Архіў нумароў:

Алесь Усеня

_____________________ Мой лістапад... Згадкі. (Працяг)	Пасланец Зменны сакратар, як кайданамі, прыкаваны да рабочага крэсла: штодня трэба маляваць макеты, вычытваць белтаўскія матэрыялы, сачыць за газетнымі палосамі. І толькі адзін дзень на тыдзень — “творчы”. Гэта значыць, можна нешта напісаць дома ці выправіцца ў камандзіроўку. Але што ж гэта за камандзіроўка — на адзін дзень? Якою фактураю можна разжыцца за такі кароткі час? Аднак жа выйсця ў мяне няма: каб выбрацца з сакратарыяту, з гэтага гнілога балота, трэба нешта пісаць. І пісаць шмат. Толькі ў такім разе ёсць шанец перабрацца ў які-небудзь аддзел. Таму ў камандзіроўкі-аднадзёнкі я звычайна выбіраюся ў пяць-шэсць гадзін раніцы, каб да вечара нахапаць у райцэнтры фактуры рознага кшталту. На гэты раз мой шлях — у гарадскі пасёлак Акцябрскі. Паспяваю праверыць ліст-скаргу, заскочыць у пракуратуру, сустрэцца з народным умельцам... Фактуры — на шэсць матэрыялаў! Пад вечар валюся з ног, сілы стае толькі для таго, каб дабрацца да мясцовай гасцініцы. Вырашаю тут пераначаваць, а ў Гомель падацца раніцай — адразу на працу. Ужо драмлю. Нехта стукае ў дзверы пакоя. Ад злосці скрыгачу зубамі: каго яшчэ чэрці прынеслі? Аднак жа адчыняю. І... не веру сваім вачам. На парозе — Віктар Стрыжак. Ён кідаецца да мяне з абдымкамі. Я таксама сціскаю ягоныя плечы, але без жарсці, з прахалодаю. Як ужо пісаў, у студэнцкія гады ніякай прыязнасці паміж намі не было. Высвятляецца, што Стрыжак працуе ў сельгасаддзеле мясцовай райгазеты. Даведаўся пра мой “візіт” — вось і завітаў. Кажа, што заходзіў ужо тры разы і ніяк не мог мяне заспець. Віктар выцягвае з-за пазухі пляшку шампанскага. — Давай пасядзім, пакалякаем, прыгадаем... — з імпэтам прапануе ён. Я адступаюся, на хвіліну задумваюся і рашуча адказваю: — Не! Піць мы не будзем. Дый увогуле я вельмі стаміўся. Мне б хоць трохі адпачыць... Не да размоў. Так што прабач... Я проста разумею: калі “пачнём”, дык адною пляшкаю шампанскага не абмяжуемся... А заўтра з раніцы трэба быць на працы. Гэта — адно. А другое — як яна яшчэ складзецца, тая размова? Стрыжак — чалавек непрадказальны, вуглаваты... Віктар з дакорам і крыўдай пазірае на мяне і моўчкі сыходзіць за дзверы. Гэты дакор вярэдзіць душу да сённяшніх дзён. Ніяк не магу прабачыць сабе той учынак. Лёс закінуў паэта Стрыжака ў самую глухмень, дзе няма ні літаратурных суполак, ні творчага асяродку. А галоўнае — на ягонай памяці яшчэ свежы ўспамінак пра студэнцтва, самыя шчаслівыя гады. І я для яго — як пасланец з таго жыцця, можна сказаць, блізкі чалавек. Дый увогуле: калега са сталіцы ці нават з абласнога цэнтра ўспрымаецца там, у глушы, нібы светлы праменьчык, у якім хочацца абагрэцца, адвесці душу... Хіба ж я сам, працуючы ў Старых Дарогах, не бег з пляшкай дарагога віна ў гасцініцу, калі даведаўся, што з “Чырвонай змены” прыехала ў райцэнтр зусім яшчэ маладое дзяўчо, нядаўняя выпускніца журфака? Пад час вучобы з ёю нават не здароўкаўся — старэйшыя студэнты на маладзёнаў не зважаюць, а тут во закарцела пабачыцца, прычасціцца да мінулага, незабыўнага, непаўторнага... З якой жа надзеяй, з якім прадчуваннем радасці ішоў да мяне Стрыжак, калі прыхапіў нават не пляшку гарэлкі, а шампанскага! Раней мне было цяжка ўявіць: Стрыжак — і шампанскае... А я, можна сказаць, плюнуў яму ў душу. І цяпер вось выціраюся сам... “Парнуха” Галоўны рэдактар Уладзімір Лазько дае заданне: — Паедзеш у Жлобін, у міжрэгіянальны аддзел КДБ. Там цябе пазнаёмяць з матэрыяламі пра распаўсюд парнаграфіі. Напішаш артыкул ці фельетон. Будынак КДБ уражвае дыхтоўнасцю і манументальнасцю. “Колькі ж вас тут сядзіць?” — міжволі закрадваецца крамольная думка. Найперш кадэбэшнікі даюць пачытаць тлумачальныя запіскі прастытутак. Аўстрыйская фірма будуе ў Жлобіне металургічны завод, таму яны зляцеліся сюды, як пчолы на мёд. Але ж гэта, так бы мовіць, толькі прыказка. Знаёмлюся з матэрыяламі крымінальнай справы пра распаўсюд парнаграфіі. Малады жлобінец сабраў у кватэры сяброў і знаёмых, дзе яны кагалам глядзелі па “відыку” (тады гэта была вялікая рэдкасць) фільм “Грэчаская смакаўніца”. Тут іх і “накрылі” аператыўнікі. Мінскія эксперты прызналі фільм парнаграфічным. (Цікава, што пазней, ужо ў наш час, “Грэчаскую смакаўніцу” будуць без аніякіх перашкод круціць па рэспубліканскім тэлебачанні). І яшчэ адзін выпадак, пакуль што не даведзены да суда. У югаслава, які працуе на будоўлі, хлопец купіў крамольную касету. Іх удваіх і “павязалі”. Югаслава выслалі з краіны, а жлобінскі пакупнік паліруе нары ў следчым ізалятары. Каб “высасаць з пальца” артыкул, хапіла б і гэтага. Але ж мне карціць хоць вокам зірнуць: якая ж яна, парнаграфія? Што ў ёй такога прыцягальнага? Голых дзевак на экране я насамрэч ніколі не бачыў. Нясмела, здалёк “закідваю вудачку” да кадэбэшніка, які прыстаўлены мяне апекаваць: — Каб атрымаўся добры артыкул, няблага было б набрацца ўражанняў, эмоцый... Так бы мовіць, напоўніць сваю душу гневам на гэтых распуснікаў... Кадэбэшнік разумее мяне з паўслова і чамусьці з непрыхаванай радасцю падхопліваецца з месца: — Зараз арганізуем прагляд! Я мяркую, што мяне, аднаго, пасадзяць у якім-небудзь заштораным пакойчыку і, уключыўшы “відык”, пакінуць сам-насам з тэлевізарам. А як жа інакш? Гэта ж парнаграфія! Прыстойнаму, старонняму чалавеку глядзець яе ганебна і злачынна! Я — іншая справа! У мяне прафесійны інтарэс, трэба набрацца эмоцый і праведнага гневу... Як жа дзіўлюся, калі праз нейкі час трапляю ў невялікую залу, запоўненую людзьмі, пераважна маладымі. Не іначай, аддзел КДБ у поўным складзе. “Як жа вас многа...” — даю адказ на пытанне, зададзенае самому сабе напярэдадні. Кіно дэманструецца не ў тэлевізары, а на вялікім экране. Такой жорсткай “парнухі”, прызнаюся шчыра, я не пабачу болей ні на парыжскім кабельным канале, ні ў сябра, які мецьме сапраўдную калекцыю гэтага “дабра”. З экрана стогнуць, вохкаюць, скуголяць, і ўсё гэта суправаджаецца красамоўнымі каментарамі з залы: — Ты глядзі, як засадзіў... — А цыцкі, цыцкі якія ў бабы... Гэта нагадвае мне колішні прагляд кіно ў нашым вясковым клубе, калі дзядзькі і цёткі ўголас каментавалі падзеі на экране, а Грыша Крышэнікаў увогуле да кожнага слова кінагероя дадаваў свае “тры капейкі”. А яшчэ прыходзіць здагадка: вось чаму з такою ахвотаю кадэбэшнік-апекун пагадзіўся “арганізаваць прагляд” для мяне. Ды ўсім ім самім карцела паглязець гэтае “кіно”. Касета ж у следчага ў сейфе, як рэчавы доказ. Папрасіць яе для прагляду і няёмка, і сорамна. Дый прыстойныя ж людзі, лічыцца, працуюць у “канторы”, каб цікавіцца гэткім