Архіў нумароў:

Алесь Усеня

_____________________ Мой лістапад... Згадкі. (Працяг)	Кіно Летам уся дзіцячая гайня — ад падшыванца да бэй­буса — таўчэцца каля калгаснага клуба. Большыя садзяцца ў кола пад грушынаю і пляскаюць картамі. Звычайна гуляюць у “дурня”, а бывае, падахвочваюцца на “ачко”. Пасярэдзіне жывога кола ўзвышаецца кучка капеек, якую раз-пораз нехта падграбае да сябе. Меншыя ганяюцца адзін за адным, бораюцца, страляюць з рагатак. Аднак не гэта прыцягвае сюды дзятву з усіх ваколіцаў вялікае вёскі. У клубе “круцяць” кіно. Днём — для дзяцей, вечарам — для дарослых. Металічныя кантэйнеры з кінастужкамі ўнутры прывозіць са Старых Дарогаў рэйсавы аўтобус. Ягоны кіроўца выкідвае іх проста на прыпынку, адначасна забіраючы ўчарашнія, прагледжаныя. Часам гэтыя кантэйнеры паўдня валяюцца на прыпынку без аніякага нагляду, і ніхто на іх не пасягне, хоць злодзеяў і проста прыдуркаў у вёсцы ўдосталь. І паспрабаваў бы хто-небудзь пасягнуць! Абавязкова знайшлі б усім кагалам і павырывалі б рукі. Бо кіно для ўсіх — гэта святое (тэлевізараў яшчэ ні ў кога няма). Напачатку ў прылепленай да клуба кінабудцы трэба пераматаць, а дзе-нідзе і падклеіць стужкі, што месцяцца ў касетах. Такую адказную справу кінамеханік давярае толькі “абраным” падлеткам, за што яны маюць магчымасць паглядзець кіно бясплатна. Бясплатна можа трапіць у клуб і той, хто прынясе з дому посцілку. Штораў на клубных вокнах няма, і трэба хоць чым-небудзь захінуцца ад дзённага святла. Дык вось посцілка — адзіны мой шанец, каб разам з усімі палюбавацца на экран. Дзіцячы білет каштуе 5 капеек, і такія грошы для мяне — як багацце Крэза. Балазе, нашая хата ад клуба недалёка, бегаю я хутчэй за ўсіх, таму посцілку заўсёды прыношу першым... Неўзабаве дзённае кіно для дзяцей скасоўваюць. Тады я ўпершыню чую гэтае мудрагелістае слова — “нерэнтабельна”. Цяперака і для дарослых, і для дзяцей кіно круціцца адначасна, увечары, і каштуе такая радасць ажно 20 капеек. Майму сябру Віцю Канарэйку — анігадкі. Кінамеханік Валодзя па мянушцы Гурбель даводзіцца яму нейкай раднёй, таму Віця заўсёды глядзіць кіно “без білета”. Нам жа, некалькім “галадранцам”, ад роспачы хоць сцяну грызі. Урэшце мы знаходзім выйсце. Клуб пабудаваны немаведама калі, і бетоннага падмурка, як у цяперашніх будынках, пад ім няма. Нехта яшчэ задоўга да нас зрабіў падкоп пад тыльнаю сцяною. Усунуцца ў гэтую дзірку нам, хударэбрым жэўжыкам, — як яшчарцы шмыгнуць пад камень. Пад падлогаю трэба прапаўзці тры-чатыры метры і патрапіш у катух каля грубкі. Зімою сюды складваюць дровы, а летам у ім пуста. Счакаўшы хвіліну-другую і скмеціўшы, што Гурбель не пазірае ў гэты бок, мы па чарзе “робім кідкі” ў залу, дзе раствараемся ў гурме. Гурбель пра дзірку ведае. Калі-нікалі ён у цемры праціскаецца паміж крэсламі, зазірае ў твар кожнаму гледачу. Тых, каго ён абілеціў, Гурбель добра памятае. І калі чарга даходзіць да мяне ці да такога ж “галадранца”, кожны з нас атрымлівае насаком пад с... і, як корак, вылятае на клубны ганак. Валаводзіцца з намі Гурбелю ўрэшце надакучвае. Тым болей што, каб паглядзець кіно на халяву, у дзірку пачынаюць сігаць нават тыя, для каго 20 капеек зусім не ў цяжар. А гэта значыць, не выконваецца план. Наш патаемны лаз Гурбель закалочвае дошкамі. Аднак жа праз дзірку можна трапіць не толькі ў катух. Калі узяць трохі лявей, можна запаўзці пад сцэну. Яна на паўметра ўзвышаецца над падлогаю, і тут ужо можна сесці на кукішкі. За сцэнаю — экран. Паміж ссохлымі дошкамі ёсць шчыліны — акурат у велічыню зрэнкі. І мы, прымасціўшыся кожны да сваёй шчыліны, задраўшы галовы, пазіраем угару. Бачна толькі вузенькая палоска экрана, затое гук чуваць адмыслова. Да гэта часу я добра памятаю сюжэты і назвы фільмаў, прагледжаных праз тую шчыліну: “Дзе генерал?”, “Два мушкецёры”, “Пагоня за ботам”, “Фантамас”, “Музыкі аднаго аркестра”... І гэта таму, што ўвайшлі яны ў маю існасць разам з падпамаснічным пылам і насакамі пад с... А калі з’еду ў Мінск і мецьму магчымасць хадзіць у дыхтоўныя кінатэатры хоць штодня, за ўсё жыццё наведаю іх усяго разоў пяць — не болей... Лепш перапіць, чым недапіць Новы год мы сустракаем у самым вялікім пакоі на паверсе інтэрната, разлічаным на шэсць чалавек. Жывуць у ім старшакурснікі. Не дзіва, што свята зацягваецца на некалькі дзён — у пакоі пабывалі амаль усе насельнікі паверха. Калі нашыя сілы, падарваныя зусім не нарзанам, вычэрпваюцца, мы, нарэшце, завальваемся на ложкі. На гэты час я “маю адносіны” з вельмі прыгожай дзяўчынай усходняй знешнасці (дарэчы, беларускай). Калі я “адключаюся”, яна застаецца сядзець побач на краёчку ложка, можна сказаць, ахоўвае мой сон. Натуральна, што было далей, я не магу прыгадаць, таму пераказваю падзеі паводле слоў дзяўчыны. У пакой заходзіць рэктарская камісія — з праверкай. Узначальвае яе прарэктар універсітэта. Лёгка ўявіць, які малюнак адкрываецца гэтай камісіі... — Што гэта? — ледзь не страціўшы прытомнасць, ускліквае прарэктар. І тут адзін з “ложкаў” мармыча: — Ды пайшоў бы ты на...! Што тут усчынаецца! Усіх студэнтаў, якія “адпачывалі”, падымаюць на ногі, перапісваюць прозвішчы. Не чапаюць толькі мяне — з-за таго, што на маім ложку сядзіць “усходняя жанчына”. Камісія лічыць, што яна іншаземка. Варта адзначыць, што пасля такога бурнага свята і мае вочы нагадваюць вузкія шчыліны-амбразуры дотаў, таму і мяне можна прыняць за якога-небудзь мангола. Адным словам, “міжнародны канфлікт” камісіі не патрэбен, і маё прозвішча не запісваюць. А потым — “разбор палётаў”. Некага адлічваюць з універсітэта, камусь­ці перападае строгая вымова. Натуральна, у спісе “асуджаных” майго прозвішча няма. Самае цікавае, што студэнтаў абвінавачваюць (у тым ліку) і ў спойванні іншаземцаў, гэта значыць, мяне і маёй дзяўчыны. Выходзіць, што часам і сапраўды лепш перапіць, чым недапіць... Злодзей “Пералапачваючы” паэтычныя зборнікі, якія ёсць у вясковай бібліятэцы, натыкаюся на тоненькую кніжачку “Такія сэрцы ў нас”. Аўтар — Кастусь Цвірка. Пазначана, што гэта ягоны першы паэтычны зборнік. Чытаю анатацыю і не веру сваім вачам: Кастусь Цвірка нарадзіўся ў вёсцы Зялёная Дуброва, што на Старадарожчыне. Мой зямляк. Я проста агаломшаны. Дасюль мне здавалася, што паэты могуць нарадзіцца дзе заўгодна (на Случчыне, у сталіцы, у нябёсах), але не на нашай зямлі. І вось на табе — Старадарожчына таксама мае свайго паэта! Мяне гэта так усцешвае, што я вырашаю: гэтая кніжачка павінна быць са мною ўвесь час. Як талісман, як надзея на тое, што і ў мяне можа нешта атрымацца. Калі ўзяць кніжачку афіцыйна, запісаць яе ў сваю картку, дык усё адно некалі давядзецца вярнуць. І я адважваюся на ўчынак, падобнага якому ў сваім жыцці (ні раней, ні потым) не вытвараў. Кніжачку я краду. Зрабіць гэта нескладана, бо яна тоненькая, маленькага фармату і зручна месціцца ў кішэні... Колькі тыдняў нашу кніжачку пры сабе, хоць усе вершы ўжо вывучыў на памяць. Паступова ў душу закрадваюцца згрызоты. Па-першае, як ні круці — злодзей. Па-другое, цяпер кніжачка толькі ў мяне, і ўжо ніхто не зможа яе пачытаць, і гэта, бадай, яшчэ болей жахліва. У рэшце рэшт такім жа таемным чынам праношу зборнічак у бібліятэку і непрыкметна стаўлю яго на кніжную паліцу. Пры кожнай наступнай ходцы ў бібліятэку першым чынам кіруюся да гэтае паліцы з надпісам “Паэзія”. Усё, што тут ёсць, я ўжо даўно перачытаў, аднак мне карціць даведацца, ці стаіць на месцы кніжачка “Такія сэрцы ў нас”. Стаіць, як стаяла. Гэтак жа, як і ўсе астатнія паэтычныя зборнікі. Бібліятэкарка сказала, што з усяе вёскі да гэтае паліцы падыходжу толькі я... Сорак год мінула з тае пары. Бывае, мне зноў хочацца наведацца ў вясковую бібліятэку, каб падысці да роднае паэтычнае паліцы і пераканацца, што тае кніжачкі Кастуся Цвіркі там няма: ці хто-небудзь узяў пачы­таць, ці... скраў. Аднак у бібліятэку я не завітваю, каб не згубілася апошняя надзея. Хоць падсвядома адчуваю: тую кніжачку болей ніхто не краў і не ўкрадзе. На жаль... Выпрабаванне, якога не было Любошчы са згаданай раней “маладой настаўніцай” захапляюць мяне цалкам. Анягож: я, можна сказаць, зусім яшчэ смаркач, а яна — спрактыкаваная, загартаваная і разбэшчаная нядаўнім студэнцкім жыццём маладзіца. У вёсцы для яе нямашака дастойных кавалераў, і, мусіць, толькі з-за таго Аня кінула на мяне вока. Дамоў я ўжо наведваюся амаль кожную суботу, каб “задушыць у абдымках” па-даросламу сапраўднае, як мне здаецца, каханне. Доўжыцца ўсё гэта не меней, як паўтара года. Пэўна, там, у закінутай глушы, далёкай ад “цывілізацыі”, для Ані мае візіты, як “светлы прамень у цёмным царстве”. У мяне ж, зацягнутага ў бурлівы вір студэнцкага жыцця, усё радзей узнікае прага да ейнае пяшчоты... Паступова, спакваля, без аніякай істэрыкі і ўзаемных папрокаў, нашыя адносіны сыходзяць на нішто. Праз нейкі час даходзяць чуткі, што Аніным кавалерам стаў мой аднагодак Борыкаў Грыша, аднак іхняя сувязь чамусьці не надта працяглая. А затым прыходзіць і зусім жахлівая вестка. Ні з таго, ні з сяго Аню паралізавала на адзін бок, яна змушаная пакінуць школу і цяпер недзе жыве разам з маці, якая даглядае дачку-калеку... А што было б, калі б гэтае няшчасце здарылася ў разгар нашага кахання? Задумваючыся над гэтым, я цешыў сябе ўласнай “высакароднасцю”: маўляў, ніколі не пакінуў бы ў бядзе сваю каханку, магчыма, нават з ёю пабраўся б. Аднак, на ганьбу і сорам, недзе ў глыбіні душы, можа, нават падсвядома дзякаваў Богу за тое, што ён не паслаў мне такое выпрабаванне... Пляма Напрыканцы першага курса “паэтычная тройка” — Леанід Пранчак, Тадэвуш Чарнавус і я — раз-пораз пачынаем наведвацца на філфак, каб паўдзельнічаць у “пасядзелках” літаб’яднання “Узлёт”. Кіруе ім прафесар і знакаміты паэт Алег Антонавіч Лойка. На чарговым пасяджэнні Алег Антонавіч паведамляе, што мяркуецца выдаць зборнік вершаў сяброў літаб’яднання, і няхай кожны з нас паспрабуе прыдумаць ягоную назву. У адным з маіх вершаў ёсць радкі: “Трапяткія, як рэкі, рукі, агнявыя вусны, як вёсны”. Усе мы маладыя, большасцю закаханыя, вось я і прапаную для зборніка назву — “Вусны і вёсны”. Назва бракуецца, вырашана пакінуць толькі адно слова — “Вёсны”. (Цікава, што праз дзясятак гадоў наступны зборнік літаб’яднання “Узлёт” будзе мець назву “Вусны”). Пачынаецца адбор і абмеркаванне лепшых вершаў для зборніка. Калі чарга даходзіць да твораў Віктара Стрыжака, у аўдыторыі нараджаецца лёгкі ўздым. У студэнцкім асяродку асоба Віктара Стрыжака дужа адметная. Пра ягоныя амурныя подзвігі ходзяць легенды. Дзеўкі ад яго млеюць (а на філфаку іх — як курэй на седале). Аднак зусім не з-за гэтага равеснікі-паэты ставяцца да яго з асаблівым піетэтам. Віктар піша цудоўныя вершы. Мускулістыя, вобразныя, амаль афарыстычныя радкі адразу запамінаюцца і гучаць на вечарынах з розных вуснаў: “А грудзі пахнуць грушамі і завяззю грахоў...”, “Твае саромеюцца грудзі у вочы мне глядзець...” А вось гэтыя словы з верша “На магіле бацькі” заўсёды згадваюцца мне і цяпер, калі наведваю родныя могілкі: “І чамусьці так хочацца ціўкнуць птушанём, што не ўмее лятаць...” Лірычны герой Віктара Стрыжака ніяк не стасуецца з ягонай існасцю ў будзённым жыцці. Безапеляцыйны, напорысты, а часам нават і грубы. Кажуць, што і Рыгора Барадуліна, нашмат старэйшага за сябе, ён называе проста Рыгорам ці Грышам і звяртаецца да яго “на ты”. З Віктарам вель­мі цяжка зносіцца, падтрымліваць размову. Магчыма, таму мы так і не збліжаемся, хоць Стрыжак часцяком заходзіць у наш пакой, да Міколы Курганскага, з якім сябруе. Пазней Віктара Стрыжака мне нагадае Анатоль Сыс. Падчас таго абмеркавання твораў для калектыўнага зборніка Алег Лойка, вельмі інтэлігентны, мяккі, тактоўны чалавек, робіць нейкія заўвагі па адным з вершаў Віктара Стрыжака. Увогуле верш неблагі, нават адмысловы. Мне і цяпер згадваюцца такія радкі (у зборнік верш не ўвайшоў, таму цытую па памяці): “...