафакультэцкім сходзе абмяркоўваецца жыццё ў інтэрнаце. Справаздачу робіць старшыня так званага студгарадка старшакурснік Саша Піндрас. Ён трохі адрузлы, увесь нейкі круглы, таму мае мянушку Глобус. Да яго звяртаецца нехта з выкладчыкаў: — Кажуць, што ў інтэрнаце — суцэльнае п’янства. Назавіце прозвішчы студэнтаў, якія злоўжываюць найболей. Глобус перамінаецца з нагі на нагу, нешта мармыча сабе пад нос. Яму няёмка кагосьці падстаўляць, тым болей што ўсе адчайныя жлукты — ягоныя аднакурснікі, дый сам ён, так бы мовіць, не прасыхае. Нарэшце Глобус выціскае з сябе тры прозвішчы, і сярод іх... маё. Ад нечаканасці і такога нахабства ў мяне проста адымае мову, я каўтаю ртом паветра і не магу нічога запярэчыць. А я ж не толькі “не бяру і ў рот” — нават да тытуню яшчэ не паспеў прызвычаіцца. Узорны студэнт. Няўцямныя позіркі выкладчыкаў, тым лікам і Булацкага, факусуюцца на маёй асобе, і я ў іх чытаю: “Ці ж варта было змагацца, каб мець на факультэце яшчэ аднаго апойка?” У інтэрнаце вылоўліваю Глобуса з рашучым намерам даць яму ў рыла. А ён ужо і так выглядае, як пабіты сабака, сарамліва адводзіць убок погляд, баязліва захінаецца рукою. Мая лютасць чамусьці сыходзіць на нішто. — Але ж чаму ты назваў менавіта маё прозвішча? — у рэшце рэшт пытаюся ў Глобуса. — Не сваіх жа сяброў закладваць, — ужо заспакоены тым, што экзекуцыі не будзе, тлумачыць ён. — А іншых першакурснікаў я проста не ведаю... Што праўда, то праўда: маё прозвішча ўжо на слыху. Вершы ў насценгазетах, удзел у мастацкай самадзейнасці... Пасля таго сходу ў насценнай газеце факультэта нам, “траім апойкам”, выказваецца ганьба. Ды каб жа на гэтым усё і скончылася! Яшчэ два-тры гады, пакуль сам не стану старшакурснікам, маё прозвішча па інерцыі будзе паласкацца на розных сходах у згадках пра самых запойных студэнтаў, хоць я “адстойваю гонар факультэта” амаль ва ўсіх спартыўных спаборніцтвах, што з п’янствам ніяк не стасуецца... Нялёгка адмыцца ад бруду, тым болей, калі ён уяўны, незаслу­жа­ны... Праверка У інтэрнаце мяне падсяляюць да гэткіх жа першакурснікаў Адама Ліпскага і Міколы Курганскага. Яны старэйшыя за мяне, ужо адслужылі ў арміі, скончылі падрыхтоўчае аддзяленне. Вярнуўшыся з заняткаў трохі раней, заўважаю на падваконні гару капеек. Ніякага значэння гэтаму не прыдаю. А капейкі ляжаць і дзень, і другі, і трэці... Пазней Адам і Мікола прызнаюцца, што гэткім чынам правяралі мяне на зладзеяватасць і кожную раніцу пералічвалі тыя капейкі. Лепей бы яны гэта не казалі, бо ў мяне надоўга застанецца адчуванне, што плюнулі ў душу... Кожнага з нас падманвалі і абкрадвалі знаёмыя ці партнёры. І нічога не паробіш: каб зараней вылічыць усіх зламыснікаў, ніякіх “капеек” не хопіць. Грэх Пад час савецкіх святаў нас, студэнтаў, прымушаюць удзельнічаць у дэманст­рацыях. Тым, хто жыве ў горадзе, гэта не ў напругу. А для былых вяскоўцаў — проста трагедыя. Прападае магчымасць лішні раз наведаць родныя мясціны, дапамагчы бацькам пасадзіць соткі ці выбраць бульбу. Я таксама ўсёю душою прырос да сваёй Пасекі, сумую па ёй, а першыя паўгода вучобы па начах дык нават і плачу... Ад дэманстрацыі можна “адмазацца”. Напярэдадні яе з відавочным разлікам факультэт неведваюць дактары. Той, хто здасць кроў, на тры дні вызваляецца ад заняткаў і розных мерапрыемстваў. Каб атрымаць адпаведную паперчыну і на свята з’ехаць у вёску, студэнты ідуць да дактароў натоўпам. Мне здаваць кроў нельга, бо ў дзяцінстве перахварэў жаўтухай. Я з зайздрасцю пазіраю на аднакурснікаў, і ад самоты сэрца сапраўды абліваецца той самаю крывёю, якая нікому не патрэбна. Туга становіцца невыцерпнай, і я, у рэшце рэшт, прыладкоўваюся ў чаргу наваспечаных донараў... — На Боткіна хварэлі? — пытаецца пульхнацелая медсястра ў гадах, перш чым прапанаваць мне легчы на канапу. — Не... — з высілкай выціскаю з сябе. У вёску я трапляю. Аднак паездка атрымліваецца не дужа радаснай, бо ўвесь час вярэдзіць думка пра мой падман. І нават не падман, а грэх. Маю хворую кроў, пэўна