паскудствам. А тут прыехаў карэспандэнт. Чым не падстава, каб наладзіць масавы прагляд, задаволіць, нарэшце, нездаровы інтарэс да жарсных любошчаў? Пасля прагляду з залы ўсе выходзяць усчырванелыя, узмакрэлыя, узбуджаныя... Прызнацца шчыра, мне таксама наступнаю ноччу спіцца мулка... Следчыя давядуць крымінальныя справы да судоў, і “за распаўсюд парнаграфіі” хлопцаў заканапацяць у калонію на два гады кожнага. Трохі паразумнеўшы, задам сабе пытанні: “А чым яны, тыя кадэбэшнікі, якія рукою бязлітасна падпісвалі пратаколы, а вачыма юрліва зыркалі на экран, лепшыя за асуджаных? А чым лепшы я, той, хто зганьбіў “распуснікаў” у газеце, а сам “пішчом лез” у кіназалу, каб пабачыць парнаграфію?” Трохі ўсцешвае толькі тое, што напісаў я артыкул, а не фельетон... Загаловак Напісаў артыкул пра забойства. Плануецца паставіць яго ў чарговы нумар. Чамусьці выклікае рэдактар Уладзімір Лазько. Лазько — чалавек вельмі эмацыйны. Калі ў гуморы, можа абнадзеіць, падбадзёрыць, па-сяброўску паляпаць па плячы. Калі ж не ў настроі, за анішто можа абляць (праўда, без мацюкоў), пырскаючы слінай, прынізіць і зганьбіць. Сакратарка Тамара Высоцкая падказвае, што сёння рэдактар такі злы — свет не бачыў. Толькі расчыняю дзверы ў ягоны кабінет, як чую раздражнёнае: — У тваім артыкуле мне не падабаецца загаловак. Прыдумай іншы! Сяджу, думаю. Праз дзесяць хвілін зноў іду да рэдактара. — Што за ахінея? Ідзі думай яшчэ! Напружваю мазгі, нясу Лазько новы варыянт. — Не пойдзе! Думай, думай! І так — дзесяць разоў, цягам паўдня. Адчуваю: вось-вось Лазько “выбухне”. На аркушы пішу адразу трыццаць загалоўкаў і без аніякай надзеі падаю яго рэдактару. Ажно і праўда: Лазько, прабегшы вачыма па спісе, пагардліва кідае мой аркуш на стол. — Бязглуздзіца! Ніякай фантазіі! На секунду-другую задумваецца і выдае: — Вось табе загаловак: “Забойства пачыналася са ста грамаў”. Ну як, здорава? — Проста геніяльна! — пагаджаюся нават без іроніі, бо ўжо настолькі даканала валтузня з гэтымі загалоўкамі, што гатовы ўвогуле адмовіцца ад артыкула. — То-та ж! — задаволена кажа Лазько. — Вучыся, пакуль я жывы! А чаму тут вучыцца? І так ужо даўно ўсім вядома: калі ты не начальнік — значыць, дурань... “Брацкая магіла” Дасылаю ў выдавецтва “Мастацкая літаратура” рукапіс свайго першага зборніка вершаў. Меў магчымасць выдаць яго яшчэ ў студэнцтве, на другім курсе. Тады на журфак завітаў Рыгор Барадулін — кумір усіх вершатворцаў. Пасля сустрэчы ў актавай зале мы, журфакаўскія паэты, пакінулі яму па некалькі твораў — каб пачытаў і потым выказаў сваю думку. Патэлефанаваў Рыгору Барадуліну праз тыдзень. — Цудоўна! А верш “Слалі нам рабочыя Берліна...” дык і ўвогуле магутны, — абрадаваў Рыгор Іванавіч. — Прыносьце ўсё, што ў вас ёсць. Будзем рыхтаваць зборнік. Некалькі месяцаў я падносіў вершы-“патроны” Барадуліну (ён тады працаваў у “Мастацкай літаратуры”). Справа ішла да фінішу. Рыгор Іванавіч даў мне на праўку з дзесятак апошніх вершаў. Студэнцкае жыццё — вірлівае. Я загуляў... І калі прыйшоў час несці вершы ў выдавецтва, нічога ў іх не было папраўлена. Трэба сказаць, што заўвагі Рыгор Іванавіч рабіў простым алоўкам. Вось я і падумаў: “Калі акуратна падцерці памечанае, дык Барадулін гэтага не заўважыць. Можа, пад ягоны добры настрой і ранейшым варыянце сыдзе”... Не сышло. Рыгор Іванавіч дужа пакрыўдзіўся, і на доўгі час нашых адносінаў як не было... Ужо на семінары ў Каралішчавічах, калі нехта скажа пра мяне “глядзіце, які таленавіты паэт”, Барадулін раздражнёна дасць яму належны адлуп: — Так, таленавіты. Але страшэнна лянівы! Над гэтымі рукапісамі, — ён страсяне перад сабою аркушамі з маімі вершамі, — я сядзеў на кухні яшчэ пяць год таму і асцерагаўся, каб не запэцкаць іх сваімі засаленымі рукамі... І вось, паправіўшы і дапоўніўшы, пасылаю рукапіс у выдавецтва. Неўзабаве атрымліваю рэцэнзію Раісы Баравіковай. Станоўча адзначыўшы два дзесяткі вершаў, яна не рэкамендуе рукапіс да друку. А яшчэ праз нейкі час у кнігарнях з’яўляецца калектыўны зборнік “Крыло”, у якім змешчаны і тыя мае “два дзесяткі вершаў”. Ніякай радасці гэтая публікацыя мне не прыносіць, хутчэй наадварот. У тым зборніку, пазначаным як першая кніга паэта, яшчэ дваццаць такіх жа гаротнікаў, што пішчом лезуць у паэзію. Якую выснову пра творчасць таго ці іншага можна зрабіць паводле “нізкі вершаў”? Куды паткнуцца з такою кнігаю? Як кажуць, ні сабе, ні людзям... Кожны паэт, хай сабе і графаман, у глыбіні душы лічыць свае творы калі не геніяльнымі, дык хоць бы вартымі нечай увагі. Паэту патрэбен чытач. І калі яго няма, з’яўляецца пачуццё безвыходнасці, марнасці памкненняў і патуг. Можна, вядома, пісаць “у стол” са спадзевам на “светлую перспектыву”. Але не ў кожнага стае для гэтага цярпення... Канчаткова вырашаю: не варта пісаць вершы, калі яны не знойдуць свайго чытача. А ў зборніку “Крыло”, падоранаму Сяргею Дубаўцу, пакідаю надпіс — як эпітафію самому сабе: Хоць зараз я выходжу з “бойкі” І адыходжу у “было”, Хоць для мяне ён, гэты зборнік, Як перабітае крыло, Хоць я душу сваю прымусіў На горла наступіць сабе ж, Я назаўсёды застануся У свеце тым, дзе ты жывеш... Сяргей толькі і скажа: — Сапраўды: як перабітае крыло... Дарэчы, такія зборнікі называцьмуць “брацкімі магіламі”. Колькі надзей і мар у іх пахавана! “Прадстаўнік абкама” Выклікаўшы ў свой кабінет, рэдактар Лазько дае чарговае заданне — на гэты раз не творчае: — З абкама партыі, з сектара друку, патэлефанаваў Віктар Логвін... Трэба, каб нехта з нашай газеты паехаў у Жыткавічы і выступіў на “ куставым” семінары рэдактараў раёнак. Я рашыў, што павінен паехаць ты... Ягоная прапанова мяне вельмі здзіўляе. Так, я друкуюся ў абласной газеце часцей за ўсіх (вылузваюся са скуры, каб атрымаць кватэру). Але ж пасада, якую займаю, самая нізкая ў рэдакцыйнай іерархіі. Нават карэспандэнт аддзела глядзіць на зменнага сакратара звысака. Потым даведаюся, чаму атрымаў такое заданне менавіта я. Проста ўсе астатнія, так бы мовіць, адбрыкваліся ад яго рукамі і нагамі. Там жа трэба не “папляцкаць языком” на абстрактныя тэмы, а прааналізаваць змест тых раёнак. А гэта значыць, належыць папярэдне наведаць бібліятэку і пералапаціць там горы “макулатуры”. Ну што паробіш: трэба “вылузгвацца са скуры” і далей... У Жыткавічах мяне сустракаюць як самага высокага госця. Лепшы нумар у гасцініцы, багата накрыты стол у кабінеце рэдактара... Пачуваю сябе ніякавата: зусім нядаўна сам быў усяго адказным сакратаром старадарожскай райгазеты, а заўтра давядзецца “вучыць розуму” ссівелых рэдактараў з Лельчыцаў, Петрыкава, Ельска... Маё выступленне рэдактары газет, іхнія