Крамсаю не са зла жывот зялёны возера сцізорыкам вясла”. Мусіць жа, заўвагі Алега Антонавіча слушныя, дый дробязныя, можна ўсё лёгка паправіць, аднак Стрыжак нечакана ўзрываецца і кідае ў бок Лойкі крыўдныя, зневажальныя словы: — Некаторыя выдалі па пятнаццаць кніг, а пісаць так і не навучыліся. Цяпер, во, іншых вучаць... Усе гэта чуюць, усім няёмка, і ўсе замаўкаюць. Нічога не кажа ў адказ і Алег Антонавіч, хоць яго, вядомага і таленавітага паэта, па ўсім бачна, гэтыя словы глыбока раняць. Лойка тактоўна робіць выгляд, што нічога не здарылася, і пераводзіць размову ў іншае рэчышча... Знойдзеш адно — страціш другое Перад тым, як разысціся, кожны з нас чытае свой самы адметны (як ён лічыць) ці проста апошні твор. Я акурат учора напісаў верш “Ікона”. Мне самому ён вельмі падабаецца, зроблены бездакорна, да таго ж — “ідэалагічна вывераны”. Апошняе, мне здаецца, асабліва “ляжа на душу” Алегу Лойку, бо ён, як-ніяк, савецкі прафесар, праваднік адпаведнай ідэалогіі. Выхожду наперад і чытаю: Ну што з малога? Я ведаў цвёрда: Любога бога Пашлю да чорта. І з грэхам-смехам — Маной не купіш! — Паказваў смела Іконе кукіш. І плач па хаце Пускаў гарэза — Злавала маці, Рука гарэла... Багі аднойчы Не сцярпелі: Над хатай ноччу — Чырвоны певень... Яна ўцалела, Ікона тая. Шаптаў нясмела Дзядок: — Святая... А мне хоць кайся... Ды я, гарэза: — Згарыць! Чакай жа! Яна з жалеза... Прачытаўшы, я з нецярплівасцю чакаю пахвалы ад Алега Антонавіча, але ён чамусьці злёгку крывіць твар і нічога не кажа. Мне зразумела, што верш яму не спадабаўся. І я ніяк не магу ўцяміць — чаму. Нешта падобнае адбываецца нашмат пазней, калі я працавацьму адказным сакратаром у старадарожскай райгазеце “Поступ Кастрычніка” і мяне запросяць у Каралішчавічы — на семінар для маладых творцаў. Рыгор Барадулін таксама прапануе кожнаму з паэтаў пачытаць адзін твор, напісаны апошнім часам. У мяне акурат ёсць кароценькі верш “Сюжэт”, зноў жа “ідэалагічна вывераны”: Дзіва ці не дзіва? На грудзях медаль, А рука адзіная Просіць: — Дай! Вочы па-сабачы Моляць: — Кінь! На руцэ як бачыш — Медзякі. На далоні важка, Палічыў. — Нашкрабецца пляшка, Закусіць бы чым... Твар ссінела-цёмны, На грудзях — Ці медаль пацёрты, Ці мядзяк... На маё здзіўленне, Рыгор Іванавіч зганьбіць гэты верш, нават нічога не патлумачыўшы... Калі я ўжо пасталею, дык пагаджуся і з Алегам Лойкам, і з Рыгорам Барадуліным. У маладосці ёсць жаданне, ёсць імпэт, каб пісаць вершы, але не стае мудрасці. На схіле жыцця прыходзіць мудрасць, але знікае запал, прападае ўзнёсласць... Вершаў я болей не пішу. Залік Для большасці студэнтаў-журфакаўцаў вучоба ў тым сэнсе, як на астатніх факультэтах, проста не існуе. Не, мы ходзім на лекцыі, бо стараста пазначае ў журнале, нешта канспектуем, удзельнічаем у семінарах, пішам курсавыя. Аднак усё гэта робіцца без асаблівай напругі, лёгка, як пры нейкай гульні ці забаве. Хтосьці ўжо абівае парогі газет ці часопісаў, нехта мэтанакіравана рыхтуе сябе да навуковай працы, а хто-кольвеч па-простаму жлукціць “чарніла” ці кідаецца ў блуд. Прыкладам, я ўжо на чацвёртым курсе ўладкоўваюся на працу ў шматтыражную газету “Інтэграл”, хоць на завочнае аддзяленне не пераводжуся. Вучоба нагадвае пра сябе толькі падчас сесіі: хочаш-не хочаш, а экзамены і залікі трэба здаваць. На злом галавы рыхтуюцца “шпоры”, “бомбы”, канспекты руплівых дзяўчат-аднакурсніц пераходзяць з рук у рукі. Мне на экзаменах шанцуе. І я ўжо настолькі звыкся з гэтым, што проста лянуюся валэндацца з “бомбамі”. Заўсёды трапляецца білет з пытаннямі, адказы на якія я ведаю. Нават на дзяржаўным экзамене па марксісцка-ленінскай філасофіі, якая для мяне “ні ў зуб нагою”, удаецца выцягнуць адзіны зразумелы мне білет і атрымаць пяцёрку. Між тым, экзамен прымае выкладчыца з іншага факультэта і “рэжа” нават самых заўзятых зубрылак. На сваю шчаслівую зорку я разлічваю і тады, калі іду здаваць залік па гісторыі рускай журналістыкі. Тым болей, што прымае яго куратарка нашае групы Ніна Аляксандраўна Сніцарава, вельмі інтэлігентная, нават арыстакратычная жанчына ўжо сталага веку. Цягну білет, знаёмлюся з пытаннямі і з жахам усведамляю, што на гэты раз удача мяне пакінула. Усе тэмы — як цёмны лес. Гісторыю журналістыкі, як і ўвогуле гісторыю, засвойваць цяжка: трэба проста зазубрыць шмат назваў і датаў. А рабіць мне гэтага не хочацца, бо не разумею, якая карысць з таго, што буду ведаць, калі і кім у пазамінулым стагоддзі выдаваўся, скажам, часопіс “Свісток”. Агаломшаны і разгублены, я сяджу за перадапошнім сталом, а перада мною — чысты аркуш: у галаве не варушацца ні лічбы, ні даты, ні імёны... Нехта з суседзяў, заўважыўшы маю катастрофу, цішком суе мне ў рукі падручнік. Спісваць я не умею, бо не набыў навыку, да таго ж падслепаваты. Разгорнуты падручнік ляжыць на каленях, мне даводзіцца падцягваць іх ледзь не да грудзей, каб прачытаць дробны тэкст. Успацелы ад напружання і захоплены цяжкімі высілкамі, я не заўважаю, як да стала падыходзіць Ніна Аляксандраўна і бярэ з маіх каленяў падручнік. Моўчкі яна вяртаецца да свайго месца і дакорліва пазірае на мяне. Затым ціха кажа: — Калі Вы паступалі, я знаёмілася з агульным сшыткам, у які Вы наклеілі свае апублікаваныя вершы. Мяне тады ўразіла, што туды Вы змясцілі і крытычную пра сябе рэцэнзію. Падумалася: які наіўны, які светлы юнак! Больш Ніна Аляксандраўна не кажа нічога. І “залік” яна мне ставіць. Божа мой, як жа мне робіцца сорамна! Як пагана на душы! Лепей бы Ніна Аляксандраўна мяне аблаяла, вытурыла на пераздачу! Цягам некалькіх наступных дзён я карпею над падручнікам па гісторыі рускай журналістыкі, ледзь не завучваю яго на памяць, хоць ні залікаў, ні экзаменаў па гэтым прадмеце болей не прадугледжана... Белы верш Цяпер я нават і не памятаю прозвішча гэтага выкладчыка, не ўзгадваецца дакладна, на якія тэмы чытаў ён нам свае лекцыі. Мусіць, нешта накшталт тэорыі літаратуры. Хударлявы, высокі, з пасярэбранымі, коратка стрыжанымі валасамі, ён быў для нас прышлым, чужым, пэўна, з філфакаўскай кафедры. Будучых журналістаў не дужа цікавіць тэорыя літаратуры. Многія рыхтуюць сябе да працы ў раёнцы, дзе давядзецца “пералапачваць гной” заштампаваных радкоў пра надоі і ўраджаі, некаму вялікаможныя бацькі ўжо прыгледзелі цёпленькае месца ў сталіцы. Я таксама лічу, што гэтыя лекцыі не надта мне патрэбныя, бо “пра харэі і ямбы” збольшага ўжо ведаю. Такога вэрхалу на занятках яшчэ ніколі не было. Хто чытае кнігу, хто дзеліцца з сяброўкамі сваімі сакрэтамі, хто нахабна спіць, уторкнуўшыся галавою ва ўласныя рукі на стале. У аўдыторыі стаіць бесперапынны гул. Выкладчык усяго гэтага нібы не заўважае. Ён тупае туды-сюды каля дошкі, пра нешта апавядае, хоць ягонага голасу ў глыбіні аўдыторыі амаль не чуваць. Такое ўражанне, што выкладчык размаўляе сам з сабою. Неўзабаве наспявае сесія. Па тэорыі літаратуры трэба здаваць не залік, а цэлы экзамен. Высвятляецца, што на ўсім курсе канспектаў гэтак “шмат”, што хопіць пальцаў аднае рукі, каб іх пералічыць. Зрэшты, ніхто дужа не маркоціцца: калі выкладчыку было ўсё роўна, як яго слухаюць, дык, мусіць жа, і на экзамене ён будзе ставіцца да студэнтаў паблажліва, абы з рук. Заспакоеныя такой надзеяй, мы, тузін трэцякурснікаў, нават не зазіраем у падручнік, цэлую ноч рэжамся ў карты, у “храпа”, прычым на грошы. Мне ўдаецца выйграць у Барыса Пракопчыка ажно 120 рублёў — тры стыпендыі. Ад Барыса я нічога не атрымаю, бо такіх грошай у яго проста няма. А вось выйграў бы які рубель, дык акурат змог бы пасля экзамену зазірнуць у піўбар... Раніцай з заплюшчанымі вачыма і задурманенымі галовамі кіруемся на экзамен. І тут нас чакае неспадзяванка. Амаль усе, хто заходзіць у аўдыторыю, вылятаюць адтуль, як коркі. Гэта значыць, вырас “хвост”: трэба рыхтавацца да пераздачы. Чарвяк сумневу закрадваецца ў маю душу... І нездарма. З трох пытанняў білета я маю веды толькі па адным. Эх, была — не была... Сядаю перад выкладчыкам: — Можна, я пачну адказ з трэцяга пытання? — Ну, як сабе хочаце... Мне трэба распавесці пра белы верш. Звычайна я ўсё зарыфмоўваю, аднак жа і два-тры верлібры ў загашніку маюцца. І я пачынаю: — У якасці прыкладу белага верша хачу прачытаць уласны, напісаны ў восьмым класе: Слалі нам рабочыя Берліна Прывітанне шчырае з экрана. Раптам у здзіўленні голас маці: — Немцы? Ну якія ж гэта немцы? Гэта ж людзі. Глянь, яны ў цывільным. Немцаў бы адразу я пазнала... Наўмысна раблю невялікую паўзу. І якраз дарэчы. Выкладчык пільна пазірае на мяне і пытаецца: — Гэты верш сапраўды напісалі Вы? — Так, я. — Давайце сваю залікоўку. У калідоры я разглядаю ў залікоўцы пяцёрку. Для ўсяго курса вышэйшая адзнака была ў той дзень вялікаю рэдкасцю. А ўсё ж шкада, што я не памятаю прозвішча таго выкладчыка і прапусціў міма вушэй ягоныя лекцыі... Нашы і не нашы Не кожны выпускнік журфака можа стаць журналістам. Калі няма “божае іскрынкі”, навучыць студэнта пісаць немагчыма, хоць ён і засвоіць, чым адрозніваецца нарыс ад замалёўкі. Навошта ж тады гэты журфак увогуле? Чаму кожнаму з тых, хто яго скончыў, факультэт узгадваецца з такой цеплынёй? Падчас вучобы студэнты набываюць практыку чалавечых узаемаадносінаў, яны дыхаюць атмасферай разняволенасці і творчасці. І ствараюць гэтую атмасферу найперш выкладчыкі. ...