ж, перальюць іншаму чалавеку, і ён таксама захварэе... Амаль цэлы год дакараю сябе, не даюць спакою згрызоты, пакуль на вочы не трапляецца заметка ў газеце. Дасведчы доктар, адказваючы на пытанне чытача, распавядае, што ўся донарская кроў абавязкова правяраецца на наяўнасць за­хворванняў. Я з палёгкаю ўздыхаю: значыць, маю кроў забракавалі, і нікому яна не нашкодзіць... Здавалася б, выкінь, нарэшце, з галавы ўсе згрызоты і пакуты. Але ж чамусьці не пакідаюць яны мяне да гэтага часу. Грэх — гэта не толькі ганебны ўчынак перад чалавекам ці Богам. Ён, грэх, здзейснены нават тады, калі не прынёс нікому шкоды, але ты пра яго проста падумаў... Сторублёўка Выкладчыкі журфака ўхваляюць, калі студэнты друкуюцца ў газетах ці часопісах: практыка — крытэрый ісціны. Той ісціны, што ты не выпадкова трапіў на факультэт, і пасля вучобы станеш не ідэолагам ці “сакратуткай”, а сапраўды пісацьмеш. Апрача таго, друкуючыся, можна атрымаць ганарар, такі-сякі дадатак да стыпендыі. Для мяне гэта асабліва актуальна, бо ад бацькоў дапамогі чакаць не даводзіцца, хіба што салам ды гароднінай. Таму я шастаю па рэдакцыях — ад “Физкультурника Белоруссии” да “Мінскай праўды”. Неяк мне выпадае проста шалёнае шчасце. Не памятаю ўжо, з якога выдання, атрымліваю ажно сто рублёў — гэта дзве з паловаю стыпендыі. І што самае адметнае, на пошце мне выдаюць грошы адной купюрай, якой я не толькі ніколі не трымаў у руках, але нават і не бачыў. Зрэшты, і для большасці маіх сяброў такая банкнота — амаль што багацце Крэза. Таму я нашу сторублёўку ў нагруднай кішэні кашулі і зрэдчас з гонарам дэманструю яе аднакурснікам. У трамваі ці тралейбусе заўсёды езджу “зайцам” і ніколі не хвалююся. Калі ж кантралёр спрабуе мяне аштрафаваць, соўгаю яму сторублёўку, і ён разгублена лыпае вачыма, бо на здачу не хапае грошай. Так не хочацца развітвацца з купюрай, што я, не маючы іншых сродкаў, ты­дзень хаджу амаль галодным. Раніцай і ў дзень — кавалак хлеба, пасыпаны соллю, вечарам — гарбата. А той, у каго ў кішэні ёсць усяго адзін-два рублі, бесшабашна шыбуе ў студэнцкую сталоўку. У рэшце рэшт змушаны размяняць купюру, каб не адкінуць капыты... Пазней, калі ўжо буду “сядзець на кучы грошай”, заўсёды прыгадвацьму тую сторублёўку і не мецьму жадобы захаваць гэтую кучу цалюткай. Той, для каго грошы становяцца самамэтай, — самы бедны чалавек. Лішні нулік Неўзабаве Слава Наздрын-Платніцкі перабіраецца ў інтэрнат, і мы жывем з ім у адным пакоі. Ягоныя бацькі таксама вяскоўцы, жывуць у Столінскім раёне і маюць чацвярых дзяцей. Таму на іхнюю помач Славе, як і мне, спадзявацца не выпадае. Да таго ж з газетамі ён супрацоўнічае мала і ганарары атрымлівае гады ў рады. І калі на стале ў інтэрнацкай вахцёркі з’яўляецца квіток на 14 рублёў менавіта для Славы, першымі яго заўважаюць Андрэй Мазанік і Віця Чарнушэнка, суседзі па пакоі. Слава недзе сноўдаецца ў горадзе, і некаму з нас узбрыдае ў галаву над ім пажартаваць. Мы акуратна ўпісваем у квіток нулік... Трымаючы квіток, Слава ледзь не захлынаецца ад шчасця: на 140 рублёў можна жыць як у Бога за пазухай. І пры гэтым ён нават не задумваецца, з якое ласкі нейкая газета выпісала яму такі шалёны ганарар. — З мяне — скрыня піва! — на радасцях абяцае Слава. — Дык бяжы хутчэй на пошту, бо яна праз паўгадзіны зачыняецца! — хаваючы ў рукавах усмешкі, прыспешваем мы і, калі Слава знікае за дзвярыма, хапаемся за жываты, уяўляючы, якая сцэна разыграецца на пошце. А сцэна сапраўды цікавая. Атрымаўшы з акенца 14 рублёў, Слава доўга-доўга пазірае на іх і, нарэшце, вымаўляе: — А астатнія? — Я аддала вам усё да капейкі, — непарушна адказвае касірка. — Ды вы ж зірніце, якая лічба напісана на квітку! — рушыць у наступ Слава. Касірка цярэбіць квіток у руках, звярае са сваім. — Нехта над вамі пажартаваў... — Якія жарты! Аддавайце мае грошы! Яшчэ дзесяць хвілінаў Слава ваюе з паштарамі, спрабуючы давесці ім “сваю праўду”, бо ніяк не можа пагадзіцца з тым, што такое блізкае шчасце раптам выслізнула з