намеснікі і адказныя сакратары слухаюць уважліва, а хто-ніхто нават і запісвае. Пасля “афіцыйнай часткі” — банкет у вялікай зале рэстарана. Запрошаны ўсе ўдзельнікі семінара. На століках пляшкі з гарэлкай і прыстойная закусь. Рэдактар жыткавіцкай раёнкі, гаспадар, запрашае мяне за адасоблены ад астатніх стол, за які садзіцца сам, а таксама ўладкоўваюцца сакратары райкама. Пасярэдзіне — пляшкі не з гарэлкай, а з каньяком. Бутэрброды не з каўбасой, а з ікрой. Першы тост прапануецца за мяне, за тое, што ўсе пачулі з маіх вуснаў вельмі карысныя парады і надалей будуць імі карыстацца. Ад няёмкасці юзгаю ў крэсле, бо, відавочна, такой пашаны ніяк не заслугоўваю... Ужо потым даўмеў: мяне асабіста ніхто і не шанаваў. Шанавалі “прадстаўніка абкама партыі”. У той час (зрэшты, як і цяпер) чалавека ацэньвалі не па ягоных асабістых вартасцях, а па пасадзе, якую ён займаў. “Намесніца” Прынамсі, уплывовае месца ў грамадстве вызначалася не толькі высокай пасадай... Удзельнічаю ў рэйдзе па вылоўліванні “зайцоў” у гарадскім транспарце. Нават міліцыянты падсабляюць выцягваць безбілетнікаў з аўтобусаў і тралейбусаў. Я стаю збоку, на прыпынку каля “Гомсельмаша”, і толькі запісваю прозвішчы затрыманых. Падыходзіць кіраўнік рэйдавай брыгады. — Там адна жанчына-безбілетніца верашчыць на ўвесь тралейбус, кажа, што яна — намесніца рэдактара “Гомельскай праўды”, пагражае, што заўтра ўсіх нас паздымае з работы... “Няўжо Харытонава? — мільгае неверагодная думка. — Жанчына-намесніца ў нас адна. Але ж Тамара Канстанцінаўна такая інтэлігентная, такая прыстойная...” Падыходжу да тралейбуса. Згледзеўшы мяне, затрыманая скандалістка-безбілетніца радасна ўскідвае рукі: — Во, Усеня! Ну пацвердзі, пацвердзі!... Жанчыну я сапраўды добра ведаю, але гэта, на шчасце, не Харытонава, а прадаўшчыца рэдакцыйнага буфета... Адразу ўсплывае ў памяці нешта падобнае з яшчэ старадарожскага жыцця. Нашая шахматная каманда едзе на чэмпіянат вобласці ў Салігорск. У яе складзе і сакратарка кіраўніка раёна. Дзядзька з судзейскага камітэта запаўняе нашыя анкеты. Даходзіць чарга да сакратаркі. — Дзе працуеце? — пытаецца ў яе дзядзька. Сакратарка горда ўздымае галаву і фанабэрыста адказвае: — У райкаме партыі! — А кім? — не адрываючыся ад папер, без аніякага “піэтэту” задае ён чарговае пытанне. — А якая вам розніца! — нечакана выбухае сакратрка і ўскоквае з крэсла. Збянтэжаны дзядзька нічога не разумее, і толькі мы, старадарожскія шахматысты, хаваем у рукавах усмешкі... Дык што мне сказаць удзельнікам рэйдавай брыгады? Пацвердзіць, што гэтая жанчына сапраўды намесніца рэдактара? Абвергнуць словы самазванкі? Не ўсё так проста. І я нейкую хвіліну стаю моўчкі... Каб зразумець маю збянтэжанасць, трэба ведаць, якім быў той час. А быў ён галодным. На паліцах магазінаў гуляў вецер, лядоўні пуставалі, знячэўку набыты кавалак каўбасы лічыўся за вялікую ўдачу. Уратоўвалі толькі так званыя “заказы”. На буйных прадпрыемствах, ва ўплывовых арганізацыях раз на тыдзень выдаваўся набор дэфіцытных прадуктаў: бляшанка шпротаў, пачак грэчкі, палка каўбасы, баначка кавы... Быў такі “стол заказаў” і ў нашай рэдакцыі. Інакш кажучы, буфет. Як толькі разносілася чутка пра чарговы “завоз”, усе зрываліся з наседжаных крэслаў і беглі ў рэдакцыйны падвал, дзе гэты буфет акурат і месціўся. Чарга — ажно на лесвіцы. Не стаялі ў ёй хіба што рэдактар Лазько ды адказны сакратар Рувім Рутман — іх чакаў “заказ” персанальны... Зрэшты, “заказаў” у традыцыйным значэнні (на заводах іх выдавалі ўсім аднолькавыя, у папяровых пакетах) у нас не было. Буфетчыца, дзябёлая кабета, як кажуць, кроў з малаком, усё размяркоўвала сама. Не, яна кожнаму выдавала абавязковую курыцу ці кольца каўбасы. Але ў тым і цымус, што курыца магла быць “сухарэбрай” і “паўнацелай”, кольца вялікім ці малым... І што каму ўзважыць, вырашала яна, буфетчыца. Не дзіва, што ўсе да яе “падлізваліся”. А яна адчувала сваю значнасць, сваю перавагу. Магла нават і прыкрыкнуць. А мы, тыя, хто часам вырашаў чалавечыя лёсы на старонках газеты, паслухмяна, як чарада авечак, выстойвалі ў чарзе, з удзячнасцю пазіралі ў вочы буфетчыцы, калі яна клала на вагі большы кавалак. Дык што мне трэба было сказаць кіраўніку рэйдавай брыгады? — Так, намесніца... — нарэшце пацвярджаю я. І, напэўна, не дужа крыўлю душою. Бо яна была нават больш чым намесніцай... Асабісты грэх Гарбачоўская “барацьба з п’янствам і алкагалізмам” даецца народу ў знакі. У крамах знікаюць віно і гарэлка, ладзяцца паказушныя “безалкагольныя” вяселлі, паўсюль вывешваюцца лозунгі “За цвярозы лад жыцця”... А папойка на працоўным месцы ўвогуле лічыцца ледзь не смяротным грахом. Газета павінна ў кожным нумары друкаваць артыкулы пра поспехі ў гэтай “бязлітаснай барацьбе”, ганьбіць тых, хто не хоча парваць сяброўства з “зялёным змеем”. На асвятленне тэмы кінуты ўсе аддзелы рэдакцыі, матэрыялы на паласу ідуць, так бы мовіць, з калёс. У мае рукі трапляе акт праверкі на нейкім сакрэтным прадпрыемстве (такіх тады было шмат). Ён сведчыць, што ў канструктарскім бюро наладзілі п’янку ў рабочы час. Усіх чакае суровае пакаранне. З акта цяжка зразумець, з якой нагоды і пры якіх абставінах канструктары кінуліся ў запой, таму дамагаюся, каб мне дазволілі наведаць прадпрыемства і сустрэцца з “апойкамі”. Інтэлігентныя людзі, мілыя, зусім не азызлыя твары... Хіба што трохі насцярожаныя — у чаканні “аргвывадаў”. Дый візіт карэспандэнта нічога добрага не зычыць. Высвятляецца, што ў дзень нараджэння маладзенькай супрацоўніцы канструктары падарылі ёй букет кветак, а заадно прыкупілі дзве пляшкі шампанскага — каб хоць сімвалічна адзначыць свята. Разлівалі пітво ў абедзенны перапынак, і на табе — акурат чорт прынёс гэтую праверку (відаць, без “стукацтва” не абышлося). Сівавалосы і сівавусы адстаўнік, намеснік начальніка бюро, пры развітанні з адчаем і чамусьці з дакорам мне выгаворвае: — Ну што гэта за п’янка — па шкаліку шампанскага? Спакон веку гэтак было... Дый няўжо вы самі такі бязгрэшны? Няўжо не прыгубляеце з калегамі ў выключных выпадках? Запярэчыць няма чым... Тым не менш у газеце неўзабаве з’яўляецца мой артыкул пра той “сабантуй”, і нават акрэсліваецца нейкая мараль. Памятаецца, яшчэ тады, калі пісаў артыкул, мяне грызла сумленне: ён, сівавалосы канструктар, мае рацыю. Хіба ж мы, журналісты, пры любой нагодзе не зачыняемся ў кабінетах і не “бяром на шрудзі”? Яшчэ як! Дый не шампанскае, а мацнейшыя напоі. І ў той жа час супакойваў сябе, адганяў згрызоты: калі не напішу я, дык знойдзецца нехта іншы. Цяпер жа мне сорамна за тое надуманае апраўданне. Няма чаго спасылацца на “іншых”. За