Футбольная каманда нашага факультэта па запрашэнні журфакаўцаў МДУ прыехала ў Маскву. Некалькі дзён мы жывём у іхнім інтэрнаце, наведваем вучэбны будынак, які месціцца амаль што на Краснай плошчы. І вось што ўражвае: паміж студэнтамі і выкладчыкамі няма еднасці, пры сустрэчы на калідоры яны нават не заўсёды здароўкаюцца. Зусім іншае на нашым, родным журфаку (зрэшты, не ведаю, як цяпер). На лекцыях ці экзаменах выкладчыкі, як і належыць, строгія, патрабавальныя, затое ў перапынках ці пасля заняткаў да кожнага з іх можна без боязі падысці, пагутарыць аб будзённым, жыццёвым, параіцца, нават згуляць партыю ў шахматы. Вядома ж, гэта тычыцца толькі выкладчыкаў з журфакаўскіх кафедраў. Мы ведаем пра іх амаль усё, пераказваем адзін аднаму былі і небыліцы з іхняга жыцця, не мінаючы ні сур’ёзнага, ні смешнага. Усім, напрыклад, вядома, што дэкан Рыгор Васільевіч Булацкі падчас Вялікай Айчыннай на свае сродкі купіў самалёт і на ім ваяваў. А Вадзім Іванавіч Дубовік (дарэчы, мой зямляк) — заўсёдны аб’ект для гумару. Ён выкладае партыйную журналістыку і яшчэ на першай сваёй лекцыі нам паведамляе: — Я цяжарны Марксам, Энгельсам і ўсімі тамамі Леніна! У свой час Вадзім Іванавіч напісаў кандыдацкую дысертацыю пра Сталіна. Толькі сабраўся яе бараніць — Сталін памёр. Новая кандыдацкая была прысвечана Хрушчову. І зноў жа перад самай абаронай Мікіту Сяргеевіча турнулі з пасады. Тады і вырашыў Вадзім Іванавіч: “Колькі іх яшчэ будзе, нашых правадыроў. І немаведама, які лёс іх чакае. Лепей напішу я дысертацыю пра публіцыстычную спадчыну Уладзіміра Ільіча, бо “Ленін жыў, Ленін жыве, Ленін будзе жыць”. Тут Дубовік сапраўды не прагадаў. Дысертацыя пра Леніна забяспечыла яго кавалкам хлеба надоўга, на ўсё астатняе жыццё. Нашыя выкладчыкі добра ведаюць, што студэнты складаюць пра іх анекдоты, адрасуюць кепікі, але на гэта не крыўдуюць. Таму не дзіўна, што ў час медыуму нашага курса, калі ззаду роўна палова вучобы, я адважваюся напісаць на ўсіх выкладчыкаў эпіграмы і змясціць іх у насценнай газеце. Большасць тэкстаў ужо сцерлася з памяці, дый не ўсіхнія імёны па бацьку магу прыгадаць праз трыццаць год, аднак што-кольвечы нагадаю, каб аддаць належнае сваім настаўнікам. Словы “журфак” і “Булацкі” наеад’емныя для многіх пакаленняў сучасных журналістаў. Здавалася, ён працуе дэканам вечна... На першы погляд, суровы, трохі мужыкаваты, Булацкі на самой справе зычыць студэнтам толькі дабра, абараняючы іх перад вышэйшым начальствам, калі навісае пагроза адлічэння. Тут не во власти наконец, Тут дело вот в чем: Я для студентов как отец, Но не как отчим. Найбольшай павагай сярод студэнтаў карыстаецца загадчык кафедры тэорыі і практыкі савецкай журналістыкі Барыс Васільевіч Стральцоў. Найперш яго цэняць як прафесіянала (працаваў у “Чырвонай змене”, “Звяздзе”). Таму мяне дужа ўражвае і натхняе, калі Барыс Васільевіч цэлую двухгадзінную лекцыю прысвячае разбору маёй практыкі ў раённай газеце пасля першага курса. Ёсць у Стральцова адметная звычка. Калі ён хоча давесці студэнту нейкі навык, дык тыцкае ўказальным пальцам у паветра і прыгаворвае: — Глядзі, во ў чым характар героя, во! Не ўсё так, дружа, лёгка-лоўка, Тут трэба думаць галавой. Во гэта, глянь жа, замалёўка, А гэта — нарыс. Во ён, во! Іван Іванавіч Сачанка — гэткі дабрадушны, добразычлівы чалавек, якога свет не бачыў. Можа, таму, што ў маленстве трапіў у фашысцкі канцлагер і сам зведаў нямала пакут. Калі Івана Іванавіча прызначаюць намеснікам дэкана, студэнты проста млеюць ад шчасця. Цяпер можна смела прасіць у намесніка дэкана даведку на вызваленне ад заняткаў на пэўны тэрмін, каб з’ездзіць у камандзіроўку ці да бацькоў, і ён ніколі не адмовіць. И если я деканом стану, Не загоржусь я важным видом. Вали за справками к декану! Я всем без очереди выдам. Праўда, мне потым перакажуць, што, прачытаўшы гэтую эпіграму ў насценгазеце, Сачанка мовіў без аніякае злосці: — Ну во, цяпер хто-небудзь занясе гэта рэктару... Не меней добразычлівы і прафесар Аркадзь Іосіфавіч Наркевіч. З ягонага твару, здаецца, ніколі не сыходзіць хітраватая ўсмешка. Студэнты ставяцца да яго з гумарам, даўшы мянушку “Вялікі юс”. Аркадзь Іосіфавіч выдатны знаўца мовы, аўтар шматлікіх падручнікаў, і на экзаменах доб­ра-такі дапякае, калі ты не ведаеш, што ж гэта за “юс” і якія адметнасці мёртвай палабскай мовы. Хай вечна ходзяць у атаку На мой малы й вялікі юс, Я цвёрда веру: на журфаку Заўсёды я казырны туз! Абсалютная супрацьлегласць Наркевічу — выкладчыца рускай мовы Ангеліна Аляксандраўна Рудэнка. Яна і знешне заўсёды строгая, непадступная, і навуку ўбівае ў нашыя галовы без аніякай літасці. Прыкладам, для першага дыктанта Рудэнка падбірае такі складаны тэкст, што некаторыя з нас дапускаюць больш за сотню памылак. Асабіста я раблю трыццаць шэсць. Тым не менш, калі мне давядзецца пабываць на Кіпры, гід-кіпрыётка, якая (во неспадзеўка!) вучылася на нашым журфаку, з асаблівай цеплынёй згадвацьме менавіта Ангеліну Аляксандраўну. Ды і сам я пры пазнейшых сустрэчах з гэтай выкладчыцай заўважу, якая цудоўная, шчырая ейная ўсмешка. Ледзь не кожную сваю фразу Рудэнка перамяжоўвае словазлучэннем-паразітам “так сказать”. Прычым “глытае” яго, прагаворвае хутка, таму ў выніку атрымліваецца “та-а-скаць”. Кто-то строгой может назвать, Кто-то скажет, что злая даже. Я уверена, та-а-скать, Что потом мне спасибо скажут. Слова-“паразіт” ёсць і ў прафесара Сцяпана Грабчыкава (вось той выпадак, калі імя па бацьку выскачыла з галавы), аўтара шматлікіх руска-беларускіх слоўнікаў. Ледзь не кожны сказ ён пачынае словам “собственно”: “Собственно, суть в том...”, “собственно, мы знаем...” і г. д. Собственно, что говорить? Собственно, я такой: Собственные словари — Собственною рукой… Загадчык каферды стылістыкі прафесар Яўген Міхайлавіч Цікоцкі, высокі, сівагаловы чалавек сталага веку — таксама аўтар шматлікіх кніг. Ён заўсёды ходзіць з высока ўзнятай галавой, позірк узнёслы, а часам адрачона-адчужаны, быццам Яўген Міхайлавіч увесь час думае пра нешта важнае. Думкі спрэчныя круцяцца вірам, Б’юся я над праблемай нязвычнай. Двойчы два, безумоўна, чатыры. А ці правільна стылістычна?.. На гэтай жа кафедры працуе Мікола Рыгоравіч Каваленка. Ягонае асабістае жыццё не склалася, дагэтуль халасцякуе, таму і жыве сярод студэнтаў — мае ў інтэрнаце свой пакой. Вось ужо з кім можна напоўніцу адвесці душу, пагаманіць пра жыццё-быццё, абмеркаваць сучасную беларускую літаратуру, якую ён выдатна ведае. А яшчэ Мікола Рыгоравіч любіць песні. Ён нават спявае ў знакамітым універсітэцкім хоры, і асабліва яму даспадобы песня “Не ўсе лугі пакошаны, не ўсе сенажаці...” А рукі так і просяцца Рабіць якую справу... Усе лугі пакосяцца, Пайду касіць атаву. На жаль, пазней я даведаюся, што Міколу Рыгоравіча нейкі рабаўнік заб’е каля самага пад’езда... Вусаты прыгажун Алег Слука — дэкан падрыхтоўчага аддзялення, таму на факультэце даводзіцца бачыць яго досыць рэдка. Затое паважае яго палова хлопцаў нашага курса, бо, адслужыўшы ў арміі, яны акурат і прайшлі горан падрыхтоўчага аддзялення. Не скажу я ничего, Но замечу это: Быть ПО как ПВО Университета. Таццяна Дзмітраўна Арлова, жвавая, імпэтная, імклівая, як маланка, жанчына спрабуе захапіць студэнтаў любоўю да тэатра. Яна нават падключае свайго мужа, вядомага драматурга Яўгена Шабана, да кансультацый-рэпетыцый журфакаўскага тэатра мініяцюр, у якім некаторы час туляюся і я. Не увиливай, Усеня, У меня сачкуют редко: Ты напишешь, без сомненья, О театре хоть заметку. Мусіць, самая аўтарытэтная ў рэспубліцы знаўца кіно прафесар Ефрасіння Бондарава не аднаго студэнта змусіла наведаць ейны залік двойчы-тройчы... Оставлю на тысячи лет Эти слова, как наследие: «Искусство требует жертв». И первая жертва — стипендия… Папрасі любога выпускніка журфака наўскід прыгадаць некалькіх выкладчыкаў, дык ён, бадай, найперш назаве прозвішча Балаш. Мусіць, таму, што сваю дысцыпліну — “Тэхніка афармлення газетнай паласы” — Анатоль Вікенцьевіч выкладае першакурснікам, а першыя ўражанні — самыя незабыўныя. Засмечваць мазгі рознымі кеглямі, гарнітурамі і лінейкамі мне не даспадобы. Даведаўшыся, што Балаш дужа вялікі аматар шахмат, і ў вольныя хвіліны яны зачыняюцца ў кабінеце разам з выкладчыкам фотасправы Бегуном, каб аб’явіць адзін аднаму мат, я ўціраюся ў іхнюю суполку. Бегуна дык я найчасцей перамагаю, а вось з Балашам добра, калі ўдаецца згуляць унічыю. Агульнае захапленне дае мне пэўныя прэферэнцыі пры здачы заліку. На той час я наведваю секцыю самба, там мне выкручваюць правую руку, і я не маю магчымасці намаляваць газетныя макеты. Іншы, мусіць, прычапіў бы мне “хвост” да наступнай сесіі, а Анатоль Вікенцьевіч ставіць мне “залік”, і там жа, у залікоўцы, у дужках дадае: “зламаная рука”. Арыгінал, нічога не скажаш... Давайте знакомиться: Балаш. Всегда для студентов бог я сам. Охотно ставлю два балла Боргесом. І толькі аднаму выкладчыку не падабаецца эпіграма, напісаная на яго. Павел Іванавіч Бондар — з маладых, ды ранніх. Скончыўшы аспірантуру і абараніўшы дысертацыю, ён выкладае ў нас гісторыю КПСС. Заўсёды апрануты “з іголачкі”, франтаваты, ён, здаецца, любуецца самім сабою, як Нарцыс. На семінарах ніхто не можа яму дагадзіць, ніхто не разумее, якога адказу ён чакае, хоць усе імкнуцца адказваць па падручніку, а гісторыя — навука дакладная. Асабліва Бондар дапякае дзяўчатак-прыгажунь... И если в тяжелый час Жена уходит от вас Красивая и неверная, Берите Ленина том, Ответ найдете вы в нём. Страница сто первая. Расказвалі, прачытаўшы эпіграму, Павел Іванавіч крычыць на ўвесь калідор: — Дайце мне гэтага Усеню! Ад мяне ніколі не сыходзіла жонка! Гэта ўсё мана... Дзякуй богу, на той час экзамен па гісторыі КПСС я ўжо здаў... Чаму ж Бондару не падабаецца эпіграма? Ды таму, што ён не журфакаўскі, не наш, працуе на кафедру гістарычнага факультэта... Апошняя сустрэча Забягаючы крыху наперад, распавяду пра сустрэчу, на якой я ў апошні раз пабачыў сваіх любімых настаўнікаў усіх разам. 