рук... Калі Слава вяртаецца ў інтэрнат, мы сустракаем яго дружным рогатам, але, згледзеўшы ягоны счарнелы твар і сцятыя вусны, раптоўна замаўкаем. Слава не размаўляе з намі два дні (болей між студэнтамі не бывае). А пра “ўдалы жарт” мы ніколі яму не нагадваем. Жарты павінны быць у радасць абодвум бакам. А калі яны некаму прыносяць боль, гэта ўжо здзекі. Апошні рубеж Дзе б ні быў, першым чынам стараюся патрапіць у мясцовую кнігарню. І калі наш трэці курс пасылаюць “на бульбу” ў Клімавіцкі раён, знаходжу вольную часіну і наведваюся ў райцэнтр. У кнігарні мяне найперад вабіць паліца з паэтычнымі зборнікамі. Перабіраю іх у руках і раптам заўважаю на апошніх старонках вокладак штамп: “Пераацэнена. Кошт 1 капейка”. Літаральна на ўсіх кнігах! А іх каля сотні: Купала, Багдановіч, Танк, Лужанін... — Чаму вы гэта зрабілі? — няўцямна пытаюся ў прадаўца. — А беларускую паэзію ўсё адно ніхто не купляе, — абыякава адказвае жанчына. — Я прапаноўвала ўвогуле здаць гэтыя кнігі ў макулатуру, дык сказалі, што нельга... Мне чамусьці робіцца вельмі сорамна, я дастаю з кішэні апошні пакамечаны рубель і забіраю з паліцы “ўсю беларускую паэзію”, хоць яны, гэтыя зборнікі, у маёй асабістай бібліятэцы ўжо ёсць. Для мяне з радасцю загортваюць набытыя кнігі ў вялізны пачак, і пакуль дабіраюся да вёскі, нараджаюцца радкі: Уцанёныя зборнікі. Па капейцы — адзін. Не кідаюцца з бойкамі, І нікому не ўздзіў. З беларускімі вершамі Кнігі выслалі стол. І ніхто не павернецца, Не падыдзе ніхто. Дзе ж ты, попыту водгулле? Вось апошні рубеж... За паэзію ўвогуле Ці наскрэбці рубель?.. Пазней, калі пасталею і трохі набяруся розуму, за тыя радкі мне будзе гэтак жа сорамна, як і за жудаснае відовішча ў клімавіцкай кнігарні. Я ўцямлю, што паэзія тут ні пры чым, бо наш Багдановіч не меней таленавіты за таго ж Ясеніна. Ужо тады, пры камуністах, улада ставілася да беларускай мовы як да непаўнавартай, “мужыцкай”. Адпаведнае даводзілася і народу. А што ўжо казаць пра сучаснае становішча... Мова зусім затаптаная ў гной, таму беларусы, не чытаючы нічога беларускага, шчыра вераць свайму правадыру, які сцвярджае, што Скарына вучыўся ў Пецярбурзе, а Быкаў пісаў “сціхі”... Гаспадыня Вёска ў тым жа Клімавіцкім раёне, куды нас закінулі “на бульбу”, досыць шматлюдная і дагледжаная. Студэнтаў рассяляюць па два-тры чалавекі ў кожную хату, дзе мы, прынамсі, толькі начуем. Увесь вольны час бавім у клубе, а харчуемся ў школьнай сталоўцы. Мы са Славам трапляем на пастой да адзінокай жанчыны, не зусім яшчэ састарэлай, і досыць жвавай, хоць знешне выглядае яна як старая бабуля. На твар заўсёды ссунута — нават вачэй не разгледзіш — рудая хустка, пацёртая кухвайка вісіць на плячах, нібы лахманы на пудзіле. Гаспадыня нейкая нехлямяжая, замызганая, затое у хаце — узорная чысціня. Жанчына здаецца нам настолькі нелюдзімай, ваўкаватай і нават злоснай, што мы не робім ніводнае спробы перакінуцца з ёю хоць бы словам, адно што вітаемся раніцай. Дый сама яна, як падаецца, зносінаў з намі не шукае. Сыходзімся на выснове, што з гаспадыняй не пашанцавала... Праўда, калі Слава вяртаецца толькі пад раніцу (знюхаўся з даўганосай мясцовай бухгалтаркай), дзверы ніколі не зашчэпленыя і гаспадыня ляманту не ўсчыняе, хоць грукату ад майго сябра, як ад бульбакапалкі. Так і суіснуем мы з гаспадыняй некалькі тыдняў: не ў варажнечы, аднак і не ў злагадзе. Нават не ведаем, як яе завуць. За дзень да нашага ад’езду надараецца рэлігійнае свята. З раніцы гаспадыня нейкая ўрачыстая, прасветленая, хоць і апранутая ў тую ж кухвайку, а на нагах хлёпаюць боты-гумовікі. Калі мы ўжо ступаем цераз парог, каб прадоўжыць “бітву за ўраджай”, гаспадыня раптам суе мне ў руку трохрублёўку і... буханку хлеба. Без аніякіх слоў. І хуценька сыходзіць у “сваю” палавіну хаты. Тым не менш я ўсё ж упершыню паспяваю дэталёва разгледзець ейны абветраны твар, зазірнуць у блакітныя — і вельмі прыветныя! — вочы... У нас саміх няма ніводнае капейкі, і гэтыя тры рублі акурат дарэчы, каб наладзіць