ўласны грэх кожны будзе адказваць асабіста. На сенажаці У калгасах катастрафічна не хапае кармоў для жывёлы. Таму кожнаму прадпрыемству, арганізацыі даводзіцца план па нарыхтоўцы сена. Мае такі план і рэдакцыя. Ліпеньскім ранкам нас, усіх рэдакцыйных мужыкоў, акрамя Лазько і Рутмана, вязуць на сенажаць, дзе мы да полудня ўвішна абкошваем меліярацыйныя каналы. У такім шматлікім мужчынскім гурце, ды яшчэ на прыродзе, ды яшчэ пасля “ўдарнай працы” абавязкова павінна было “павіснуць у паветры” пытанне пра сто грамаў... Не памятаю ўжо, адкуль узяліся тыя некалькі пляшак. Мусіць, нехта абачліва прыхапіў іх з сабою. Ад чаркі не адмаўляецца ніхто. Мінаюць тыдні. Пра той лёгкі пікнік не застаецца і згадак. І раптам — як выбух: рэдактар Лазько выклівае кожнага “касца” ў кабінет і прымушае пісаць тлумачальныя запіскі пра “п’янку” на сенажаці. Прычым дамагаецца, каб арганізатарам і натхняльнікам папойкі быў названы першы намеснік рэдактара Леанід Карачун. Усе добра ведаюць, што Карачун — аднакурснік Лазько. Мусіць, і намеснікам ён стаў па пратэкцыі рэдактара. А вось жа нейкі сабака прабег паміж былымі сябрамі, і цяпер Лазько спрабуе “зжыць са свету”, любымі спосабамі звольніць Карачуна з пасады. Якраз у самым разгары “барацьба з п’янствам”, і пікнік на сенажаці, хай сабе і даўно забыты, для гэтага акурат дарэчы. Трэба толькі падаць выпадак так, што “замуціў” усё менавіта Карачун. А хто ж іншы? Ён жа быў самым высокапастаўленым у тым гурце! Нарэшце Лазько выклікае і мяне. Без анякай прадмовы загадвае: — Вось табе папера і ручка. Напішы пра касьбу, пра п’янку. І падкрэслі, што на гэта ўсіх падбіў першы намеснік Карачун. У яго няма нікага сумневу, што я напішу як належыць, бо вось-вось мяне плануеца прыняць кандыдатам у партыю, а следам за гэтым чакае пасада загадчыка аддзела савецкай работы. Але пісаць такую тлумачальную мне не хочацца. Гэткага спакойнага, спагадлівага, добразычлівага чалавека, як Карачун, у рэдакцыі болей няма. Ён не фанабэрыцца сваёй пасадай, ставіцца да ўсіх, можна сказаць, па-панібрацку, калі трэба, з ахвотаю нешта параіць, нязмушана паразважае пра жыццё-быццё. Пад час тае папойкі ніякая ініцыятыва ад Карачуна, натуральна, не сыходзіла. Ён увогуле, як помніцца, моўчкі стаяў збоку, а калі і прыгубіў — дык чыста сімвалічна, каб засведчыць сваю роўнасць з астатнімі. — Гэткую тлумачальную я пісаць не буду, — кажу рэдактару. — Усё было зусім не так... — Што?! — ускоквае з крэсла Лазько. — І ты яшчэ марыш пра партыю? Пра загадчыка аддзела? Я ўціскаю галаву ў плечы, але ўсё ж стаю на сваім: — Карачун не быў арганізатарам... Лазько глядзіць на мяне доўга, зацята, з неўразуменнем і, нарэшце, скрозь зубы выціскае: — Ладна, хрэн з табою. Напішы хаця б тое, што Карачун проста піў. А тлумачальных пра ягоную арганізатарскую ролю і без тваёй хапае. “Хто б сумняваўся...” — мільгае ў маёй галаве іранічная думка. У рэшце рэшт Лазько Карачуна “з’еў”. Калі ўжо з’еду ў Мінск, мне паведамяць, што неўзабаве ён памёр. Здаваался б, сумленне мяне грызці не павінна: нічога ганебнага, надуманага я пра Карачуна ў тлумачальнай не напісаў. Але яно грызе, бо нічога не напісаў і ў ягоную абарону... Ратунак ад радыяцыі Каб ужо завяршыць алкагольную тэму, распавяду яшчэ адну гісто­рыю. Пасля катастрофы на Чарнобыльскай АЭС рэдакцыі раённых газет на забружданай радыяцыяй тэрыторыі літаральна пусцеюць. Журналісты ратуюць сябе, свае сем’і, пакідаюць наседжаныя месцы. Але ж газеты выпускаць трэба. У “пракажоныя” раёнкі пасылаюць журналістаў з іншых выданняў — вахтавым метадам. Не мінае і двух тыдняў пасля катастрофы, як рэдактар збірае на лятучку ўвесь калектыў. Пытанне адно. І яго Лазько задае: — Хто добраахвотна хоча паехаць у Брагін, папрацаваць там у раённай газеце? Зацятае маўчанне. Усе ўжо добра дасведчаны пра небяспечыныя наступствы радыяцыі... Мяне толькі што прынялі кандыдатам у партыю, прызначылі в.а. загадчыка аддзела, таму ёсць адчуванне, што я абавязаны адплаціць за такія “даброты”. Таму пасля невялікай развагі вымаўляю: — Я гатовы паехаць... У рэдактарскім кабінеце — агульны ўздых палёгкі... Лазько сам суправаджае мяне ў Брагін на рэдакцыйнай “Волзе”. Знаёміць з рэдактарам раёнкі, глухаватым і белагаловым мужчынай сталага веку, са старшынёй райвыканкама. Гасцініца забіта “вахтавікамі” розных прафесій, таму “на пастой” уладкоўваюся да адзінокай бабулькі, якая даводзіцца Лазько нейкай раднёй. Прывучаны да працы ў раёнцы, ніякіх праблем не маю. Пасля чарговага кароткага наскоку ў які-небудзь калгас адразу з блакнота надыктоўваю лінатыпісцы цэлыя палосы. І хоць у рэдакцыі, акрамя фатографа і яшчэ аднаго журналіста, нікога няма, газета атрымліваецца паўнавартасная і выходзіць без затрымак. У багажніку рэдакцыйнай “Волгі” я прывёз амаль цэлую скрыню гарэлкі і некалькі пляшак “Кагору”. Сам Лазько дапамог здабыць гэткае “багацце”, бо ў гомельскіх крамах трэба выстаяць неймаверныя чэргі і пры гэтым атрымаць можна толькі “дзве пляшкі ў адны рукі”. А ў народзе ходзяць чуткі, што спіртное, асабліва “Кагор”, выводзяць з арганізма радыяцыю. Вось я і назапасіўся “лекамі”... Зрэшты, хапае іх ненадоўга. У Брагіне спіртных напояў у вольным продажы ўвогуле няма. Толькі па запісцы старшыні райвыканкама (!) у краме могуць прадаць пляшку-другую гарэлкі. Таму мой алкагольны “боезапас” мужыкі з рэдакцыі ўспрымаюць як манну нябесную. Калі ўсё выпіта, іду да старшыні райвыканкама (як добра, што Лазько мяне з ім пазнаёміў!) і атрымліваю патрэбную запіску... Не думаю, што супрацоўнікі брагінскай раёнкі былі дужа ўдзячныя мне за тое, што я падсабляў ім рабіць газеты. У рэшце рэшт палосы можна было б “забіць” і белтаўскімі матэрыяламі. Але затое я дапамагаў ім “ратаваца ад радыяцыі”. І ў гэтым была хоць нейкая карысць ад маёй “вахты”. “Мы ў адказе за тых, каго прыручылі” За сваю журналісцкую кар’еру я напісаў столькі артыкулаў і фельетонаў, што, вобразна кажучы, не кожны можа панесці іх за спіной. Газетныя выразкі захоўваю не ўсе. Аднак пульхную папку (нават не з публікацыямі, а з матэрыяламі ўласнага журналісцкага расследавання) выкінуць не падымаецца рука. Яна, гэтая папка, як дакор мне, як яскравы напамінак пра гнілую эпоху, у якой давялося жыць... У “Гомельскую праўду” прыходзіць пакаянны ліст ад дазнавацеля Гомельскага райаддзела міліцыі Юрыя Маўляна. Ён спавядаецца, што беспадстаўна спыніў крымінальную справу і з-за гэтага не можа “спакойна спаць па начах”. Праз некалькі дзён сустракаюся з Маўлянам у рэдакцыі, слухаю яго расказ... Кіраўнікі абласнога таварыства паляўнічых і рыбаловаў па-браканьерску забілі лася. Доказы — неабвержныя. Трэба накіроўваць спарву ў суд. Аднак раённая пракуратура прымусіла Маяўляна яе закрыць. Напачатку падаецца, што артыкул можна напісаць без асаблівых патуг. Каб жа ведаў тады, якія цяжкасці чакаюць наперадзе і на каго выведзе нітачка... Маўлян, парушаючы ўсе ведамасныя інструкцыі, рызыкуючы пасадай, выносіць з райаддзела папку з матэрыяламі справы, каб я мог з імі пазнаёміцца. І тут — першая нечаканасць. Найбольш важныя пратаколы допытаў у справе адсутнічаюць. Нехта іх “канфіскаваў”. Маўлян у адчаі. А мяне гэта толькі распальвае: правяду ўласнае расследаванне! Яно доўжыцца амаль два месяцы. Цяжка паверыць (мне і цяпер гэта здаецца неверагодным), але паказанні даюць самыя высокія начальнікі, нават кіраўнікі абласных упраўленняў, прычым з прыпіскай, як у сапраўдных міліцэйска-пракурорскіх пратаколах: “мною прачытана, паводле маіх слоў запісана правільна”. А маглі б жа папросту паслаць нейкага карэспандэнта, як кажуць, на тры літары... Калі ўвесь неабходны “кампрамат” сабраны, ноччу ў маім кабінеце нехта выломвае дзверы (пазней стала вядома, што падсабляў узломшчыкам адзін з супрацоўнікаў рэдакцыі), выварочвае ўсе паперы з шуфлядак у пісьмовым стале. Відавочна, што шукалі тую папку з кампраматам. Але напярэдадні я абачліва занёс яе дадому. Што ж у ёй такога “выбуховага”? Ад каго сыходзіць ініцыятыва закрыць справу? Нітачка вядзе да пракурора вобласці і нават да сакратара абкама партыі. Намеснік абласнога пракурора Шаладонаў выклівае мяне ў сваё ведамства і простым тэкстам, пагражаючы, патрабуе “супакоіцца”, не лезці, куды не след”. (Пазней ён стане намеснікам старшыні Вярхоўнага Савета, і я з агідаю буду слухаць ягоныя прамовы пра неабходнасць барацьбы са злачыннасцю). Зразумеўшы, што ў вобласці праўды не дабіцца, пішу ліст Генеральнаму пракурору Беларусі. Адказ прыходзіць на дзіва хутка. Ён таксама раіць не саваць нос не ў сваю справу. Чаму ж на абарону “галоўнага паляўнічага” вобласці паўсталі такія высокія начальнікі? Ды яны ж самі, пры ягонай дапамозе, мусіць, не раз браканьерылі ў гэтых краях... Артыкул напісаны. Друкаваць яго Лазько адмаўляецца. Кажу яму, што напішу ў “Правду”. Лазько паведамляе пра гэта сакратару абкама партыі. Той дае “адмашку”: лепш надрукаваць артыкул у “Гомельскай праўдзе”, “выпусціць пару” на месцы, не выносячы смецце з хаты. Калі чытаю сваю пісаніну ў газеце, не веру вачам. Артыкул настолькі абкарнаны, што з яго вынікае: галоўным абаронцам браканьераў з’яўляецца намеснік раённага пракурора... Зрэшты, ні ён, ні самі браканьеры пасля публікацыі так і не былі пакараны. Нават штрафам. Аднак жа не для таго я ўспомніў справу пра забітага лася, каб нагадаць, якая кругавая наменклатурная парука панавала ў тыя часы. Пра гэта і так кожны добра ведае (дый мала што змянілася пасля камуністычнае паразы). Быў у гэтай гісторыі чалавек, якога сапраўды пакаралі, — дазнавацель Маўлян. Зусім няшмат яму заставалася да пенсіі. Але звольнілі Маўляна за “службовую неадпаведнасць”. Перад гэтым папярэджвалі: — Кінь упарціцца, перастань падсабляць карэспандэнту. Ён ужо было і пагаджаўся з пракурорамі, але кожны раз я перацягваў сумленнага міліцыянта на свой бок: — Не хвалюйцеся, мы ўсё адно пераможам. І за вас я пастаяць змагу... Аднак жа не змог. Ці ёсць у тым мая віна? Мусіць, не. Я сапраўды шчыра верыў, што “газетай можна забіць міністра і муху”, што справядлівасць у рэшце рэшт пераможа. Але дробненькі чалавек, хай сабе і карэспандэнт абласной газеты, — толькі вінцік у дзяржаўным механізме... “Мы ў адказе за тых, каго прыручылі”, — сказаў некалі Экзюперы. Маўляна я, можна сказць, прыручыў. Ды не апраўдаў ягоныя надзеі. Як мяне вербавалі Не мінае і двух тыдняў, як мяне перавялі на працу ў Мінск, у рэдакцыю газеты “Звязда”, на дзвярах кабінета яшчэ не павесілі шыльдачку з маім прозвішчам, а з тэлефоннай слухаўкі ўжо чую таямнічы голас: — Я — з Камітэта дзяржбяспекі. Хачу з вамі сустрэча. Не, не ў рэдакцыі. Давайце так. Праз дзесяць хвілін падыходзіць да ўваходу ў кінатэатр “Кастрычнік”. Я буду ў жоўтым плашчы, у руце трымацьму газету... Дом друку суседзіцца з кінатэатрам, так што я, нават не апрануўшыся, кіруюся на сустрэчу. Высокага, коратка стрыжанага дзецюка з газетай відно здалёк. Ён запрашае зайсці ў фае кінатэатра. Сядаем на крэслы ў зацемненым кутку залы. Дзяцюк доўга распытвае мяне пра ўражанні на новай працы, з кім паспеў пасябраваць, дзе ўладкаваўся жыць. Але я разумею: гэта толькі падводка да галоўнага, дзеля чаго і паклікалі мяне сюды. Чакаю, калі будуць сказаны асноўныя словы. Справа ў тым, што ў мяне ўжо ёсць досвед зносінаў з кадэбістамі... Упершыню сутыкнуўся з імі яшчэ ў Старых Дарогах. Рэдактар газеты па тэлефоне паведамляе, што мяне хочуць бачыць супрацоўнікі “органаў”. Зараз яны ў гасцініцы. Чакаюць. Увогуле я ў адпачынку. Толькі што прыехаў з турыстычнага злёту, дзе апошнюю ноччу мы не зусім цвяроза пасядзелі каля кастра, і сёння я ўжо паспеў “паправіць здароўе”. Мусіць, таму ў галаву ўзбрыдае бязглуздая ідэя прыхапіць з сабою, ў гасцініцы пляшку Старадарожскага першаку. Развага такая: трэба ж, каб госці, наведаўшы самагонны край, паспыталі фірмовага напою. А задумацца, што гэта за “госці”, не хапае розуму... У пакоі — двое мужыкоў. Паказваюць пасведчанні маёраў. У мяне за пазухай муляе пляшка, і я, нават не пацікавіўшыся, навошта паклікалі, стаўлю яе на стол. — Што гэта? — недаўменна пытаецца адзін з маёраў. — Старадарожская! Хлебная! — адказваю з гордасцю і чакаю словаў удзячнасці. — Не-не! Забяры! Схавай! Упершыню на маіх вачах нехта адмаўляецца ад старадарожскай! Падзівіўшыся гэтаму, засоўваю пляшку за пазуху. Кадэбісты выкладваюць на стол з дзесятак лістоў, напісанных дробным почыркам. Аказваецца, нехта закідаў розныя ўстановы ананімкамі на другога сакратара райкама партыі Алену Калешку. Зламысніка-ананімшчыка трэба знайсці. Мне прапануецца зірнуць на почырк і прыгадаць: ці не траплялаўся такі ў рэдакцыйнай пошце? — Не, не трапляшся, — цвёрда кажу я, прабегшы вачыма па радках. І ўжо ... сысці, але маёр, які толькі што загадваў мне “схавай”, шматзначна пытаецца: — Хлебная, кажаш? Разумею ягоны намёк і зноў выцягваю пляшку з-за пазухі. Уражвае, як яны п’юць. Набулькаўшы палову гасцінічнага хрушчовіка, кожны з іх па чарзе падыходзіць да акна і, стоячы спіною ў пакой, перакульвае шклянку ў горла. Паварочваецца і ідзе закусваць. “Гэта ж яны не толькі мяне, яны, мусіць адзін аднаго асцерагаюцца! — прыходзіць здагадка. І сапраўды: ніхто ж не бачыў, як гарэлка лілася ў рот... Пазней высветліцца: ні рэдактару газеты, ні загадчыцы аддзела пісьмаў