1999 год. Факультэт журналістыкі святкуе пяцьдзесят пятую гадавіну. Свята мяркуецца адзначыць урачыста і шыкоўна, на вечар рыхтуецца адмысловы банкет у найлепшым рэстаране, на які запрошаны сотні гасцей. Увесь гэты “шык і бляск” прыдумвае зусім нядаўна прызначаны дэкан Васіль Вараб’ёў, хоць дата не круглая, а эканоміку толькі што ўзараў дэфолт. Васілю трэба заявіць пра сябе... Магчымасць такая ёсць. Многія выпускнікі журфака трывала стаяць на нагах, некаторыя ўзначальваюць прыватныя газеты і выдавецтвы. Чаму ж іх трохі не “падаіць”, каб нала­дзіць свята з размахам?.. Мне ўжо не ўпершыню дапамагаць роднаму факультэту, таму пасля звыклага візіта Івана Іванавіча Сачанкі і Аляксандра Канстанцінавіча Свораба пералічваю на ўказаны рахунак... ну вельмі значную суму. Аднак жа разумею: усе гэтыя грошы прап’юцца, прагуляюцца, разбазарацца — не застанецца ад іх і следу. А тыя, хто сапраўды маюць дачыненне да юбілею, па-ранейшаму жыцьмуць у нішчымніцы, перабіваючыся з капейкі на капейку да сціплай выкладчыцкай зарплаты. Кажу Васілю Вараб’ёву, што гатовы даць гэткую ж суму, але ўжо наяўнымі грашыма, каб хоць трохі падтрымаць выкладчыкаў. Не ўсіх, вядома ж, а толькі старэйшых, тых, хто назаўжды пакінуў след у маім жыцці. Васіль, безумоўна, пагаджаецца і прапануе: — А ты сам прыязджай на факультэт. Я збяру іх у дэканаце ўсіх разам, вось там і ўручыш свае канверты. Перад сустрэчай вельмі хвалююся: ці прыйдуць, ці не зваліць каго-небудзь хвароба ў такія немаладыя гады? І — чаканая палёгка, радасць: прыйшлі ўсе, каго я так хацеў пабачыць. Няма толькі Рыгора Васільевіча Булацкага, які адышоў у нябыт. Праўда, мне ўсё ж удалося яму аддзячыць, хоць і пасля смерці. У помніку, што стаіць на ягонай магіле, ёсць і мой унёсак... Уволю наабдымаўшыся, мы сядаем за доўгі стол, Васіль прамаўляе некалькі слоў, пасля чаго я раздаю свае канверты. Можна разыходзіцца, але ўсе мы разумеем, што будзе неяк не па-людску, калі ўсё на гэтым і завершыцца. І тут я згадваю, што ў маім “дыпламаце” месцяцца дзве пляшкі добрага каньяку, якія вязу на іншую, дзелавую сустрэчу. А яшчэ там ёсць невялікі бутэрброд з каўбасой і два салёныя агуркі, запакаваныя для мяне жонкай на “перакус” у полудзень. Высунуўшы з “дыпламата” горлычка пляшкі, з асцярогай і маўклівым пытаннем паказваю яе Вараб’ёву, які сядзіць побач, у галаве стала. Васіль трохі разважае і, нарэшце, адчайна махае рукой: — Давай! Каньяк, выстаўлены на стол, выклікае ў выкладчыкаў энтузіязм. Васіль дастае з шафы чарачкі (з якой нагоды іх там столькі многа?). А калі я выцягваю з “дыпламата” агуркі, яны, мокрыя, выслізваюць з маіх нязграбных рук на падлогу. Са свайго месца падхопліваецца Таццяна Дзмітраўна Арлова, падбірае іх і бяжыць да водаправоднага крана, які ёсць тут жа, у кабінеце, каля супрацьлеглай сцяны. Перамываючы агуркі, Таццяна Дзмітраўна ці то з іроніяй, ці то з захапленнем ускліквае: — Каньяк і салёныя агуркі — гэта ж здорава! Яна ўвогуле бярэ ініцыятыву ў свае рукі. Бутэрброд, хай сабе і досыць вялікі, Арлова акуратна разразае на дванаццаць (ці на чатырнаццаць?) роўных кавалачкаў і раздае кожнаму. Пасля першай чарачкі выкладчыкі пачынаюць “пець дыфірамбы” на мой адрас. І пра тое, што яны памятаюць мяне як вельмі таленавітага, і пра тое, што я быў заўсёдным рэдактарам журфакаўскіх газет, а Арлова нагадвае ўсім, што “Усеня ж з’яўляецца аўтарам журфакаўскага гімна!” Мне вельмі няёмка ўсё гэта слухаць — хоць скрозь зямлю праваліся, я перабіваю іх, прашу пагаманіць пра што-небудзь іншае, а яны не супыняюцца і не супыняюцца... Я разумею, што словы іхнія шчырыя, што імі яны хочуць выказаць сваю ўдзячнасць за тыя канверты, але ўсё адно захлынаюся ў сораме — ажно да тае пары, пакуль не ўдаецца перавесці размову ў іншае рэчышча. Ім жа, апроч мяне, ёсць пра каго і пра што пагаварыць: на факультэце яны ўжо бываюць зрэдчас, бачацца гады ў рады, бо паступова-пакрыёма іх выцясняюць маладзёйшыя выкладчыкі... Сустрэча доўжыцца амаль дзве гадзіны. Развітваемся з абдымкамі і пацалункамі. Выказваем спадзяванне, што ў наступны юбілей абавязкова сустрэнемся ў гэткім складзе... Калі я праводжу іх да дзвярэй вачыма, сэрца сціскаецца ад роспачы і болю, бо ўсведамляю: не, ніколі мы ўжо не сустрэнемся ў гэткім складзе. Хтосьці з іх, на жаль, пакіне гэты свет, кагосьці прыкуе да ложка цяжкая хвароба. Разам з імі, маімі любімымі настаўнікамі, сыходзіла з таго кабінета цэлая эпоха ў беларускай журналістыцы... Сэксуальны іспыт З вывіхам звязана і яшчэ адна мая прыгода. 8 мая, напярэдадні свята Перамогі, мы гуляем у футбол, і мая правая рука робіць чарговы “выбрык”. “Хуткая” забірае мяне са стадыёна ў чым стаяў — у трыко і кедах. Не памятаю ўжо, у якую паліклініку вязуць, бо я, першакурснік, горад пакуль што ведаю дрэнна. Здаецца, некуды ў Серабранку. Ці таму, што ўжо звечарэла, ці з-за таго, што заўтра свята, калідоры ў паліклініцы пустыя, нямашака нават заўсёдных пенсіянераў. Пад наркозам, як зазвычай, мне ўстаўляюць на месца руку, застаецца толькі накласці павязку “дзізо”. Высокая, мажная, паўнагрудая медсястра вядзе мяне ў асобны кабінет. Я сяджу ў крэсле, а яна, абмотваючы бінтамі, схіляецца да мяне і туліцца так шчыльна, што ейныя голыя цыцкі-кумпякі не даюць дыхаць. Праўда, мне ўсё ж удаецца ўнюхаць каньячны водар. Прыгадваю, што і два маладыя доктары, якія надзвычай хутка выправілі маю руку, былі задужа вясёлымі. Медсястра сапе, быццам круціць бінты — задужа цяжкая праца, і нечакана выдыхае: — Ты сёння сэксуальна не заклапочаны? Думкі мае скіраваны на што заўгодна, толькі не на сэкс. Яшчэ не адышоў ад наркозу, успацелы, брудны... А галоўнае — раптам яскрава ўяўляю, як я, хударлявы шпінгалет, ды яшчэ з забінтаванаю да грудзей рукою, буду “ўвіхацца” каля гэтай магутнай кабеціны, на дзве галавы за мяне вышэйшай і, мусіць жа, спрактыкаванай у гэтай справе, бо на выгляд ёй недзе за трыццаць... У думках ліхаманкава шукаю зачэпку, каб пазбегнуць над сабою гвалту. — Ведаеце, я вельмі галодны... Медсястра заспакойвае: — Дык у нас жа тут і каўбаса ёсць, і што-кольвеч выпіць знойдзецца... Гэтае “ў нас” яшчэ болей наганяе на мяне страху. У хваравітых мазгах нараджаецца фантастычнае мроіва. Тут што, цэлы бардэль? Медыкі падчас начнога дзяжурства забаўляюцца “групавухай”? І мне прапануецца ў ёй паўдзельнічаць? А я ж не маю ў гэтым ніякага досведу... — Я ж пасля футбола ўвесь у гразі... — знаходжу новы аргумент. — Нічога страшнага. Душ у паліклініцы таксама ёсць, — непарушна адказвае медсястра, а ейная рука слізгае ў мае штаны... У гэтую хвіліну медсястру кліча мужчынскі голас з калідора. Яна з выяўнай незадаволенасцю крывіць твар, аднак жа адгукаецца на покліч: мусіць, гэта ейны начальнік. — Не хвалюйся, я хутка, — кідае медсястра, перш чым зачыніць за сабою дзверы. Агаломшаны, я сяджу да тае пары, пакуль чуваць “цок-цок”, што на калідоры выбівае сваімі вострымі абцасікамі медсястра. Затым падхопліваю­ся з крэсла і куляй вылятаю з кабінета. Бягу не да ліфта (там жа яшчэ трэба чакаць!), а адразу да лесвіцы. За мною шлейфам цягнецца стужка бінту ад няскончанай павязкі “дзізо”... ...Эх, быў бы я тады хаця б трэцякурснікам! Забег На агульнаўніверсітэцкіх спаборніцтвах мне, першакурсніку, даручана “абараняць гонар журфака” — бегчы стомятроўку. Усяго спрынтараў дванац­цаць, па аднаму з кожнага факультэта, таму ладзяцца два забегі. У першы трапляюць мацнейшыя, амаль прафесіяналы. Ні ў кога няма сумневу, што пераможа Лунёў (во, і цяпер памятаю прозвішча), бо ён майстар спорту, выступае нават на ўсесаюзных чэмпіянатах. У другі забег ставяць “ашмёткі”, нікому не вядомых бегуноў, якія дагэ­туль нічым сябе не праявілі. Зразумела, што ў гэтую кагорту трапляю і я. Ашмёткі не ашмёткі, але ўсе мае супернікі апранутыя ў належную амуніцыю: майкі, трусы, красоўкі. Перад стартам яны размінаюцца, цярэбяць свае сцёгны, дрыгаюць нагамі, круцяць шыямі. Я стаю збоку, не выраблючы нічога падобнага, і толькі кавалак сукна з нумарам на грудзях выдае мяне, як удзельніка забегу. Мне проста вельмі сорамна дачасна паказвацца на людзі. Ні майкі, ні трусоў, ні красовак на мне нямашака. Я апрануты ў злінялае трыко, якое бацькі купілі яшчэ ў дзявятым класе, а на нагах — кеды. Раз-пораз лаўлю на сабе насмешлівыя, пагардлівыя позіркі супернікаў... Як і варта было чакаць, мяне ставяць на крайнюю, самую нязручную дарожку. І вось старт... Да фінішу прыбягаю першым. Вынік — адзінаццаць з паловай секунд, што для мяне — асабісты рэкорд. Дый увогуле вельмі прыстойны час, ён нават лепшы, чым у некаторых з першага забегу... Як жа мне ўдалося ўсіх апярэдзіць? Што ж гэтак гнала да фінішу? У мяне тады было адчуванне, што бягу я не за факультэт, не за сябе, а за ўсю вось гэткую ж вясковую галоту, за ўсіх хлапцоў-“калгаснікаў”, якіх прырода надзяліла здольнасцямі і талентамі, а лёс не даў магчымасці іх рэалізаваць. Сіла і дух На другой “бульбе” ў вёсцы Гняздзілава Докшыцкага раёна знаёмлюся з прыгожай дзяўчынкай, якой не ўдалося паступіць на геаграфічны факультэт, і яна працуе загадчыцай мясцовага клуба. Пачуццё да яе настолькі моцнае, што ўжо і пасля “бульбы”, зноў апынуўшыся ў Мінску, у выхадныя ці святочныя дні найчасцей выбіраюся не да бацькоў, а туды, у Гняздзілава, каб пабачыцца-памілавацца са сваёю каханкаю... Адным вечарам, калі мы прагульваемся па гравійцы за вёскаю, па-заліхвацку падрульвае “козлік”. З яго выходзяць два гонкія, шыракаплечыя хлопцы і кіруюцца ў наш бок. Дзяўчына паспявае шапнуць мне на вуха: адзін з іх — ейны нядаўні кавалер Віктар, а другі — ягоны брат, які возіць калгаснае начальства. “Кавалер” бярэ мяне за грудзі і пагрозліва кажа: — Каб з гэтаю дзяўчынаю я цябе болей не бачыў. Усёк? Я разумею, што бойкі не мінаваць. У такім разе заўсёды трэба пачынаць першым, тым болей, калі адзін супраць двух: мецьмеш дадатковы шанец. Перахопліваю ягонае запясце, паварочваюся бокам і падстаўляю бядро, каб перакінуць непрыяцеля цераз сябе (нейкія навыкі секцыя самба ўсё ж дала). І тут здараецца жахлівая неспадзяванка. Правая рука, якою ўсцягваю “кавалера” на бядро, раптам па-здрадніцку храбушчыць у плячы. Зноў вывіх... У запасе няма ніводнага імгнення, бо, відавочна, у наступны момант атрымаю зубатычыну. Раблю два крокі назад і кулём ныраю ў кювет. У паветры перакульваюся (гэтаму таксама вучылі на секцыі) і ў палёце паспяваю леваю рукою тузануць за правую. І — о дзіва! — ключыца, я гэта адчуваю, стала на сваё месца. Упершыню мне ўдаецца зрабіць гэта самастойна, без дапамогі медыкаў. Раззлаваны, раз’юшаны, моўчкі выбіраюся з кювета на гравійку і гатовы біцца з імі да астачы сіл, хоць бы грызці зубамі. Мусіць, яны заўважаюць у маім позірку гэтую азвярэласць і павольна, павольна адступаюць назад, затым залазяць у машыну. — Мы з табой хутка яшчэ сустрэнемся! — кідае мне “кавалер”, і “козлік” торгаецца з месца. Зрэшты, ні “хутка” ні праз год браты так і не паспрабуюць да мяне падступіцца, хоць я па-ранейшаму наведвацьму Гняздзілава і хадзіцьму ў мясцовы клуб на танцы. А тая дзяўчына неўзабаве стане маёю жонкаю, з якой мы жывём у злагадзе ўжо болей за трыццаць гадоў... Вы бачылі, як вялізны сабака раптам кідаецца наўцёкі ад раз’ятраннага, натапыранага ката, які прыціснуты да плоту і якому ўжо няма куды падзецца? Вы заўважалі, з якой безразважнай рашучасцю кура-квактуха кідаецца на любога, хто (так яна думае) можа ўяўляць пагрозу для ейных куранятак? Хоць і гучыць банальна, але перамагае не сіла. Перамагае дух. “Генералы лесу” На чацвёртым курсе саспяваю, каб пабрацца з Нінай — той самай гняздзілаўскай дзяўчынай. Ні ейныя, ні мае бацькі лішніх грошай не маюць, таму на агульнай нарадзе вырашана зладзіць