развітальную вечарыну. Спатрэбілася і буханка. Назаўтра раніцай мы садзімся ў аўтобусы і едзем у Мінск, не маючы магчымасці ні падзякаваць, ні развітацца з гаспадыняй, бо яна чамусьці некуды сышла. І ўсю дарогу мае думкі — толькі пра яе. Што я ведаю пра гэтую жанчыну? Чаму яна трымалася з намі гэтак зацята? Што яе спадобіла зрабіць такі шчодры падарунак? Можа, у ейным жыцці адбылася нейкая трагедыя, якая змусіла замкнуцца ў сабе? Магчыма, мы нагадалі ёй уласных дзетак, з якімі нешта здарылася? Адказаў на гэтыя пытанні я ўжо, на жаль, не атрымаю. А яшчэ буду думаць і шкадаваць пра тое, што ў нас не хапіла розуму, каб пакалоць дровы ў ейным двары і паправіць пахілены плот... Ганьба “На бульбу” нас пасылаюць штогод, і неяк я таксама заводжу “раман” з мясцовай дзяўчынай. Для яе, асуджанай да скону кантавацца ў канторы і мець зносіны з калгаснымі механізатарамі, большасцю апой­камі, маладзенькі студэнцік — як глыток свежага паветра. Ён і не ма­цюкаецца, і вершык пачытаць можа... Ну а для мяне — чарговая прыгода, якая дапамагае разнастаіць панурыя будні, бавіцца нуднымі вечарамі. Не дзіва, што “каханка” вылятае з маёй галавы ўжо на наступны дзень пасля вяртання ў сталіцу. Праз два тыдні ад тае дзяўчыны я атрымліваю ліст. Яна нагадвае мне пра “незабыўныя спатканні”, піша пра “разбітае сэрца”, паведамляе, што гатовая кінуць працу і перабрацца ў Мінск. Мяне такая перспектыва зусім не радуе, таму ніякага адказу не пішу. Больш за тое, даю пачытаць ейны ліст некаторым інтэрнацкім сябрам-аднакурснікам, у якіх гэтая дзяўчына яшчэ на памяці. Усе рагочуць з яе наіўнасці і праставатасці, а Барыс Пракопчык дык увогуле бярэ чырвоны аловак і выпраўляе ў лісце арфаграфічныя памылкі... Тады гэта было смешна і мне. А цяпер — сорамна. Мала таго, што выставіў на пасмешча шчырае пачуццё, дык яшчэ і дазволіў паздзекавацца, зганьбіць. І гэтым самым зганьбіў самога сябе. “Паэт” Мой найлепшы вясковы сябар Віця Касько вучыцца ў Мар’інагорскім сель­гастэхнікуме і ў нядзелю часцяком наведваецца ў сталіцу, балазе да яе ўсяго “адна гадзіна на электрычцы”, і мы разам жлукцім піва ці ходзім да дзевак на камвольны камбінат. На гэты раз Віця завітвае ў будні дзень, ён нейкі ўзмылены і ўзруша­ны. — Напішы для мяне вершык! — яшчэ з парога інтэрнацкага пакоя просіць ён, дастае пляшку гарэлкі і ў двух словах тлумачыць, чаму ўзнікла такая патрэба. Тэхнікум адзначае юбілей. Рыхтуецца святочная канцэртная праграма. Той, хто пачытае са сцэны ўласны верш пра хлеб, на цэлы тыдзень вызваляецца ад заняткаў. Чаму пра хлеб? Ды Віця акурат вучыцца на агранома. Мяне трошкі цешыць, што адгул яму можна атрымаць такою “малою крывёю” (самому ж давялося здаць сапраўдную кроў), і я без асаблівых высілкаў зарыфмоўваю дваццаць радкоў. У наступную нядзелю Віця паведамляе, што наш “нумар” і нумар у канцэрце прайшоў “на ўра”, таму ён на цэлы тыдзень паедзе да маці (бацька заўчасна памёр), каб дапамагчы ёй “капаць картоплі”. Але гэта — толькі пачатак... Неўзабаве Віця зноў просіць, каб я напісаў для яго верш — да навагодняга свята. Выкладчыца зрабіла лагічную выснову: “Калі ў цябе так зграбна атрымалася пра хлеб, дык зможаш і на іншую тэму...” Пярэчыць ці адмаўляцца Віцю не выпадае, бо гэта можа адбіцца на вучобе. А верш патрэбен для насценнай газеты. Трэба дык трэба. Крэмзаю “верш” пра Новы год. І тут ужо на Віцю насядаюць як мае быць. Святаў у календары багата, насценгазета выходзіць штомесяц, і ад яго патрабуюцца новыя “шэдэўры”. А хіба ж для мяне гэта ў напругу? Адной левай... Калі аднойчы наведваюся ў тэхнікум, дык вечарам на танцах са здзіўленнем чую, што інакш як паэтам Віцю ніхто не называе. А дзеўкі, як пчолкі каля вулля, вакол яго так і кружляюць... Амаль два гады “падсілкоўваю” Віцю новымі вершамі, за што ён атрымлівае ад выкладчыкаў немалыя прэферэнцыі. Напрыканцы ягонай вучобы вырашаю, што наспеў час майму апекуну “выйсці ў свет”, напоўніцу заявіць пра сябе як пра паэта. Употайкі ад Віці дасылаю ў пухавіцкую