кадэбэшнікі тых лістоў чамусьці не паказвалі. І я тады задумаюся: чаму ж яны звярнуліся толькі да мяне? Тым болей што рэдакцыйную пошту я, адказны сакратар, увогуле не чытаю... У Гомелі напачатку мяне будуць клікаць у будынак абласнога КДБ толькі для таго, каб даць фактуру для чарговага артыкула. А аднойчы запросяць “проста так, для размовы”. Кадэбіст расчыняе дзверы ў кабінет, што з самога прыхаду і направа. Ківае галавой: заходзь. Кабінет прасторны і на дзіва пусты. З усяе мэблі толькі выцягнуты ўздоўж сцяны карычневы стол, крэслы абапал яго ды жоўтыя тумбачка ў кутку. Кадэбіст заходзіць у кабінет следам за мною: і чамусьці пстрыкае выключальнікам каля самых дзвярэй. Загараецца святло. Я не разумею, навошта яно: вокны незаштораныя, а на дварэ — самы разгар дня. (Толькі пры наступнай “размове” здагадаюся: пстрыкнушы, кадэбіст уключае магнітафон, які акурат і прыхаваны ў той адзінокай жоўтай тумбачцы). Трымаюся напружана. Наслухаўшыся гісторый пра “сексотаў” і “стукачоў”, чакаю, што вось-вось кадэбіст прапануе мне тое ж самае. Але ён, сеўшы насупраць, распачынае звычайную гутарку: як працуецца, чым займаюся ў вольны час. Просіць выказаць сваю думку пра некаторых супрацоўнікаў рэкадакцыі. Тут ужо баюся каму-небудзь нашкодзіць і характарызую кожнага толькі станоўча. Ці можна было ўвогуле адмовіцца ад падобных сустрэч? На той час, бадай, не. Таямнічай і ўсемагутнай “канторы” адважваліся пярэчыць і супрацьстаяць толькі адзінкі... Трэцяя “размова” адбываецца ў кабінеце на другім паверсе. Гэтага чалавекаў цывільным ўпершыню. Прыкідваю: кабінет вялікі, дыхтоўны, і ягоны гаспадар, мусіць, начальнік аддзела, а па званні — не меней чым падпалкоўнік. Ён моўчкі тупае ад сцяны да сцяны, а затым, нарэшце, адчувае прапанову, якую я з асцярогаю чакаў, наведваючыся сюды раней: — Мы хацелі б наладзіць з вамі больш цеснае супрацоўніцтва. Ведаем, што вы пішаце вершы. Часта сустракаецеся з гомельскімі пісьменнікамі, маеце стасункі з творчай інтэлігенцыяй увогуле. Мы хацелі б, каб вы паведамлялі нам пра сутнасць размоў, пра іхнія настроі... — Прабачце, — але “стукачом” я не буду, — нечакана смела для самога сябе і нават з выклікам перабіваю “падпалкоўніка”. — Згодзен рыхтаваць публікацыі паводле вашых матэрыялаў — і не болей. Уплывовы кадэбіст пільна пазірае мне ў вочы. — Вы добра падумалі? — Тут і думаць няма чаго. — Ну, тады ідзіце... Дзіўна, але ніякіх сумных наступстваў для мяне не было. Хіба што з КДБ перасталі падкідваць тэмы для публікацый. І вось ужо тут, у Мінску, усемагутная “кантора” праяўляе да мяне інтарэс. Дзяцюк у жоўтым плашчы, нарэшце, кажа прыкладна тыя ж словы, што і гомельскі “падпалкоўнік”. Толькі ўжо “стукаць” мне належыць на “звяздоўцаў” і... Што мелася на ўвазе пасля “і”, я не даслухоўваю (мусіць жа, літаратурна-творчае асяроддзе, якое ў сталіцы не раўня гомельскаму). Катэгарычна заяўляю: — Пісаць, калі прапануеце тэмы, буду, а “закладваць” — не. Мой суразмоўца толькі і кідае на развітанне: — Мы падумаем... “Думаюць” да гэтага часу, бо ніхто болей не прызначаў сустрэч і не прапаноўваў напісаць артыкул на “патрэбную” тэму. Нават не выкарыстоўвалі іяне “ўцёмную”, як рабілі гэта ў Гомелі, калі запрашалі для “шчырай размовы” і пстрыкалі выключальнікам... Ніводнай паперкі для КДБ я не падпісаў, ніводнага, нават вуснага, абяцання не даў. Ды ўсё адно тадышняя пільная ўвага “канторы” да маёй асобы чамусьці насцярожвае і цяпер. Ніяк не даўмею: чаму яны палічылі мяне “сваім”, чаму спрабавалі завербаваць? Адказ, магчыма, можна было б знайсці ў сакрэтным дасье, якое захоўваецца ў нетрах таямнічай структуры (чамусьці не сумняваюся, што такія дасье ёсць амаль на кожнага з нас). Вось толькі пагартаць і прачытаць тое, што захоўваецца ў “маёй” папцы, мусіць не ўдасца ніколі. А шкада. Даведаўс б пра сябе нават болей, чым ведаю сам. Стэрэатып Працую старшым карэспандэнтам у аддзеле пісьмаў, таму даводзіцца правяраць розныя скаргі, “лётаць” па ўсёй рэспубліцы. Чарговая камандзіроўка — у Магілёў. Там нейкая Люцыя Савіцкая называе сябе экстрасенсам, дурыць людзям галовы, быццам бы лечыць іх ад розных хваробаў, тым лікам і СНІДу. “Махлярка”, загадзя вызначаю дял сябе. Тры дні наведваю, “сеансы” Савіцкай, каб пераканацца, што яна сапраўды ніякімі звышнатуральнымі здольнасцямі не валодае. З працягам у некалькіх нумарах “Звязда” друкуе мой выкрывальны артыкул. І не толькі пра Савіцкую. Стаўлю пад сумненне ўсю экстрасенсорыку як з’яву, заводжу, што мы павінны кіравацца толькі марксаўска-ленінскім матэрыялізмам. Загадчык аддзела прапаганды і агітацыі ЦК КПБ Савелій Паўлаў, прачытаўшы артыкул, скажа галоўнаму рэдактару “Звязды” Івану Макаловічу: — Столькі газетнай плошчы аддалі гэтай непатрэбшчыне! Не пра экстрасенсаў трэба пісаць, а пра будаўніцтва жылля і вываз гною... У абарону Савіцкай выступаюць некаторыя навукоўцы, а пісьменнік Васіль Якавенка прыносіць у рэдакцыю водгук, у якім дае мне поўны адлуп. “Абкарнаўшы” да непазвальнасці, “Звязда” яго друкуе. Для навукоўцаў газетнай плошчы няма: як ужо пісаў, выданні не любяць друкаваць абвяржэнні... Міне з дзесятак год, і навука амаль афіцыйна прызнае і экстрасенсаў, і тэлепатыю, і нават рэінкарнацыю. На экранах тэлевізараў з’явяцца Кашпіроўскі і Чумак. Будуць ладзіцца розныя “бітвы экстрасенсаў”. Народныя лекары мецьмуць ліцэнзіі. Самае цікавае, што тады, на сеансах Савіцкай, я пераканаўся ў ейных здольнасцях. Напрыклад, калі Люцыя Андрэеўна, стоячы за маёй спіной, пачала рабіць рукамі нейкія манапуляцыі, мне давялося прыкласці немалыя высілкі, каб не заваліцца назад. Чаму ж я пра ўсё гэта не напісаў? “Звязда” — газета партыйная, і артыкул пра нейкае “шаманства” па-просту не надрукавала б. Гэта адно. А другое — я і сам быў закасцянелым, зашараным, выхаваным савецкай ідэалогіяй асобай. Геніяльны творы і навуковыя адкрыцці атрымліваюцца толькі тады, калі ламаюцца стэрэатыпы. Сваё месца Майскім днём на стадыёне парку імя Горкага ладзіцца футбольны матч паміж зборнай журналістаў сталіцы і камандай ветеранаў мінскага “Дынама”. Дагэтуль у розных камандах я гуляў толькі форвардам, і ў іншым “амплуа” сябе не ўяўляў. Але ў журналісцкай зборнай месца на правым краі поля для мяне не стае — усе хочуць забіваць галы. Даводзіцца стаць паўабаронцам. Калі спрошчана, задача мая такая: атрымаць мяч каля сваіх варотаў, прабегчы з ім цераз усё поле ўздоўж правае броўкі і зрабіць перадачу ў штрафнцю пляцоўку саперніка. Гэта бадай, мая лепшая гульня ў жыцці. Яшчэ не паспеў канчаткова пракурыць свае лёгкія, атму “абыходжу” састарэлых футбольных знакамітасцяў, як стаячых. Пасля