вяселле ў адным месцы — у Гняздзілаве. Унёсак маіх бацькоў — самагон, ейных — закусь. Каб заказаць аўтобус і даставіць сваю радню з аднаго канца Беларусі ў другі, сродкаў у мяне, вядома ж, не стае. Сваякам даводзіцца дабірацца “на перакладных” — на рэйсавых аўтобусах: з Пасекі — у Старыя Дарогі, адтуль — да Мінска, са сталіцы — у Докшыцы, з райцэнтра — да месца прызначэння. Гэткім жа будзе і зваротны шлях. Шлюб рэгіструецца ў Ленінскім ЗАГСе Мінска, бо я прапісаны ў студэнцкім інтэрнаце, таму маёй “дэлегацыі” даводзіцца на нейкі час затрымацца ў сталіцы, каб папрысутнічаць на “ўрачыстай цырымоніі”. Вось тут гняздзілаўцы, а таксама шматлікія прахожыя і звяртаюць увагу на двух самавітых мужыкоў, якія ў чаканні туляюцца перад дзвярыма ЗАГСа. Гэта мае бацька і дзядзька. Апрануты яны ў цёмна-сінія мундзіры, на галовах — фуражкі з аколышам і казырком. Нехта паважліва шэпча: — Мусіць, лётчыкі. Хтосьці абвяргае: — Не, чыгуначнікі. Сыходзяцца ў адным: усё роўна падобныя на генералаў. І толькі мая будучая цешча з усмешкай падказвае: — Ды гэта ж леснікі, “генералы лесу”! “Генераламі лесу” іх і будуць з іроніяй абзываць на працягу ўсяго вя­селля... Чаму ж ён, мой бацька, тады паехаў на вяселле сына ў службовай форме? Проста іншага, цывільнага касцюма ў яго зроду не было. Не хапала грошай на такую раскошу. Ён і захаваўся ў маёй памяці ў шапцы-аблавуш­цы, кухвайцы, ватных штанах і валёнках ці кірзавых ботах. А ў тым леснікоўскім касцюме бацьку і пахавалі. І ён сапраўды выглядаў, як генерал. Ад любові да нянавісці Да нас, найперш да будучых журналістаў, гісторыкаў, філосафаў, юрыстаў, адным словам, “ідэалагічны рэзерв партыі”, у інтэрнацкія пакоі падсяляюць студэнтаў-іншаземцаў. Мяркуецца, што нашыя душы пранікнуцца інтэрнацыяналізмам, а замежнікі напоўніцу атрымаюць ад нас порцыю камуністычных ідэй. На справе ж атрымліваецца зусім наадварот. З замежнікамі мы звычайна варагуем, а той, хто не варагуе, прыходзіць да высновы, што ў Афрыцы ці на Блізкім Усходзе людзі жывуць нашмат лепей, чым у нашай краіне. Паблажліва ставімся хіба што да в’етнамцаў. Ціхмяныя, амаль незаўважныя, як здані, яны трымаюцца адной суполкай і нікому не дакучаюць. Адна толькі й няўдоба, што на калідоры вечна стаіць гаркава-непрыемны пах, бо на агульнай кухні в’етнамцы звычайна смажаць селядцы. Над імі, даверлівымі і паслухмянымі, хто-ніхто нават ладзіць кепікі. Прыгадваецца выпадак. У пакой да маіх аднакурснікаў падсяляюць двух в’етнамцаў. Ці то з пахмяла, ці то проста будучы пры добрым настроі, хлопцы вырашаюць над в’етнамцамі пажартаваць. У першую ж раніцу, у шэсць гадзін, яны падымаюцца з ложкаў, на ўсю моц уключаюць радыёпрыёмнік, з якога грыміць гімн Савецкага Саюза, і будзяць сваіх суседзяў. Тлумачаць ім, што ў нашай краіне кожны абавязаны сустракаць новы дзень пад гімн і па стойцы “смірна”. І яны ўчацвярых выцягваюцца ў струнку, пакуль не змаўкаюць апошнія акорды. Пра свой жарт хлопцы, натуральна, забываюцца і наступным ранкам храпуць так, што не разбудзіш, хоць страляй з гармат. А бедныя в’етнамцы, прывучаныя да дысцыпліны, падхопліваюцца ў шэсць гадзін, уключаюць гімн і на пяць хвілін застываюць, як скамянелыя статуі. Будзіць беларускіх сяброў яны не асмельваюцца. І так — некалькі дзён, пакуль в’етнамцы не пацікавяцца ў землякоў, ці не цяжка ім падымацца ў гэткую рань. Дзіўна, але на жарт сваіх беларускіх аднапакаёўцаў в’етнамцы зусім не крыўдуюць... Іншая справа — арабы і афрыканцы. Яны паводзяць сябе нахабна, на нашыя заўвагі не рэагуюць і ўвогуле быццам бы даюць пазнаку, што не яны ў гасцях, а мы. Мой сябар неяк кажа: — Пажыўшы з арабамі, я пачаў любіць яўрэяў. Прычына варажбы паміж намі — не расавая. Яна замешана на іншых “дражджах”. Скаламбурыўшы, можна сказаць: усе замежныя — заможныя. Тут няма ніводнага выхадца з тамтэйшага простага люду. Нездарма мой сусед Марсель з Эфіопіі без аніякага прытвортсва наракае на лёс: — Нашая сям’я — бедная. Бацька мае ўсяго тры магазіны. Яны апрануты ў дыхтоўныя заморскія “шмоткі”, слухаюць музыку з магнітафонаў, зрэдчас харчуюцца ў рэстаранах. Большасць з нас, натураль­на, пра гэта і не марыць. Што яшчэ дапякае — да іншаземцаў з іх раскошай горнуцца самыя прыгожыя дзеўкі. Без аніякага сораму перад намі і днём, і ноччу коўзаюц­ца ў ложках сваіх смуглявых і цёмнаскурых спонсараў. Такіх дзевак мы лічым здрадніцамі і ставімся да іх з пагардай. Зрэшты, непрыязь паміж намі і іншаземцамі звычайна выплёхваецца толькі ў слоўныя перабранкі, бо за сур’ёзны канфлікт “нашага” без разваг і разборак вытураць з універсітэта. Затое перападае цёмнаскурым і смуглявым за межамі інтэрната. Па вечарах у нашыя расчыненыя вокны раз-пораз далятаюць бразганне ланцугоў, трэск паламаных калоў і адчайны енк замежных “сяброў”. Не, на іх палююць уздоўж Свіслачы не пакрыўджаныя ці абражаныя студэнты. Гэта робяць сваю “чорную” справу мясцовыя... ну, цяпер іх называюць скінхедамі. Колісь нашая ўлада, запрашаючы на вучобу чужынцаў, спадзявалася не толькі атрымаць за гэта дадатковыя грошы, але і праз пэўны час мець за мяжою адданых сяброў савецкае дзяржавы. А ў рэшце рэшт атрымала ворагаў. Дый уласныя студэнты не сталі інтэрнацыяналістамі, бо з сілком навязанай “любові” звычайна прарастае нянавісць... “Дзяды” Пасля таго, як студэнцкае жыццё застаецца за даляглядам, нам належыць прайсці трохмесячныя вайсковыя зборы ў Слоніме, каб атрымаць званні лейтэнантаў запасу. Мне яны бачацца нечым накшталт будатраду ці “бульбы”, калі ёсць магчымасць пажыць з аднакурснікамі адным кагалам, пасёрбаць з агульнага катла. Аднак жа сурова памыляюся... За пяць гадоў вучобы між намі не было і згадак, служыў ты ў войску ці не. Усе — сябры, прыяцелі, аднакашнікі. А тут раптам адбываецца жорсткі падзел на “дзядоў” і тых, хто не служыў. Прынамсі, гэтага дамагаюцца менавіта “служывыя”, у некаторых з іх ёсць нават сяржанцкія ці яфрэйтарскія лычкі. Вядома ж, з нас, маладзейшых, “дзяды”, як бывае ў войску, не здзекуюцца. Але драіць падлогу ў казарме, заступаць на пост днявальнага ці адбываць нарады на кухні — гэта толькі наш абавязак. Праўда, некаторыя з тых, што адслужылі, “дзядамі” сябе не лічаць, таму і дняваляць добраахвотна, і на кухні ўвіхаюцца нароўні з маладзейшымі. Такі падзел мяне абурае, і зрэдчас адбываюцца сутычкі з “дзядамі”. Мне, вядома, няцяжка лішні раз пастаяць каля тумбачкі ці на кухні да бляску адшараваць зашмальцаваны тлушчам кацёл. На кухню я нават хаджу з ахвотай, бо там на асобнай патэльні можна падсмажыць бульбяныя крышэнікі ці адборныя кавалкі мяса і ўсім нарадам парадаваць свае жываты. Зневажае тое, што толькі-толькі ты быў з усімі на роўных і раптам стаў паслугачом у свайго аднакурсніка, і ён ужо нібы пан, а ты — парабак. А яшчэ ж зусім нядаўна ён браў у цябе шпаргалкі, пазычаў грошы да чарговай стыпендыі, прасіў напісаць за яго нататку ў газету, каб залічылася вытворчая практыка... Дарэчы, найбольш жорсткія “дзяды” акурат самыя невукі, самыя бяздарныя. Адслужыўшы ў арміі, яны агоралі падрыхтоўчае аддзяленне, з ільготамі паступілі і вучыліся так-сяк, цераз пень-калоду. Прынамсі, не параўнаць жа іхнія паўзабытыя веды з навыкамі ўчарашніх школьнікаў... Магчыма, таму на зборах, назваўшыся “дзядамі”, яны спрабуюць хоць у нечым на кароткі час паказаць перад намі сваю перавагу, хоць трохі зарэтушаваць сваю інтэлектуальную і творчую хібнасць... У знакамітым тэлесерыяле “Сямнаццаць імгненняў вясны” шэф гестапа Мюллер даводзіць Шцірліцу: — І ведайце: з усяе размовы найбольш запамінаецца апошняя фраза. “Апошняй фразай” за пяць журфакаўскіх гадоў былі для мяне тыя вайсковыя зборы. І ў мяне на ўсё жыццё засталося ўражанне, што з некаторымі сваімі аднакурснікамі я не вучыўся разам увесь гэты час, а служыў з імі ў войску... Пад танкам На зборах мы страляем з аўтамата, гойсаем на “бэтээры”, шпурляем баявыя гранаты. Наступнае выпрабаванне – легчы пад танк. Дыспазіцыя такая: ты з галёканнем бяжыш насустрач танку, плюхаешся перад ім на зямлю, чакаеш, пакуль над табою праляскаюць гусеніцы, затым падхопліваешся і шпурляеш услед яму гранату-муляж. Гэтае выпрабаванне ўсе мы праходзім дастойна, хоць Т-72 знешне выглядае пагрозна, а зямля на палігоне не зусім падсохлая. Праўда, Віця Чарнушэнка скажа потым, што я задужа раскінуў рукі ўшыркі і маё запясце ледзь не зажавала гусеніца. Разам з намі, журфакаўцамі, на зборах тусуюцца і будучыя юрысты, бо падчас вайны ім таксама давядзецца весці ў атаку мотастралковыя ўзводы. Жывём мы ў адной казарме, і вучэнні ў нас — сумесныя. Адзін з патэнцыйных афіцэраў, які ўжо засвоіў розныя кодэксы і законы, бяжыць насустрач танку і замест таго, каб прытуліцца да глебы, раптам спыняецца і... кідаецца наўцёкі. Танкіст, відаць, напачатку губляецца, на якое імгненне ягоная грозная машына таксама прыпыняе ход, а затым выплёўвае ззаду густы шэра-блакітны шлейф дыму і рэзка зрываецца з месца. Танк гоніцца за ўцекачом. Юрыст віхляе па палігоне, як заяц, робіць скачкі то ўбок, то наперад, але танк, як прывязаны, уздзіраючы гусеніцамі зямлю, паўзе за ім след у след. Не адну хвіліну працягваецца пагоня, а мы, назіраючы за гэтым відовішчам, хапаемся ад смеху за жываты. Пад танк той юрыст так і не лёг. Цікава: кім ён цяпер працуе? Пракурором, які рашуча змагаецца са зламыснікамі і бандзюгамі? Суддзёй, што без разваг выносіць прысуд? Зрэшты, гэта не так важна. Галоўнае — ён, мусіць жа, вельмі паважаны чалавек, да яго прыслухоўваюцца, шануюць, узнагароджваюць. Узнікае думка: а кім бы ён быў падчас вайны? Ці меў бы гэтую пашану і даброты, калі б давялося паставіць на кон уласнае жыццё? Мінулая вайна стала лакмусавай паперкай для кожнага тагачаснага чалавека. Хтосьці праявіў мужнасць і стаў героем, нехта змаладушнічаў і стаў здраднікам-паліцаем. А каб не было тае вайны, яны, і героі, і здраднікі, пражылі б да скону амаль аднолькава, магчыма, нават памяняліся б ролямі: патэнцыйныя героі нічым адметным не вызначыліся б, а няспраўджаныя здраднікі атрымлівалі б высокія ўзнагароды. Выходзіць, ім, тагачасным баязліўцам, запраданцам і іншай набрыдзі, якую выштурхнула на паверхню жыцця вайна, проста не пашанцавала з часам, у якім давялося жыць. На шчасце, маё пакаленне вайны не зведала. Шкада толькі, што сёння немагчыма адрозніць Рыбака ад Сотнікава... Нічыя У шматтыражцы “Інтэграл” я вяду шахматную рубрыку і неяк аб’яўляю на старонках газеты конкурс рашэння задач і эцюдаў. Удзельнікаў набіраец­ца вельмі шмат, што не дзіва для прадпрыемства, дзе інтэлектуалаў — аж зашкальвае. Акурат у гэты час у Мінску праходзіць шахматны турнір, на якім га­лоўнаю “зоркаю” лічыцца малады гросмайстар Чэхаў — вельмі перспектыўны, бо ўжо мае званне чэмпіёна свету сярод