раённую газету ўласныя вершы пад ягоным подпісам. Прычым досыць прыстойныя, прафесійныя. Прыкладам, верш “Паляўнічы”: — Колькі ваўкоў увогуле? Так сабе і пішы: Я іх сляпымі ў логаве За сотню перадушыў. Ды супыняцца нечага, Буду душыць яшчэ... Воўчае ці чалавечае — Агеньчыкамі з вачэй?.. Не дзіва, што неўзабаве нізка “Віцевых” вершаў з’яўляецца на літаратурнай старонцы, пра што ён сам даведваецца ад выкладчыцы, якая прыносіць у аўдыторыю і з захапленнем паказвае студэнтам газету, а затым вывешвае яе на дошцы для аб’яў. Гэткая слава Віцю не дужа падабаецца, ён ляціць да мяне ў Мінск і рашуча патрабуе спыніць “вакханалію”, бо калі падман выкрыецца, дык дыплома яму не ўбачыць, як сваіх вушэй. Тым часам раённая газета запрашае Віцю на пасяджэнне літаратурнага аб’яднання, прычым робіць гэта праз кіраўніцтва тэхнікума, так што адбрыкнуцца немагчыма ніяк, бо “ты ж наш гонар, нашая знакамітасць”. На пасяджэнні літаб’яднання, як потым распавёў мне Віця, усе выказваюць захапленне ягонымі вершамі і ў рэшце рэшт просяць прачытаць новыя творы. (Я, дарэчы, прадчуваючы нешта падобнае, прапанаваў яму прыхапіць на пасяджэнне два-тры мае новыя вершы, аднак ён, дурань, адмовіўся). Віцю ўгаворваюць доўга, аднак ён настойліва спасылаецца на “творчы крызіс” (і адкуль толькі выкалупіў ён, зусім далёкі ад творчасці, гэтае словазлучэнне?) і абяцае “нешта прачытаць” у наступны раз. Наступнага разу не будзе, бо Віця атрымае дыплом і назаўтра з’едзе з Мар’інай Горкі, пакінуўшы пасля сябе водгалас пра тое, што “і ў нашым тэхнікуме вучыўся сапраўдны паэт”... Мой сябар Віця Касько памрэ начакана і вельмі рана — у 36 гадоў. І да самае ягонае смерці на розных пасядзелках мы з рогатам згадвацьмем “паэтычную эпапею” і пагаджацца з тым, што сваім падманам шкоды нікому не зрабілі. А гэта — самае галоўнае. “За сябе і за таго хлопца” Затым я раблю яшчэ адзін падман — і не такі бяскрыўдны. Нават крымінальны, калі ацэньваць яго па мерках заканадаўства. Мой брат Федзя, адвучыўшыся на механіка ў Гарадоцкім сельгастэхнікуме, вырашае атрымаць дыплом Беларускага інстытута механізацыі сельскай гаспадаркі і робіць спробу паступіць на завочнае аддзяленне. Усе экзамены здае паспяхова. Застаецца сачыненне па беларускай ці рускай літаратуры. Гэты бар’ер брату не пераадолець ніяк: чытае ён мала, а над радкамі школьных сачыненняў, як ластаўкі на правадах, заўсёды стракаціліся настаўніцкія папраўкі. Так што на экзамен можна нават не ісці — усё адно будзе двойка, а то і кол. Губляць Федзю няма чаго, і нечакана ён просіць мяне схадзіць на гэты экзамен. Я пярэчу, бо падабенства ў нас мала і падман-падмен абавязкова выкрыецца. Федзя даводзіць: — У аўдыторыю абітурыентаў запускаюць па залікоўках, аднак на фотаздымкі ніхто ўвагі не звяртае. Там жа такая таўкатня! Дый на будучых завочнікаў гля­дзяць скрозь пальцы — усе яны недзе ўжо працуюць... Нарэшце я пагаджаюся... Усё адбываецца менавіта так, як абмалёўваў Федзя. Без аніякіх перашкодаў трапляю ў аўдыторыю, атрымліваю экзаменацыйны ліст і ўладкоўваюся на самую галёрку. Па беларускай літаратуры прапаноўваюцца дзве тэмы: адна, вольная, пра “нешта патрыятычнае”, а другая, хрэстаматыйная, тычыцца баек Кандрата Крапівы. Большасць з іх я ведаю назубок, дый рознай крытыкі начытаўся ўдосталь. Праз паўгадзіны, адразу на чыставік, “раскрываю тэму”, шчодра аздабляючы сачыненне цытатамі з баек. Аднак здаваць яго не спяшаюся, бо на экзамен даецца дзве гадзіны. І калі я “засвячуся” перад выкладчыкам неймаверна рана, дык ён абавязкова пацікавіцца, што гэта за “вундэркінд” аб’явіўся сярод механізатараў, і, крый божа, зірне на фотаздымак... Побач карпее (ажно ўспацела лысіна) над тэкстам пузаты дзяцюк. Па ўсім бачна, што літаратурныя спробы асаблівага плёну яму не прыносяць. Згледзеўшы, што я ўжо “адстраляўся”, дзяцюк з маленнем просіць: — Напішы за мяне, га? Прывязу каністру самагонкі... Ну, каністра не каністра, аднак пагаджаюся, бо ўсё адно няма чым забавіць час. Накідваю тэкст “пра