гульні адзін з ветэранаў падыдзе да мяне і скажа: — Ну ў цябе і хуткасць! Прыроджаны правы паўабаронца! Я і сам ужо зразумеў: вось яно, маё месца. А раней жа ўсе гульні таптаўся ў штрафной пляцоўцы, чакаў, пакуль хто-небудзь адпускае мяч. Ды позна зразумеў. Цягнік, як кажуць, сышоў. Як гэта важна — знайсці сваё месца. І не толькі на футбольным полі. Як наша слова адгукнецца... Журналіст старадарожскай раёнкі Міхась Татур прапануе цікавую фактуру для рэспубліканскай газеты. Непадалёку ад маёй Пасекі ёсць забыты Богам і людзьмі куток. Усе завуць яго хутарам Аляшкевіча. Жыве там адзінокая і не зусім састарэлая жанчына. Ніякіх зносінаў з людзьмі не мае. Мяне і сапраўды разбірае цікаўнасць: чаму яна добраахвотна асудзіла сябе на вечную адзіноту, як перабіваецца, чым харчуецца? Газеты толькі і трубяць пра нейкіх Лыкавых, якія вякамі жылі ў дрымучай тайзе, а тут свая пустэльніца: ды яшчэ пад бокам... Прыхапіўшы з сабою былога старшыню сельсавета, мы наведваем той хутар. Вакол — непралазныя балоты. Хацінка і хляўчук месцяцца на невялікай сухой выспе. Гаспадыня хутара, Танька, сустракае нас непрыветна. Але паступова сельсавецкаму актывісту ўдаецца ўвайсці ў ейны давер, і, нарэшце, Танька распавядае пра сваё жыццё-быццё. Аляшкевічы перабраліся сюды з заходніх раёнаў Беларусі. Шляхцічы, яны не жадалі зносіцца з “мужыкамі”, таму і аблюбавалі дял сябе вось гэтую выспу. Пасля вайны падобныя, хутары ўлада пасцягвала ў вёску, аднак Аляшкевічаў гэтая навала чамусьці мінавала. Неўзабаве бацькі Танькі паўміралі, і яна засталася на выспе адна. Чаму не перабралася ў вёску? Ды з-за таго ж шляхецкага гонару! Артыкул у газету я не пішу. Але затое ў галаве нараджаецца сюжэт для прыгодніцкай аповесці “Здань на хутары”. У сюжэце ёсць хоць і другасная, але дэталь: быццам бы бацькі Танькі недзе на хутары закапалі шмат золата. Аповесць ніштаватай. Фінал у ёй шчаслівы: Танька перабіраецца з Хутара ў сяло і дажывае свой век побач з людзьмі і з імі ў злагадзе. А ў жыцці развязка атрымліваецца трагічнай... З хутара Танька нікуды не з’ехала. І праз год-другі прйшла жахлівая вестка з родных мясцін. Зімою. Калі намяло сумётаў вышэй за галаву, нейкія два бэйбусы змаглі дабрацца да хутара Аляшкевіча. Таньку яны жорстка згвалцілі і збілі да паўсмерць. У хаце ўсё перавярнулі. Мусіць, нешта шукалі... Вось тут і прыгадалася зотала, прыдуманае мною для інтрыгі ў аповесці. Яе надрукаваў часопіс “Маладосць”, а затым, у перакладзе на рускую мову, і “Неман”. Да таго ж, аповесць выйшла асобнаю кнігаю — дваццацітысячным накладам, што для беларускамоўнага выдання аж замшые. Так што аб “прыхаваных золаце” маглі прачытаць і тыя самыя бэйбусы... Канешне, малаверагодна, што паспрыяў таму гвалту. Ды ўсё ж... “Нам не дано предугадать, как наше слово отзовется...” “Фальшывая нота” Праглядваю ў судзе крымінальныя справы, шукаю тэмы для публікацый. І натыкаюся на сенсацыю. Саліст ансамбля “Верасы” Аляксандр Ціхановіч, аказваецца, абвінавачаны ва ўжыванні наркотыкаў. Яго нават умоўна асудзілі на два гады. А пра гэта ж у прэсе не было ніводнага слова. Вось дык атрымаецца “бомба”! Каб мець падставу для публікацыі, прыдумваю ліст у рэдакцыю ад нейкай “Лаліты Марчанка”, якая быццам бы цікавіцца, чаму апошнім часам у “Верасах” не відно на сцэне Ціхановіча і Паплаўскай. Гэты “ліст” дае мне падставу заняцца журналісцкім расследаваннем: сустрэцца з самім Ціхановічам, пагутарыць з артыстамі “Верасоў”. Не мог і ўявіць, які распачнецца вэрхал. Каб папярэдзіць публікацыю, Ціхановіч і Паплаўская абіваюць парогі рэдакцыі: просяць, даказваюць, пераконваюць. Кіраўнік ансамбля Васіль Раінчык вылівае на іх “цэбар кампрамату”. Для яго публікацыя будзе якраз дарэчы. Паміж Раінчыкам і сямейнай парай салістаў — раздрай. І Васіль не супраць лішні раз “уесці” сваіх праціўнікаў. Неўзабаве артыкул пра “Ціхановіча-наркамана” з’яўляецца ў “Звяздзе”. А гэта ж, як ні круці, орган ЦК КПБ... Ці была патрэба ў тым артыкуле? Шчыра кажучы, не. Судова-псіхіятрычная экспертыза Ціхановіча хоць і прызнала хранічным наркаманам, але з тае пары мінула шмат часу, Аляксандр здолеў пазбавіцца ад наркатычнай залежнасці. Дык навошта спатрэбілася мне “варушыць брудную бялізну”? А для сесацыі! Для таго, каб зарабіць сабе так бы мовіць, імя, тым болей што працаваць ў “Звяздзе” я толькі-толькі пачынаў. А яшчэ — каб пахваліцца каму-небудзь пры выпадку, што “сам Ціхановіч перада мною на каленях стаяў...” “Фальшывая нота” — так называўся той артыкул. Канешне ж, мелася на ўвазе, што “не тую ноту” ўзяў Аляксандр Ціхановіч. Насамрэч жа сфальшывіў менавіта я... “Не верам слязам дзіцяці” Рыхтую кнігу “Споведзь знявечаных душ”. Пра сваё жыццё спавядаюцца асуджаныя злачынцы. Пад час адпачынку са згоды міліцэйскага кіраўніцтва цэлымі днямі не вылажу з мужчынскай і жаночай калоній. Гартую крымінальныя справы, і калі хто-небудзь з асуджаных выклікае цікавасць, яго вядуць у асобны кабінет, дзе мне дазволена праводзіць “допыты”. У гомельскай жаночай калоніі мяне апякуе намесніца начальніка па выхаваўчай рабоце Ірына Вялікая. Яна і прапануе выслухаць адну з маладых дзяўчат, якая недзе праз месяц павінна выйсці на волю. — Яна хоць і мае тры ходкі на зону, але яшчэ не зусім прапашчая, — тлумачыць Вялікая. Звычайна Ірына пакідае мяне сам-насам са “спавядальніцай”, каб не зашкаджаць шчырай размове. А на гэты раз Вялікае застаецца. Дзяўчына высокая, чарнявая. Яе можна было б назваць нават прыгожай, калі б не задужа вялікі нос, які зусім не стасуецца з пульхнымі малінавымі вуснамі. У калоніі рэжым, не надта накурышся-нап’ешся, таму і выглядае яна дагледжана, свежа. Гісторыя ў дзяўчыны тыповая. Адбілася ад рук бацькоў, уцягнулася ў нейкую хеўру. Блуд, цыгарэты, пітво... Нешта гуртам укралі, так і трапіла яна ўпершыню за “калючку”. Выйшла на волю — а куды прыткнуцца? Бацькі паўміралі (пакінуўшы, праўда, кватэру), а на працу нідзе не бяруць. Каму патрэбная ўчарашняя зэчка? Зноў хеўра, зноў крадзеж, зноў зона... Па такім жа сцэнарыі — і трэцім разам. — Калі б мяне на працу хто ўзяў, дык я б зусім па-іншаму сябе паводзіла, — апраўдваецца перада мною дзяўчына. — А так, во, хутка вызвалюся і не відно, за што жыць... Мне вельмі шкада дзяўчыну. Хочацца хоць чым ёй дапамагчы. — Вы пасля вызвалення зазірніце да мяне на працу, — прапаноўваю. — Вось адрас “Звязды”. Пастараюся якую-кольвеч працу для вас знайсці... — І праўда дапамажыце, — Вялікая кажа з удзячнасцю, а дзяўчына глядзіць на мяне з надзеяй. ...