юнакоў. У маёй галаве нараджаецца блюзнерская ідэя: а што калі папрасіць гэтага Чэхава, каб ён даў сеанс адначасовай гульні для лепшых удзельнікаў конкурсу? Для іх жа гэта будзе найлепшай узнагародай. Арганізатары турніра даюць мне гатэльны нумар тэлефона Чэхава, і я выказваю яму сваю просьбу. Гросмайстар, што для мяне, прызнацца, нечакана, дае згоду. І гэта пры тым, што партыі ў турніры гуляюцца штодня, а значыць, сеанс можна правесці толькі ўвечары. У сённяшні камерцыйны век безразважны і бескарыслівы ўчынак Чэхава выглядаў бы бязглузда: на той дзень ён лідыраваў у турніры, так што для агульнай перамогі не варта было залішне тлуміць мазгі нейкім сеансам адначасовай гульні, за які, у дадатак да ўсяго, табе не абяцаюць ні капейкі. “Інтэграл” нават не спадабляецца на аўтамабіль, каб прывезці гросмайстра на прадпрыемства. Сустрэўшыся ў вестыбюлі гатэля “Мінск”, да Курасоўшчыны мы дабіраемся на тралейбусе, адно што талончык для Чэхава я купляю за свой кошт... У зале, дзе мяркуецца правесці сеанс, ад людзей не праткнуцца, і ўсе трымаюць пад пахамі шахматныя дошкі. Напачатку планавалася, што з гросмайстрам мецьмуць магчымасць згуляць толькі ўдзельнікі конкурсу, а тут — такая процьма народу. У рэшце рэшт вырашаем, што падужацца з гросмайстрам змогуць толькі трыццаць шчасліўчыкаў. Тым лікам, натуральна, і я. На восьмым ходзе стаўлю сваю пешку на поле с6 і разлічваю, што гросмайстар трапіць у няхітрую пастку. Наіўны чалавек! Пасля сеанса я спытаюся ў Чэхава, ці разгадаў ён маю “каварную” задумку, і ён адкажа-запытаецца: — Гэта пасля хода с6? Ну вядома ж, разгадаў. Але ўразіць не гэта. Аказваецца, ён памятае ўсе хады ва ўсіх трыццаці партыях! А тады, у час сеансу, менавіта пасля майго восьмага хода Чэхаў нечакана прапаноўвае мне... нічыю. Вядома ж, робіць ён гэта дзеля пачцівасці, каб выказаць павагу да мяне як да арганізатара мерапрыемства. Што рабіць? З аднаго боку, калі яшчэ выпадзе пазмагацца з гросмайст­рам і даведацца, чаго я варты ў параўнанні з ім. А з другога — нічыя з гросмайстрам! Гэтым жа можна будзе пахваляцца ўсё жыццё! І я пагаджаюся на нічыю... У тым сеансе такога ж поспеху даб’юцца яшчэ пяць чалавек, астатнія свае партыі прагуляюць. Аднак жа пазней у мяне чамусьці ніколі не ўзнікне жаданне перад кім-небудзь пахваліцца, што ўдалося згуляць унічыю з самім гросмайстрам... Сам — гам, а іншаму не дам Пасля журфаку мне можна застацца ў сталіцы, тым болей што пры размеркаванні некаторыя рэдакцыі гатовыя даць на мяне “выклік”. Але я цвёрда намерваюся падацца на сваю родную Старадарожчыну. Адно што блізка да бацькоў, да родных краявідаў. А другое — у сям’і ўжо нара­дзілася дачушка, і туляцца па здымных кватэрах не надта зручна дый, як кажуць, не па кішэні. А рэдактар старадарожскай раёнкі якраз і абяцае даць двухпакаёўку. У раёнцы адразу ж засноўваю сатырычную старонку — “Лазню”. Цягу да іроніі і гратэску маю яшчэ з дзіцячых гадоў. Тэмы для фельетонаў знаходжу ў розных рэйдах па раёне. Нашая суполка заўсёдная і трывалая: апроч мяне, оперупаўнаважаны АБКСУ Леанід Варанкоў, на пульхным чэраве якога ледзь зашпільваюцца гузікі міліцэйскага мундзіра, супрацоўнік камітэта народнага кантролю Васіль Пучкоўскі, трыццацігадовы мужчына са злёгку пачырванелым тварам, і эканаміст мясцовага банка Таня Кажамякіна, вельмі пекная маладзіца майго ўзросту, на якую я спадцішка кідаю панадныя позіркі. Ейнае дзявочае прозвішча Дубік, і Таня жартам называе сябе Кажадубікам. Зрэдчас у кагорту спрычыняецца трапіць і хто-кольвеч яшчэ. Найбольш нам даспадобы рабіць наскокі на крамы, і гэтаму ёсць належны вытлумак. Заляжалыя і таму сапсаваныя тавары, якія, насуперак інструкцыям, выстаўляюцца ў продаж, нас цікавяць мала. Першым чынам зазіраем пад прылаўкі, шастаем у бакоўках, абшукваем склады. Адтуль заўсёды можна выцягнуць “на свет божы” прыхаваныя дэфіцытныя тавары. Складаецца адпаведны акт, і ўсё гэтае дабро адразу ж выстаўляецца на паліцы. Вестка пра тое, што “камісія з раёна” трасе мясцовую краму, разлятаецца па кожнай вёсцы імгненна. Каля пакуль што зачыненых дзвярэй збіраецца натоўп. Усе чакаюць, што вось-вось гэтыя дзверы расчыняцца, і, напэўна, удасца купіць знойдзеныя камісіяй палку каўбасы, кіло замарожанай рыбы ці кавалак прыстойнага сукна. Аднак часцей за ўсё іхнія спадзяванні не спраўджваюцца. Наш улоў звычайна небагаты. Прадаўцы прыхоўваюць тавары ці для сябе асабіста, ці для радні, ці для добрых знаёмцаў. А гэта няшмат. І калі згаладалы натоўп нарэшце ўрываецца ў краму, каля прылаўка ўжо ёсць невялікая чарга. Яна складаецца з удзельнікаў рэйдавай брыгады. Усе мы прадбачліва прыхапілі з сабой грошы, якія былі ў наяўнасці, і цяпер скуп­ляем амаль увесь дэфіцыт, намі ж самімі і знойдзены. Мясцовыя жыхары толькі “глытаюць сліну”, а мы выходзім з крамы з пакункамі ды сумкамі. Апрача таго, у чарговай “Лазні” з’яўляецца сумесна падпісаны фельетон, у якім высмейваюцца прадаўцы-штрафнікі, а ў сваіх дзеяннях мы не бачым нічога ганебнага ці амаральнага... Зрэшты, якім было тагачаснае жыццё, такая існавала і мараль. Так званы блат лічыўся не заганным, а вартым зайздрасці, прынцып “ты — мне, я — табе” быў у грамадстве асноўным. Пры агульнай нішчымніцы ўмовы дыктуе не галава, а страўнік. І ён не разумее, што такое справядлівасць, духоўнасць і іншыя “інтэлігенцкія штучкі”... “Сабачая” прафесія З фельетонамі гэтак распярэзваюся, што не ведаю меры. Падабаецца, што хтосьці паважліва са мною вітаецца, нехта пры размове трымаецца з асцярогаю. У рукі трапляе даведка нейкай камісіі аб “фінансавых злоўжываннях” дырэктара раённага дома культуры Уладзіміра Пракопавіча Зыка. Факты дробненькія, не вартыя ўвагі, бо ніякіх “злоўжыванняў” па сутнасці і няма. Тым не менш рэдактар Зуйкевіч загадвае абавязкова пра гэта напісаць, і я выплёхваю на старонкі газеты разгромны фельетон. Яшчэ і ганаруся: зачапіў гэткую значную па раённых мерках “шышку”! А між тым колісь Уладзімір Пракопавіч вёў у маёй школе ўрокі фізкультуры. Вёў выдатна, захапляюча. Менш як за год з ліку маіх аднакласнікаў ён падрыхтаваў лепшую ў раёне валейбольную каманду, а мяне самога часам “праштурхоўваў” на розныя абласныя спаборніцтвы. І вось як я “аддзячыў” настаўніку: настругаў пра яго незаслужаны фельетон, каб выканаць заданне рэдактара, пацешыць уласнае самалюбства. Старыя Дарогі — гарадок невялікі, і пасля публікацыі даводзіцца суст­ракацца з Зыкам ледзь не штодня, хоць гэтых сустрэч я імкнуся пазбягаць. Вярэдзіцца душа, позірк скіроўваецца долу, а Уладзімір Пракопавіч, тактоўны, інтэлігентны чалавек, пра фельетон нават не згадвае, ні ў чым мяне не папракае, і толькі ў глыбіні вачэй бачыцца прыхаваная туга. І так будзе да самай ягонай заўчаснай і раптоўнай смерці... На чарговай планёрцы рэдактар Зуйкевіч, пераказваючы падначаленым размову з нейкім старшынём калгаса, нечакана прамаўляе: — Я яму і кажу: вось нацкую Усеню, дык ён цябе ў сваім фельетоне на шматкі разарве... І тут Зуйкевіч абсякаецца, уцяміўшы, што неабачліва ляпнуў лішняе, непрыемнае для мяне. Супрацоўнікі рэдакцыі таксама гэта разумеюць, але не падаюць выгляду, хоць хто-ніхто з пагардай кідае ў мой бок зласлівы позірк... Словы Зуйкевіча мяне зневажаюць і абражаюць. А зрэшты... Я іх заслужыў. У фельетонах сапраўды кідаюся на людзей, як раз’юшаны сабака, нацкаваны гаспадаром. Пасля тае планёркі сатырычны імпэт суцішваю, і “Лазня” з’яўляецца на старонках газеты ўсё радзей. За безаглядную гатоўнасць апантана выконваць загады кіраўніцтва я заслугоўваю ганьбы, і ў першую чаргу ад самога сябе. Прынамсі, хіба не вылузваўся са скуры ледзь не кожны тагачасны журналіст, каб выканаць гэткі ж загад, без разваг скіроўваць свае сілы і майстэрства туды, куды патрабуе ўсемагутная і мудрая камуністычная партыя? Хто рабіў гэта свядома, па ідэйных матывах, а хто — дзеля ўласнага дабрабыту. А цяпер, пры сённяшняй уладзе, “сабачая” сутнасць журналістаў дзяржаўных выданняў акрэслілася яшчэ выразней. Не тое золата, што блішчыць У кожным райцэнтры знойдзецца дзясятак-другі графаманаў, якія спрабуюць нешта зарыфмоўваць і закідваюць рэдакцыі сваімі “творамі”. І ў тым няма ніякае бяды: калі з гэткага “творцы” не атрымаецца прафесійны літаратар, дык заўзятым чытачом ён будзе абавязкова. Пры ўсіх раённых газетах існуюць літаратурныя аб’яднанні, у якіх і гуртуюцца вось такія пачаткоўцы. А ў Старых Дарогах на той час літаб’яднання няма. Ліквідоўваю гэты прабел. Адзін раз на месяц, вечарам, у маім кабінеце мясцовыя класікі чытаюць свае творы. Гэты чалавек сярэдняга ўзросту ў зашмальцаваным, пацёртым паліто, зношаных чаравіках і выцвілай кепцы на галаве звычайна спазняецца. Ён асцярожна, нібы баючыся, адчыняе дзверы і, не праходзячы далей, моўчкі прытульваецца да вушака. Разам з ім у кабінеце з’яўляецца смярдзючы пах цвілі, гнілі і ўвогуле ўсяго таго, што аздабляе жыццё адзі­нокага, занядбанага, недагледжанага халасцяка. Калі ўсё ўжо прачытана-абмеркавана, чалавек дастае з-за пазухі скрутак паперы і, не чакаючы ніякага дазволу, пачынае чытаць свае вершы на рускай мове. Чытае доўга, без перапынку. Дзіўна, але ў мяне зусім не ўзнікае жаданне яго абсекчы, спыніць. Наадварот, я слухаю вельмі ўважліва, бо тое, што ён чытае, мне падабаецца. Ва ўсякім разе ягоныя вершы не раўня нязграбна зарыфмаваным радкам іншых пачаткоўцаў. Гэтага чалавека ўсе завуць проста Феліксам. Ён трохі “скалечаны на галаву” і, кажуць, мае адпаведную даведку. Аднак жа не буйны, бяскрыўдны, няшкодны. Загадчыца аддзела пісьмаў Тамара Сцяпанаўна Рэўтовіч, якая жыве ў Старых Дарогах спакон веку, раскажа мне: — Некалі Фелікс быў самым разумным, самым здольным вучнем у школе. Скончыў яе з залатым медалём. Феліксу прарочылі вялікую будучыню, ён пісаў цудоўныя вершы. І нечакана нешта пераклініла ў галаве... Бацькі неўзабаве памерлі, і цяпер няма каму яго даглядаць... Феліксу вельмі хочацца, каб ягоныя вершы былі надрукаваны ў газеце, і ён заўсёды пакідае рукапісы, ад якіх патыхае той жа затхласцю. І вершы сапраўды вартыя, яны зачароўваюць парадаксальнасцю і містыцызмам. Але ніводнага з іх я так і не дам у друк. У гарадку кожны адзін аднаго ведае, і што ж тады падумаюць чытачы пра газету, калі яна публікуе творы ціхага вар’ята?.. ...Знаёмая дзеліцца ўражаннямі ад паездкі ў трамваі: — Уяўляеш, заходзіць нейкі малады бомж, п’яны ў дрызіну. Ад яго нясе такім смуродам, што людзі адступаюцца як мага далей. А ён крыўдзіцца і крычыць на ўвесь трамвай: “Я — беларускі паэт Анатоль Сыс!” Усе толькі рагочуць, бо не вераць, дый ніхто не чуў такога прозвішча. Дарэчы, а ці сапраўды ёсць такі паэт? — Ёсць, — адказваю. — І ён вельмі таленавіты. Хочаш, дам пачытаць ягоную кніжачку? — Не-е-е! — махае рукамі знаёмая. — Які ён сам, такія, мусіць, і ягоныя вершы! ...