нешта патрыятычнае”, а дзяцюк уласным почыркам перапісвае яго ў чыставік. Назаўтра вывешваюцца спісы з адзнакамі. Мой сусед атрымлівае пяцёрку і для пачатку спрабуе спакусіць мяне пляшкай “куплёнай”, а насупраць прозвішча Усеня стаіць толькі чацвёрка. Не думаю, што ў сачыненні былі знойдзены нейкія памылкі ці “тэма раскрыта недастаткова поўна”. Той, хто правяраў, мусіць, не сумняваўся, што абітурыент скарыстаў “шпору”, бо ці ж можна паверыць, што “чалавек ад сахі” гэтак плённа цытуе байкі Крапівы. Але ж ён перапісаў “шпору” без памылак — і гэта добра, і гэтага дастаткова, каб “круціць гайкі”. Так што я трохі перастараўся... Але і чацвёрка дазваляе майму брату стаць студэнтам і праз шэсць гадоў атры­маць дыплом. Аднак жа як ні круці, гэты падман быў не зусім бясшкодным, бо некаму ў інстытуце месца не знайшлося. Адно толькі хоць крыху мяне заспакойвае: Федзя сапраўды стаў неблагім інжынерам... Вывіх На першых занятках па фізкультуры першакурснікі здаюць нарматывы: бег, скачкі, кідкі-штуршкі... Для мяне ўсё гэта “семечкі”: яшчэ у школе у якіх толькі відах спорту я не паспрабаваў свае сілы. Хіба, можа, не скакаў з парашутам ды не адзначыўся ў бабслеі (зрэшты, з гары на санках усё ж катаўся). Калі даходзіць чарга да кап’я, якога дагэтуль ніколі не трамаў у руках, шпурляю яго ажно на пяцьдзясят метраў. Выкладчык фізкультуры, майстар спорту акурат па кіданні кап’я, прапануе мне запісацца ў ягоную секцыю. Алімпійскі медаль не абяцае, бо для гэтага варта было б распачынаць трэніроўкі нашмат раней, але да майстра спорту можна дацягнуцца. Ягоную прапанову я адхіляю, бо мяне дужа вабіць секцыя самба. Уяўляю, як прыеду ў вёску і паказвацьму сваім сябрам “прыёмчыкі”... Заняткі секцыі самба праходзяць у тым жа будынку, дзе месціцца журфак, толькі на другім паверсе. На дыване цесна, таму што бораемся мы ў адным кагале: разраднікі і навічкі, “мухачы” і цяжкавагавікі. Мне трапляецца не вельмі спрытны спарынг-партнёр, я кідаю яго цераз плячо, наваліўшыся, левай рукой абхопліваю ягоную шыю, а правую выстаўляю ўбок — так выконваецца страхоўка. Раптам цела цяжкавагавіка, якому зрабілі падсечку, абрушваецца на гэтую выцягнутую руку. Ад болю я, здаецца, нават губляю прытомнасць, а мой партнёр, адчуўшы слабіну, перахоплівае тую ж руку і выконвае на ёй болевы прыём... “Хуткая дапамога” вязе мяне ў бальніцу, дзе два мужчыны ў белых халатах спрабуюць уставіць вывіхнутую лапатку на месца, аднак ім гэта ніяк не ўдаецца, бо мне вельмі баліць і я міжволі супраціўляюся як магу. А сілы ў мяне — будзь-будзь. Нарэшце дактары здаюцца і прыходзяць да высновы, што без глыбокага наркозу тут не абысціся. На мой твар накладваецца кіслародная падушка... Калі ачуньваю, мне робяць павязку “дзізо” (бач ты, дагэтуль памятаю, як яна называецца) і папярэджваюць, што насіць яе трэба ажно тры тыдні. Як толькі гэты тэрмін сыходзіць, я іду на стадыён, заціснуты паміж універсітэцкімі інтэрнатамі, каб пагуляць у футбол. І трэба ж быць такім бязмозглым — займаю месца ў варотах. Пасля моцнага ўдару мяч трапляе ў маю выцягнутую і не зусім далечаную руку, і яна амаль перакідваецца за спіну... Зноў “хуткая”, зноў наркоз. З гэтага часу вывіх становіцца хранічным, і дапамагчы мне можа толькі аперацыя. Але ж, як кажуць, не з маім шчасцем дый атрымаць такі шанец... Плячо “выскоквае” пры любым няўдалым руху, нават тады, калі, гуляючы ў футбол, залішне рэзка махну рукою. Гэтак адбываецца і на вайсковых зборах. Якія ў арміі лекары — даводзіць не трэба. Да таго ж рука робіць чарговы “выбрык” надвячоркам. У медпункце дзяржурыць толькі п’яны прапаршчык. Ён кліча на падмогу гэткага ж асалавелага паплечніка, і яны ўдваіх без аніякага наркозу круцяць маю руку туды-сюды. У лапатцы нешта храбусціць і шчоўкае, а я крычу, як недарэзаны парсюк. Прапаршчыкі тройчы вывіхваюць маю руку і столькі ж разоў ставяць яе на месца... Пасля гэтага я раблю канчатковую выснову, што са спортам трэба “завязваць”: без правае рукі можна гуляць хіба што ў шахматы. Здавалася б, толькі тае бяды — звычайны вывіх. Аднак пасля яго вывіх зрабіла ўсё маё жыццё: адрокшыся ад спорту, я пачаў курыць і адруз. Стук-грук, цяп-ляп Журфакаўскі студэнцкі будаўнічы атрад едзе ў Карэлію. Мы нават толкам не ведаем, што там давядзецца рабіць. Напачатку працуем на чыгунцы: мяняем сапсаваныя шпалы на новыя, падсыпаем на палатно шчэбень. Асаблівых навыкаў тут не трэба. Неўзабаве перад намі ставіцца новая задача: узвесці чыгуначнае дэпо. Уяўляеце, што гэта за аб’ект? Вышыня — больш за дзесяць метраў, таўшчыня сцен — “у адну цэглу”. Такая ювелірная работа па сіле не кожнаму муляру-прафесіяналу. А сярод нас, студэнтаў, толькі адзін Слава Шаўчук некалі трымаў у руках кельму. Аднак жа будаўніцтва закіпае! Стук-грук, цяп-ляп... Тры чалавекі, тым лікам і я, брыгадзір, прыстаўлены да бетонамяшалкі. Ніхто з нас дагэтуль да падобнае справы не спрычыняўся, таму мясцовы прараб дае параду: “вядро цэменту, вядро гравію, тры вядры пяску, а вады — на вока”. Аднак і гэтага “рэцэпту” мы не дужа прытрымліваемся, аб’ект глытае раствор, як цмок. У рэшце рэшт мы здаём дэпо “пад ключ”, атрымліваем грошы і вяртаемся ў Мінск. Праз год з карэльскага пасёлка Лоўхі на журфак прыходзіць паведамленне: дэпо, якое будавалі вашыя студэнты, развалілася. Я, згадваючы “майстэрства муляраў”, і мой “высакаякасны раствор”, не дужа гэтаму дзіўлюся. Мяне, прызнацца, трывожыла зусім іншае. У тых жа Лоўхах, не маючы ні­якага досведу, мы зрабілі драўляны насціл-пераход цераз чыгунку. Я таксама быў тады брыгадзірам, бо астатнія ўвогуле ніколі не трымалі ў руках сякеру. І пасля паведамлення пра зруйнаванае дэпо я яшчэ доўга з трывогаю чакаў навіну, што пасажырскі цягнік “спатыкнуўся” на нашым насціле-пераходзе і сышоў з рэек... Чалавек — “жывёла статкавая” Пасля будатрада выпадае некалькі тыдняў на канікулы, і я выпраўляюся ў вёску. Ладна скроеную будатрадаўскую форму не здымаю, каб “пахварсіць” ёю перад мясцовымі дзеўкамі. Зрэшты, дзевак найболей у суседнім Рухаве, і надвячоркам, падбухторыўшы для кампаніі чародку прышчастых пераросткаў, звычайна кіруюся туды. Гэтым вечарам у маім кагале пяцёра “добраахвотнікаў”. Танцы ў клубе скончыліся, мае пераросткі распаўзліся па завуголлях, а я з дзяўчынаю цалуюся на мосце цераз канал, які пераразае Рухава на дзве няроўныя палавіны. Раптам да вушэй даносяцца крыкі, і ў суцэльным ляманце ўдаецца адрозніць істэрычныя галасы маіх спадарожнікаў. Лямант набліжаецца да маста. Можна зразумець, што па вуліцы ўздоўж канала нехта за некім гоніцца. Разумею, што ўцякаюць менавіта “мае”. Без разваг адрываюся ад пацалунка і кідаюся на дапамогу. Насустрач нясецца цэлая людская зграя. Наперадзе — пяцёрка маіх пасечукоў. За імі, насядаючы на пяткі, — яшчэ чалавек пятнаццаць. У іхніх руках калы, ланцугі і дошкі. Яшчэ хвіліна — і гэты звар’яцелы натоўп мяне праглыне і затопча. Уцякаць ці збочыць ужо ніяк не выпадае, і я ці то з адчаю, ці то з пярэпалаху на увесь голас камандую: — Усім стаяць!!! І адбываецца дзіва. Спыняюцца сябрукі, падбадзёраныя нечаканаю падмогаю, спыняюцца і пераследнікі, хутчэй не ад спалоху, а ад нечаканасці. З маіх грудзей вырываецца яшчэ адзін крык: — Кінуць калы і дошкі на зямлю! І яны, аслупянелыя, сапраўды выпускаюць з рук сваю зброю. Кідае кол і бэйбус-атаман, на галаву за мяне вышэйшы. Скарыстаўшы момант, да яго падскоквае Узбекаў Жора і пулюе кулаком у сківіцу. Гэта — як сігнал. Уся варожая зграя і ейны атаман раптам паварочваецца і дае драла ў супрацьлеглы бок. Пасечукі (праўда, без мяне) гоняць яе да самага канца вёскі... Назаўтра па Рухаве разносіцца пагалоска: Паэт “размяцеліў” і разагнаў усіх плюсенцаў (тая гоп-кампанія, як высветлілася, была з яшчэ адной суседняй вёскі — Плюсны). Згадваючы пасля пра тое здарэнне, я з жахам усведамляў, што быў тады на мяжы калецтва ці, можа, нават і жыцця. А яшчэ доўга не мог даўмець, што ж прымусіла тую зграю падпарадкавацца маім загадам, хоць яна была і ўзброеная, і шматлікая. Увяла ў зман