Сярод удзельнікаў літаб’яднання “Узлёт” гэты студэнт філфака дужа адметны. Ён высокі, светлавалосы, прыгожы. А апрануты дык проста з іголачкі: належна адпрасаваны касцюм, белая сарочка, кідкі гальштук. Дый вершы ягоныя гэткія ж прыгладжаныя, правільныя, з рытмам і рыфмай. Але яны чамусьці нікому з нас не падабаюцца. Нейкія нежывыя, штучныя, можна сказаць, не напісаныя, а зробленыя. Трэба прызнаць, што з часам гэты паэт добра-такі “наблатыкаецца” ў вершаскладанні, і ягоныя творы раз-пораз з’яўляцьмуцца ў друку. Хоць яны будуць па-ранейшаму халоднымі і не выклічуць у мяне ніякіх пачуццяў. Калі-нікалі мне яшчэ давядзецца пабачыць таго паэта, і ён заўсёды выглядацьме як маладзён на ўласным вяселлі — у касцюме і пры гальштуку. Паэт паведаміць, што, як і раней, яму добра пішуцца вершы. А для сябе я адзначу, што ягонае прозвішча даўно ўжо не на слыху, вершаў у друку чамусьці ўвогуле не відно... Нездарма кажуць: не тое золата, што блішчыць. Ку, Чарненка! Кіраўнікі дзяржавы падаюць з дрэва жыцця, як пераспелыя жалуды з дуба: Суслаў, Брэжнеў, Андропаў... Наспявае чарга “ўзяцца за лейцы” зусім нямогламу Чарненку. З гэтае нагоды затрымліваецца друкаванне раёнкі. Да самае начы рэдактар Зуйкевіч і я, адказны сакратар, чакаем афіцыйнага паведамлення пра новага генеральнага сакратара. Нарэшце БелТА па радыё надыктоўвае тэкст (тады ні факсаў, ні тым больш электроннай пошты не было, таму ўсе афіцыйныя матэрыялы для раёнак перадаваліся менавіта па агульным радыё). Паведамленне атрымліваецца крыху большым, чым тое месца, якое мы загадзя і наўскідку пакінулі для яго на першай паласе. Што рабіць? Перавёрстваць паласу — гэта ж колькі часу яшчэ спатрэбіцца. І тады Зуйкевіч вырашае: — Замест “Канстанцін Усцінавіч” паставім толькі ініцыялы — “К.У.” Заметка якраз становіцца на адведзенае месца, лінатыпістка і вярсталь­шчыца сыходзяць дахаты, друкар запускае станок... Бяру аддрукаваны асобнік, кідаю позірк на першую паласу, і адразу рэжа вочы гэтае “К.У.” Справа ў тым, што па тэлебачанні днямі паказалі камедыю “Кін-дза-дза”. Вельмі смешную і павучальную. “Ку”, — так вітаюц­ца адзін з адным галоўныя героі. Камедыя народу настолькі спадабалася, што некаторыя насельнікі гарадка пры сустрэчы кажуць гэтае “ку” заместа “добры дзень”. І, безумоўна, іранічны чытач, пабачыўшы загаловак, адразу пасмяецца. А рэдактару, мусіць, давядзецца плакаць ці ўвогуле страціць пасаду. Бо можна падумаць, што газета вітае прыход новага генеральнага сакратара, як у той камедыі: — КУ, Чарненка. Пры той паспешлівасці, з якой сыходзяць у іншы свет правадыры, гэта прагучыць як насмешка ці здзек. Выказваю свой занепакой Зуйкевічу. Той хапаецца за галаву і бяжыць спыняць друкарскі станок... Лінатыпістка ўжо немаведама дзе, і мы ўдвох, як колісь наборшчыкі ленінскую “Іскру”, уручную складваем з літарак “Канстанцін Усцінавіч”. На дробны шрыфт у загалоўку начальства назаўтра ўвагі не звяртае... Пры Сталіне за двухсэнсоўную памылку ў газеце маглі саслаць на Калыму ці ўвогуле расстраляць. Я нарадзіўся пазней. Але ж гэты страх, гэтая перасцярога, мусіць, перадаліся генетычна... Блакноцік у кішэні З ўсяе Беларусі на семінар у Каралішчавічы запрашаюцца маладыя творцы. Мне таксама выпадае гэткае шчасце. Увесь тыдзень напоўнены цікавымі сустрэчамі, бурнымі спрэчкамі, вечаровымі пасядзелкамі... Кіруе семінарам Рыгор Барадулін. На творчых занятках яму падсаб­ляюць Сцяпан Гаўрусёў і Сяргей Панізнік. Усе арганізацыйныя пытанні вырашае Мікола Гамолка. Яму даводзіцца круціцца, як шчупаку на патэльні. Ягоныя постаць мільгае і там, і тут. Нас жа трэба і размясціць, і накарміць, і наладзіць з кімсьці сустрэчу... Ягоную руплівасць і заўсёдную мітусню ўсе мы заўважаем. Тым лікам і Рыгор Барадулін. На адным з заняткаў ён няўзнак, мімаходам прамаўляе: — Наш Боегамолка... Семінарысты заходзяцца ад рогату. Справа ў тым, што з тэлеэкранаў і радыё на той час толькі і чуваць: “раззбраенне”, “боегалоўка”... І вось жа як дасціпна і дарэчы прагучала гэтае “Боегамолка”! Тое, што Рыгор Барадулін непераўзыдзены майстар слова і словатворчасці, — ні для кога не сакрэт. Але гэта не толькі прыродны дар. За гэтым стаіць штохвілінная праца, пільная ўвага да пачутага. Адзін з семінарыстаў кідае выраз: “масцісты паэт”. Вядома ж, ён проста не ведае, што правільна трэба казаць “масціты”. Аднак Рыгор Барадулін адразу падхопліваецца: — Як ты сказаў? Масцісты? Выдатна! З нагруднай кішэні Рыгор Іванавіч дастае блакноцік і робіць нататку. Не ведаю, ці скарыстаў ён гэтае слова напотым, але мяне тады ўразіць і такое абвостранае чуццё на словатворчасць, і гэты невялічкі блакноцік... З падобным сутыкнуся толькі аднойчы, трохі раней, калі пасля першага курса прыеду на практыку ў тую ж старадарожскую раёнку. Шэфства нада мною адразу ж бярэ Уладзіслаў Рубанаў. Ён не нашмат старэйшы за мяне, пасля вучобы толькі першы год працуе адказным сакратаром, і між намі завязваецца шчырае сяброўства. Яднае яшчэ і агульная цяга да творчасці. Уладзіслаў дае пачытаць свае першыя апавяданні. Мне яны дужа падабаюц­ца. І як жа мы ўдвох радуемся, калі адно з іх друкуе “ЛіМ”! Адказнаму сакратару боўтацца па раёне даводзіцца няшмат. Вось і Рубанаў выбіраецца ў камандзіроўку гады ў рады. Але калі вяртаецца, ягоны нагрудны блакноцік спісаны пачутымі ад людзей сакавітымі слоўцамі і выразамі. Іх я потым знайду ў ягоных апавяданнях і аповесцях. Колькі я ні спрабаваў напотым прывіць сабе гэткую ж звычку — трымаць пад рукой блакноцік, — так і не ўдалося. І столькі з-за гэтага страчана!.. Пісьменнік творыць не толькі за сталом, ягоныя душа, ягоны розум “працуюць” штохвілінна, нават у сне. І шкада, што найчасцей — ухаластую... Сюжэт Аднакурснік Саша Германовіч, ведаючы, што апошнім часам мяне пацягнула на баладныя вершы (я дык папросту называю іх сюжэтнымі), прапануе: — Калі праставіш пляшку “чарніла”, падару табе выдатнейшы сюжэт. Прычым не выдуманы, не высмактаны з пальца. Відавочцам быў мой добры сябра. Я недаверліва пазіраю на яго: — А калі гэты сюжэт мне не спадабаецца? Тады, выходзіць, тую пляшку ты выжлукціш на халяву? — Даю гарантыю, што спадабаецца. Так што бяжы ў краму. Прынамсі, рызыка не надта вялікая. Пляшка “Лучыстага” каштуе ўсяго 97 капеек. Крама суседзіцца з нашым інтэрнатам № 2. Так што адна нага там, другая — тут. Услодыч падлячыўшыся “пасля ўчарашняга”, Германовіч распавядае свой сюжэт. Ён становіцца вершам “Балада пра ногі”: Горнай дарогі крук. Выгнуты хвост калоны. Выпусціш руль З рук — І шлях бяздонны... Раптам кінула ўбок. Неба... Клінок дарогі... Неба... Зямля... Боль. Прыціснула ногі. Гуртам стаяць сябры. Выцягнуць немагчыма: І чалавек гарыць, І машына... Дапамагчы! А чым? Дзе адзінае выйсце? — Там... у кабіне... сячы... Ногі... сячыце! Зараз усё рване! — Хлопцы... тапор... ударце! — Не! — Не магу я! — Не! — Не пакідайце... Выбух агнём пакрыў Выгнуты крук дарогі. Горнага рэха крык: — Ногі сячыце! Но-о-огі!.. Неўзабаве гэты верш будзе надрукаваны ў альманаху “Дзень паэзіі”. І я атрымаю ганарар, за які можна будзе купіць не толькі пляшку “Лу­чыстага”... Як тут не прыгадаць знакамітыя радкі: “Когда б вы знали, из какого сора растут стихи…” Дзяўчынка з “хвосцікам” Наша артэкаўская змена хоць і лічыцца юнкораўскай, але ў ёй шмат паэтаў-пачаткоўцаў. Зрэдчас мы збіраемся ў ленінскім пакоі і чытаем адзін аднаму свае нясмелыя спробы. Сярод паэтак ёсць дзяўчынка з суседняга атрада, якая мне дужа падабаецца. У яе раскосыя вочы, чамусьці бледны твар, злёгку выцягнуты, і каштанавыя валасы, заплеценыя ў хвосіцк. А станік ейны тоненькі-тоненькі — як сцяблінка ільну. Я не столькі слухаю нечыя вершы, колькі спадцішка любуюся сваёй абранніцай. Нарэшце і яна чытае свой верш — пра вясну. Дзяўчынку ўсе вельмі хваляць. У мяне з’яўляецца магчымасць уставіць “тры капейкі” і звярнуць на сябе ейную ўвагу. Справа ў тым, што гэты верш акурат перад ад’ездам у Артэк я прачытаў у адрыўным календары, перш чым бацька выкінуў скамечаны лісток у печ. Каб дагадзіць дзяўчынцы, пацвердзіць, што верш сапраўды варты, я і распавядаю пра гэта ўсім: — У календары абы-што не надрукуюць! — падсумоўваю шматзначна і чакаю ўдзячнага позірку дзяўчынкі. А яна чамусьці ўскоквае з месца і вісклява крычыць: — Няпраўда! Гэта я сама напісала! А затым, прыкрыўшы твар далонямі, пачынае голасна плакаць — ажно паміж пальцамі цякуць слёзы. Усе кідаюцца яе супакойваць, суцішаць: — Ды ён, мусіць жа, памыліўся! — Ну вядома ж, ты сама напісала! І толькі я сяджу, як аслупянелы. Памыліцца я не мог — гэта дакладна. І тут даходзіць да клёку, што дзяўчынка сапраўды прысвоіла чужы твор, інакш не рэагавала б так бурна, не маскіравала б “шчырымі слязьмі” свой плагіят. Я моўчкі пакідаю ленінскі пакой і адчуваю, як колюць спіну ганебныя позіркі. А дзяўчынка мне ўсё адно даспадобы. Я па-ранейшаму стараюся як мага часцей патрапіцца ёй на вочы, звярнуць на сябе ўвагу. Аднак яна напамысна верне ўбок свой збялелы тварык, а калі і кідае пагляд, дык варожы, ненавісны. Так і засталося маё нясмелае пачуцё без узаемнасці... Потым не раз сутыкнуся з такой сітуацыяй: не падумаўшы, хочаш некаму дагадзіць, а нажываеш ворага. Адшчапенец Уладкоўваюся на працу ў “Гомельскую праўду”. Пакуль сям’я застаецца ў Старых Дарогах, рэдакцыя забяспечвае мяне малюпасенькім пакойчыкам у інтэрнаце нейкага тэхнікума. Месца ў ім — толькі для ложка і стала. Камендант інтэрната — габрэй сталага ўзросту. Ніколі не бачу яго цвярозым. Неадпрасаваны, заляпаны чорны касцюмчык, сарочка наросхрыст, разбэрсаныя валасы на галаве... Пабачыш такога каля крамы, дык падумаеш, што бадзяга ці бомж. Пару разоў набулькваю каменданту шклянку гарэлкі, і ён ужо лічыць мяне лепшым сябрам. Намеснік каменданта па выхаваўчай рабоце — таксама габрэй. Ён — поўны антыпод свайму супляменніку. Заўсёды гладка паголены, ад яго патыхае парфумай. Ссівелыя валасы роўненька зачасаны ў прабор. Злёгку зацемненыя акуляры. Светла-шэры касцюм, гальштук, карычневыя і добра наваксаваныя чаравікі. Па знешнім выглядзе — сама меней міністр. Намеснік каменданта заходзіць у мой пакойчык ледзь не штодзень. Яму набулькваць не трэба, бо ён, здаецца, увогуле не п’е. Намесніку проста прыемна пазносіцца з “прадстаўніком прэсы”. Зрэшты, нашыя размовы зазвычай зводзяцца да ягонага маналога пра тое, як цяжка жывецца ў краіне габрэям, колькі добрага яны зрабілі для людзей усяго свету і г. д. А ў фінале заўсёды гучаць адны і тыя ж словы: — Вы на каменданта не зважайце... Такі апоек... Усю нашую нацыю ганьбіць... Але ён выправіцца... Я за гэта вазьмуся... Дзе ж вы бачылі, каб габрэй — ды гэтак піў... Выслухоўваючы ў чарговы раз прабачэнне за “адшчапенца нацыі”, я не злую на намесніка каменданта. Я нават яго паважаю. Бо міжволі ўзнікае пытанне: а ці дбаем вось гэтак пра годнасць і гонар сваёй нацыі мы, беларусы, ці хвалюе нас лёс свайго супляменніка? Мусіць жа, не. Будзе ён ляжаць, п’яны, на абочыне шашы, дык адпіхнём яго нагою ў канаву... Абвяржэнне Хачу напісаць артыкул пра тое, як забяспечаныя, рэспектабельныя дзеці, каб пазбегнуць лішняга клопату, здаюць сваіх бацькоў у дамы састарэлых. Адзін з такіх дамоў — у прыгарадзе Гомеля. Кіруюся туды, каб узбагаціцца фактурай. Кіраўніцтва дома састарэлых падбірае для мяне “патрэбных” дзядулек і бабулек, гутару з імі, запісваю з дзясятак слёзных гісторый. Напрыканцы мяне вядуць папалуднаваць. Праўда, чамусьці не ў агульную сталоўку, а ў бакоўку, аддзеленую дзвярыма з дэрмацінавай абіўкай. Боршч наварысты, шчодра аздоблены смятанай, катлеты сакавітыя, са свежага мяса — як у рэстаране... Неўзабаве ў газеце з’яўляецца артыкул “Старасць — не радасць...” Праз тры дні рэдакцыйную цішыню ўскалыхвае абураны старэчы голас. Прыстойна апрануты дзядок у акулярах шукае “таго карэспандэнта, які напісаў гэткую ману”. Яго, як дэлегата, насельнікі дома састарэлых выправілі ў рэдакцыю, каб перадаў скаргу-абвяржэнне з дзясяткамі подпісаў. — У чым жа мана? — пытаюся ў дзядка. — Хіба ж гэтыя гісторыі я выдумаў? Хіба ж няпраўда, што некаторыя дзеці “спіхваюць” у дом састарэлых сваіх бацькоў? — Хай сабе і праўда, — пагаджаецца дзядок. — Але ж такія выпадкі — адзінкавыя. А ў нашым доме састарэлых гаруюць усе пагалоўна. Нас не кормяць як след. Прадукты, гэта відавочна, раскрадаюцца персаналам. Бялізна не мяняецца месяцамі. Ці верыце, старых ужо заелі вошы! За слова ўпоперак можна атрымаць па карку... Чаму вы пра гэта не напісалі? І сапраўды прыгадваецца, як вусцішна было ў калідорах інтэрната (мусіць, старых разагналі па пакоях, каб не назалялі карэспандэнту), як адна бабулька “вынырнула” з-за вугла і паспрабавала схапіць мяне за крысо, каб нешта паведаць, але на яе цыкнула медсястра і прагнала прэч... І ўсё ж я няўцямна паціскаю плячамі: — Разумееце, у мяне была зусім іншая тэма... — Тэма? — ускоквае з месца дзядок. — Тэма адна: чэрствасць, абыякавасць, непаважлівыя адносіны да старасці. Дзядок яшчэ паходзіць-пакрычыць на калідоры, затым яго выслухае намеснік рэдактара, аднак ніякага плёну гэта яму не прынясе. На добры толк мне варта было б яшчэ раз наведаць той дом састарэлых, напісаць крытычны артыкул ці, можа, нават фельетон. Але ж я не паехаў. Ні журналісты, ні газета не любяць друкаваць абвяржэнні, прызнаваць свае памылкі... Дый увогуле: нам, пісакам, лягчэй глыбакадумна паразважаць над агульнай праблемай, чым дапамагчы канкрэтнаму чалавеку ў канкрэтным выпадку. Дзядзька-цэнзар На літаратурнай старонцы “Гомельскай праўды” завярстаны мой верш “Курганы”. Нічога адметнага, звычайны, радавы верш: Адбалявалі груганы, Вякам — Адлік зязюль-варожак... Нібы нарывы, Курганы Апошнім ложам Зграй варожых. Мячом гацілі кожны крок, Славянкі галасілі нема. (Яшчэ ўва мне пылае гневам Маіх дзядоў Крутая кроў...) Я веру, што зямля прарве Крывавых ран сваіх нарывы. І косці белыя ў траве Галлём бяроз да сонца рынуць. І час вякоў сівых міне, І не заслоніць неба чэрань. ...Глядзіць з ухмылкай на мяне І зубы шчэрыць Шэры чэрап... Як зменны сакратар, я павінен прысутнічаць на фабрыцы “Палесдрук” да таго моманту, пакуль нумар не будзе падпісаны ў свет. Трэба прасачыць, каб не “выпала” якая-небудзь лінейка, не было стракатасці ў загаловачным шрыфце, каб здымак не стаяў дагары нагамі. За змест, за памылкі ў тэкстах адказваюць карэктар і дзяжурны па нумары (звычайна гэта загадчык аддзела ці намеснік рэдактара), якія месцяцца ў цесным пакойчыку прылеглага будынка. А насупраць гэтага пакойчыка — яшчэ адзін. Там сядзіць усемагутны цэнзар. Дзябёлы маладжавы мужчына са злёгку пасярэбранымі скронямі тры­маец­ца самавіта і незалежна. Праўда, прагульваючыся ў вольную хвіліну па дворыку фабрыкі, з ахвотаю ўступае з намі ў размовы на жыццёвыя тэмы і нават можа распавесці анекдот. Ягоны твар чамусьці заўсёды насмешлівы (магчыма, мне гэта толькі здаецца) і таямніча-загадкавы. Намеснік рэдактара Леанід Карачун, які дзяжурыць па нумары, адклікае мяне ўбок і кажа: — Цэнзар чамусьці моршчыцца на твой верш... Нешта яму не пада­баецца... — Дык няхай падыдзе і скажа мне, аўтару. — Ну, ён жа толькі моршчыцца. А зняць з паласы не патрабуе. Зрабіўшы сваю справу, зыходжу з друкарні трохі раней. Назаўтра разгортваю газету, бачу свой верш, але без апошніх радкоў — пра “ўхмылку шэрага чэрапа”. Аказваецца, як толькі я сышоў, у апошні момант перад падпісаннем нумара ў свет, цэнзар запатрабаваў “выкрасліць гэтую крамолу”. У чым крамола — патлумачыць так і не змог. Толькі і сказаў: — Нутром адчуваю: пра зубы, пра шэры чэрап — нешта тут не нашае, не савецкае... Так што на ўсялякі выпадак выкрэслівайце! Бач ты, а мне ў вочы сказаць не адважыўся ці пасаромеўся. Дык учыніў расправу над вершам спадцішка... Упершыню з цэнзурай я сутыкнуся, працуючы ў шматтыражцы “Інтэграл”. Без візы “першага аддзела” не тое што газету падпісаць у свет — рукапіс немагчыма было здаць у набор. Ну дык гэта зразумела — аб’ект, як кажуць, рэжымны, засакрэчаны. (Нават генсек Брэжнеў, вітаючы і віншуючы ў друку “Інтэграл” з чарговым поспехам, не назаве, у якім горадзе знаходзіцца прадпрыемства). Затым у старадарожскую райгазету штогод наязджацьме загадкавы дзядзь­ка са сталіцы і на планёрцы бітыя дзве гадзіны нудна будзе тлумачыць, што нельга пісаць, колькі кароваў здохла ў цэлым па раёне і які ўраджай бабовых чакаецца восенню. Ваенная тайна! Па гэтых звестках вораг можа зрабіць высновы пра нашую боегатоўнасць і эканамічную бяспеку! Дый што казаць: нават падчас працы ў “Звяздзе”, калі ў краіне будзе шугаць гарбачоўская перабудова, давядзецца прысутнічаць на падобнай планёрцы з дзядзькам-цэнзарам. Па сутнасці ён, цэнзар, і быў тады сапраўдным галоўным рэдактарам любога выдання. Загаловак Напісаў артыкул пра забойства. Плануецца паставіць яго ў чарговы нумар. Чамусьці выклікае рэдактар Уладзімір Лазько. Лазько — чалавек вельмі эмацыйны. Калі ў гуморы, можа абнадзеіць, падбадзёрыць, па-сяброўску паляпаць па плячы. Калі ж не ў настроі, за анішто можа аблаяць (праўда, без мацюкоў), пырскаючы слінай, прынізіць і зганьбіць. Сакратарка Тамара Высоцкая падказвае, што сёння рэдактар такі злы — свет не бачыў. Толькі расчыняю дзверы ў ягоны кабінет, як чую раздражнёнае: — У тваім артыкуле мне не падабаецца загаловак. Прыдумай іншы! Сяджу, думаю. Праз дзесяць хвілінаў зноў іду да рэдактара. — Што за ахінея? Ідзі думай яшчэ! Напружваю мазгі, нясу Лазько новы варыянт. — Не пойдзе! Думай, думай! І так — дзесяць разоў, цягам паўдня. Адчуваю: вось-вось Лазько “выбухне”. На аркушы пішу адразу трыццаць загалоўкаў і без аніякай надзеі падаю яго рэдактару. Ажно і праўда: Лазько, прабегшы вачыма па спісе, пагардліва кідае мой аркуш на стол. — Бязглуздзіца! Ніякай фантазіі! На секунду-другую задумваецца і выдае: — Вось табе загаловак: “Забойства пачыналася са ста грамаў”. Ну як, здорава? — Проста геніяльна! — пагаджаюся нават без іроніі, бо ўжо настолькі даканала валтузня з гэтымі загалоўкамі, што гатовы ўвогуле адмовіцца ад артыкула. — То-та ж! — задаволена кажа Лазько. — Вучыся, пакуль я жывы! А чаму тут вучыцца? І так ужо даўно ўсім вядома: калі ты не началь­нік — значыць, дурань... Непахісны Высокі прыгожы хлопец з удумлівымі, нават, як напачатку здалося, сумнымі вачыма з’яўляецца ў сакратарыяце неўзабаве пасля мяне. Менавіта з такой знешнасцю я ўяўляў лермантаўскага Пячорына. Хлопцу вызначаюць стол побач з маім, і пасада ў яго такая ж — зменны сакратар. Нязмушана працягнуў руку: — Сяргей Дубавец. Пазней даведаюся, што яго па сутнасці саслалі ў Гомель за “нацдэмаўшчыну”. Але саслалі, мусіць, на сваю галаву... Гэтую “нацдэмаўшчыну” Сяргей Дубавец пасеяў у “Гомельскай праўдзе”. Газета хоць і выдаецца на беларускай мове, але ў рэдакцыі ўсе размаўляюць выключна па-руску. А тут нейкі маладзён парушае звыклую завядзёнку — нахабна зносіцца на роднай мове і тым самым нібы кідае выклік усяму калектыву. Асабліва гэта абурае намесніцу рэдактара Тамару Харытонаву, жанчыну перадпенсійнага ўзросту. З Дубаўцом у яе раз-пораз узнікаюць слоўныя сутычкі. — Почему вы разговариваете со мною по-белорусски? — настойліва пытаецца яна. — А чаму вы размаўляеце са мною па-руску? — у сваю чаргу пытаецца Дубавец. Закавыка яшчэ і ў тым, што прачытаныя і папраўленыя матэрыялы Ха­рытонава здае ў сакратарыят. Перш чым намаляваць макет паласы, зменны сакратар таксама павінен іх прачытаць і, калі дужа хочацца, ён можа ўнесці сваю праўку. У матэрыялах шмат калькаваных з рускай мовы слоў, і Дубавец замяняе іх натуральна-беларускімі. Харытонава з гэтым не пагаджаецца і тыцкае пальцам у двухтомавы “Белорусско-русский словарь” пад рэдактарствам Кандрата Крапівы, у якім тая калька зацверджана афіцыйна. Гэты слоўнік Дубавец проста ненавідзіць. Праўда, аднаго разу “тыцнуць пальцам” у той слоўнік даводзіцца і яму самому. Са спартыўнай паласы не сыходзіць слова “ігрок”. Дубавец упарта правіць яго на “гулец”. Харытонава абураецца: — Што яшчэ за “гулец” такі? А ў слоўніку акурат гэтае слова і ёсць... Паступова намесніца рэдактара пачынае ставіцца да Дубаўца з прыхільнасцю — мусіць, запаважала ягоную непахіснасць. А потым дык і ўвогуле звяртаецца да яго ледзь не ласкава — “Серёжа”. Прынамсі, паважаюць Дубаўца ўсе, хоць ён і самы малады ў калектыве. І пры гутарцы з ім кожны стараецца размаўляць па-беларуску... Спакваля ў рэдакцыі складваецца невялікая беларускамоўная суполка: Дубавец, я і Барыс Сачанка, які працуе ў сельгасаддзеле (цяпер ён Барыс Пятровіч, але для мяне Барыс назаўсёды застанецца Сачанкам). Разам мы ходзім палуднаваць у рэстаран “Беларусь”, прылеплены да знакамітага гомельскага парку, затым, блукаючы па алеях, гутарым пра жыццё, пра літаратуру. Для мяне гэта — свята душы. А галоўнае — я магу ўволю, нікога не саромеючыся, гаварыць па-беларуску! Тыя два гады дзякуючы Сяргею Дубаўцу стануць вызначальнымі ў маёй нацыянальнай самасвядомасці. Я зразумею: у любым асяродку, у любых абставінах можна захаваць нацыянальную годнасць, застацца самім сабою. І калі пазней адпачывацьму ў розных санаторыях, ніхто не будзе пазіраць з пагардаю і кпіць з маёй беларускай мовы, наадварот, усе будуць падладкоўвацца пад мяне, старацца хоць два-тры словы ўставіць па-беларуску, нібы адчуваючы віну за тое, што самі забылі, занядбалі мову сваіх продкаў. Вось і выходзіць: каб вярнуць мову ў народ, той, хто яе ведае, для пачатку павінен проста гаварыць на ёй у паўсядзённым жыцці. Працяг будзе.