мая будатрадаўская форма (чалавек у любой службовай вопратцы выклікае ці павагу, ці боязь)? Аднак жа ў цемры яе наўрад ці хто разгледзеў. Мусіць, маю “перамогу” можна растлумачыць тым, што чалавек — “жывёла статкавая”. І калі пачуе загад, аддадзены сурова і пагрозна, адразу паралізуецца ягоная воля. Зрэшты, хіба гэта тычыцца толькі натоўпу? Бывае, што “паралізуецца” цэлы народ, уся краіна... На лыжні Аднакурсніца Тамара Шульга, жвавая і спартыўная дзяўчына, неяк зімою падбівае нас зрабіць вылазку на прыроду, пакатацца на лыжах. Ахвотнікаў набіраецца чалавек дзесяць. З нас нават здымаецца клопат, дзе ўзяць лыжы, балазе, Тамара займаецца ў секцыі спартыўнага арыентавання і дамовілася з кіраўніцтвам, што ў гэты выходны дзень наша кагорта можа пакарыстацца належнай амуніцыяй. На электрычцы кіруемся ў бок Маладзечна, сыходзім на нейкай станцыі, якую Тамара аблюбавала ўжо даўно. Яна тлумачыць, што за два кіламетры ад станцыі ёсць цудоўныя горкі. Па добра ўтаптанай лыжні (і не адной) адшоргваем шлях да чаканай забавы. На горках ужо процьма люду. Весялосць, смех, чырвоныя шчокі... Дружна і злагадна ўліваемся ў гурму. На ўзлеску “экстрэмалы” зляпілі са снегу досыць ладны трамплін і па-заліхвацку аддаюцца невялікаму “птушынаму палёту”. Мне таксама карціць сігануць з гары на гэты трамплін, тым болей што ў дзяцінстве нешта падобнае вырабляў у закінутым кар’еры. Ужо надвячоркам, калі горкі пачынаюць паступова пусцець дый наша кампанія “вострыць лыжы” дахаты, я ўсё ж асмельваюся з’ехаць з гары акурат па той лыжні, якая лейцамі цягнецца да трампліна... Радасць птушынага палёту я адчуваю. Вось толькі прызямляюся, бухаю ў снег ці то спіною, ці то “пятаю кропкаю”. Да мяне падбягаюць сябры: ці жывы, ці здаровы? Усё нармалёва. Вось толькі зламаная лыжына нагадвае трэску. Час прыспешвае, трэба выпраўляцца да станцыі. Прапаную сябрам на мяне не зважаць, паціху рухацца паперадзе, а я ўжо як-небудзь даганяцьму іх на адной лыжыне. Маўляў, ва ўсякім разе сустрэнемся на пероне. На тым і пагаджаемся. Мне цяжка паспяваць за лыжнікамі, і паступова іхнія постаці знікаюць за густалессем. Аднак жа зусім не хочацца чыкільгаць да самае цемры, таму я адштурхоўваюся палкамі што ёсць сілы, хоць “абязлыжаная” нага правальваецца ў снег па калена. Колькі ні ўвіхаюся, здагнаць сяброў чамусьці не ўдаецца, хоць яны даводзілі, што будуць рухацца нетаропка. Да станцыі прыкульгваю акурат тады, калі з-за далягляду выпаўзае вужака электрычкі. Людзі садзяцца ў вагоны, я не паспяваю выгледзець у натоўпе сваіх сяброў і вырашаю, што яны, без сумнення, мяне апярэдзілі і, мусіць, ужо сталі пасажырамі. Таму без аніякіх разваг ускокваю ў тамбур апошняга вагона. Трывога ў душу закрадваецца на чыгуначным вакзале, дзе я шукаю і ніяк не магу знайсці знаёмыя твары. Суцешваю сябе надзеяй, што сябры паспелі сесці на ранейшую электрычку і зараз ужо саграваюцца ў інтэрнаце гарачай гарбатай. Аднак у інтэрнаце тых, каго я спадзяюся ўбачыць, няма... Цяпер канчаткова цямлю пра тое, пра што пазней раскажуць мае спадарожнікі. А чакаць іх давядзецца доўга, ажно да глыбокае начы, і ўвесь гэты час мая душа захлынацьмецца ў згрызотах. Не згледзеўшы мяне ззаду, сябры вырашылі спыніцца, а калі не дачакаліся праз пэўны час, вярнуліся назад і распачалі пошукі. Мала што можа здарыцца з чалавекам: знясілеў ці, крый божа, зламаў нагу. А лыжня да станцыі, як я ўжо казаў, — не адна. Вось мы і размінуліся. Яны, сябры, павялі сябе па-чалавечы, як і належыць. А я? Яны, знясіленыя ад пошукаў, з палёгкай убачаць мяне на ложку, хоць выказваць радасць не будуць. А я ляжацьму тварам да сцяны, згараючы ад сораму, не асмельваючыся зірнуць у іхнія вочы. Ні тады, ні пазней ніхто з удзельнікаў тае вылазкі на прыроду не выкажа мне папрок. І мяне гэта яшчэ болей прыгнятацьме. Лепей бы абурыліся, я папрасіў бы ў іх прабачэння за свой нялюдскі ўчынак і, магчыма, усё гэта неўзабаве сцерлася б з маёй памяці. А так вось дакараю сябе да гэтага часу... Працяг будзе.