У абедзенны перапынак гуляю з супрацоўнікам у шахматы. Гулка расчыняюцца дзверы кабінета, на парозе — расхрыстаная, разбэрсаная жанчына, па ўсім бачна, на добрым падпітку. — А вось і я! — весела кажа яна, нязмушана кіруеца да стала і грузна плюхаецца ўсім целам у крэсла, што стаіць збоку. — Ну, знайшоў для мяне працу? Ад жанчыны патыхае гарэлачным смуродам, яна ўвесь час гулліва выскаляецца, таму відно, што ў роце няма паловы зубоў. — Вы хто? — пытаюся, трохі ачуняўшы ад ейнага нахабства. — А ты што, мяне не памятаеш? Там, у калоніі, у кабінеце Ірыны Уладзіміраўны, ты абяцаў мяне працаўладкаваць! Узіраюся ў твар жанчыны, і толькі характэрны доўгі нос ды пульхныя вусны (яны ўжо не малінавыя, а бляклыя і парэпаныя) нагадваюць тую дзяўчыну ў калоніі, якой я абяцаў падсабіць. “Бач, што з ёю сталася. І ўжо за панібрата мяне трымае — на “ты” перайшла”, — дзіўлюся ў думках. А ўголас пытаюся: — Чаму прыйшлі толькі цяпер? Вы ж, паводле маіх падлікаў, вызваліліся яшчэ два месяцы таму... — Ды загуляла я трохі... Жыццё ж адно! У душы ўзнікае сумнёў: а ці варта гэтка я апушчоніца той працы, якую мне сапраўды ўдалося знайсці? Сораму ж потым не абярэшся за сваю”пратэжэ”. Ды ўсё ж, каб засведчыць, што не сядзеў склаўшы рукі, імкнуўся выканаць абяцанне, кажу: — Ёсць месца на цукерачнай фабрыцы. Рабочай... Працяглая цішыня. Раптам наведніцца ўскоквае з крэсла і кідаецца на мяне. — На цукерачную фабрыку? Рабочай? Ды ты мяне ў прыёмную міністра павінен уладкаваць! — крычыць яна раз’ятрана, з бяззубага роту ажно пырскае сліна. Тонкімі пальцамі жанчына спрабуе ўчапіцца ў маю шыю, але я паспяваю перахапіць ейныя рукі і пры гэтым заўважаю, што пазногці ўсё-ткі пафарбаваныя... Не ведаю, чым бы ўсё скончылася, калі б супрацоўнік за карак не адцягнуў нахабніцу ад мяне. — Прэч з кабінета! — сам ужо пераходжу на крык. — А Вялікай абавязкова патэлефаную! Раскажу, як вы тут сябе паводзілі і да чаго дакаціліся! Пачуўшы гэта, жанчына раптам камянее, а затым... плюхаецца перада мною на калені. — Толькі не кажыце Ірыне Уладзіміраўне! Я вас малю! Калі жанчыну ўсё ж удасца выштурхнуць з кабінета, я трохі супакоюся і, падумаўшы, зразумею, чаму ёй так не хацелася, каб пра ейны візіт даведалася Вялікая. А таму, што жанчына і сама не сумняваецца: неўзабаве зноў давядзецца “парыць нары” ў той жа калоніі (жаночая ў Беларусі — адна). І вось цяпер ужо не будзе ні спагады, ні літасці... Пасля гэтага выпадку рукапіс кнігі я грунтоўна перарабіў. Узяў на ўзбраенне хоць заштампаваны, але справядлівы выраз: “Не вер слязе дзіцяці і раскаянню злачынцы...” Знявага Калі размаўляў з асуджанымі жанчынамі, трымаўся ветліва, звяртаўся да іх “на вы”. Мусіць, таму, што гэтак жа ставіліся да іх усе кантралёры і кіраўнікі калоніі. Для сустрэч і гутарак у мужчынскай калоніі начальства выдзяляе мне не пакой, а... камеру. Яно, магчыма, і лепей. Тут можна ўволю пакурыць, дый зняволеныя пачуваюць сябе ў звыклай абстаноўцы, ім лягчэй выказацца. Мне ў помач даюць высокага, самавітага мужыка гадоў пяцідзесяці — з асуджаных. Ён, мусібыць, мае нейкія прывілеі, вольна перамяшчаецца па калоніі і павінен дастаўляць у “маю камеру” ўсіх, каго запатрабую. — Прывядзі Кавалёва! Ды хутчэй! — загадваю яму, нібы парабку. — З гэтым размова не атрымалася. Клыпу давай з першага атрада! — А цяпер валачы сюды Румачыка, ён за забойства сядзіць? Ну чаго ты валюхаешся, як целяпень? Варушы касцямі! У рэшце рэшт мой памагаты не вытрымлівае і, стоячы ў праёме дзвярэй, з крыўдай у голасе ціха кажа: — Што гэта вы мяне панукаеце, як хлопчыка... Я, між іншым, на волі генералам быў... Да мяне даходзіць, што я сапраўды абнахабіўся, ганяю чалавека туды-сюды ды яшчэ на яго пакрыкваю. Раптам робіцца няёмка, таму, апусціўшы вочы, прашу: — Прабачце... Потым пазнаёмлюся з ягонай крымінальнай справай. І праўда: генерал. Асуджаны на дзесяць год за фінансавыя злоўжаванні. Прапаную яму таксама “паспавядацца”, але генерал рашуча адмовіцца. Аднак жа які я паганец. Наслухаўся-наглядзеўся, з якой знявагай і пагардай ставяцца да зняволеных афіцэры калоніі, дык і сам стаў лічыць гэтых людзей быдлам. А яшчэ прыйшоў выслухоўваць іхнія споведзі... Без віны вінаваты З раніцы ў кабінет заходзіць карэспандэнт сельгасаддзела Мікола Міхальчык. Усхваляваны, узлахмочаны. — Дружа, выручай! Аказваецца, напярэдадні вечарам, добра пасядзеўшы ў рэстаране, ён “пацапаўся” з міліцыянтамі: сяржант склаў пратакол. Ноч Мікола правёў у “малпоўніку” — камеры для часова затрыманых. Цяпер бяды не мінаваць. З міліцыі абавязкова прышлюць адпаведную паперу ў рэдакцыю, а тут цырымоніцца ніхто не будзе. Усё-ткі “цэкоўскі” орган. Могуць і з працы пагнаць. Ведаючы няпросты характар Міхальчыка, здагадваюся, што адным “цапанне” там не абышлося. Мусіць, Коля, як гэта часта бывае з журналістамі, “качаў правы”, а магчыма, браў таго сяржанта за грудзі... Чаму ж Міхальчык звярнуўся менавіта да мяне? У газеце я пішу на прававыя тэмы і, натуральна, маю зносіны з вышэйшым міліцэйскім начальствам. Мікола просіць, каб я “падключыў сувязі” і справу замнулі. Лёгка сказаць — “замнулі”! Ёсць показка: “Што напіша сяржант, не паправіць і генерал”. І ўсё-ткі еду ў Міністэрства ўнутраных спраў, да начальніка Упраўлення па ахове грамадскага парадку Віталя Іванавіча Апанасевіча. Прыемны чалавек, памяркоўны. Праўда, не генерал, а толькі палкоўнік. Не адзін артыкул мы з ім напісалі сумесна. Віталь Іванавіч, выслухаўшы, з якою бядою я завітаў, пасля невялікай развагі абяцае: — Паспрабую што-небудзь зрабіць... Хоць, шчыра кажучы, не надта хочацца... Абяцанне Мікалай Іванавіч выканаў. Папера ў рэдакцыю не прыйшла. Больш за тое: сяржанта міліцыі, які “наехаў” на Міхальчыка і склаў пратакол, самога зрабілі вінаватым і нават неяк пакаралі. — Можа, гэта ўжо залішне? — пытаюся па тэлефоне ў Апанасевіча. — А інакш нельга было, — адказве Мікалій Іванавіч. — Пратакол ёсць, затрыманне ёсць — усё зафіксавана. Значыць, некага трэба пакараць: калі не вашага карэспандэнта, дык нашага сяржанта... Мікола Міхальчык быў на сёмым небе ад шчасця. Я таксама цешыўся, што здолеў дапамагчы калезе. І не задумваўся тады над тым, што, ратуючы аднаго, раблю непрыемнасці другому. Не сумняваюся: той сяржант мею рацыю, сумленна выканаў свой абавязак і справядліва заканапаціў Міхальчыка ў “малпоўнік”. А яго з маёй падачы ні за што ні пра што пакаралі... Нездарма кажуць: каб нешта некаму даць, трэба штосьці ў кагосьці забраць. “Ты пакруці, пакруці...” Заўсёды гарнуўся да сатыры. І калі галоўны рдактар “Вожыка” Валянцін Болтач запрашае ўзначаліць аддзел фельетонаў часопіса, пагаджаюся без разваг. Лічу: вось яно, тое месца, дзе змагу рэалізавацца напоўніцу. Ды не ўсё атрымалася, на што спадзявалася... У “Звяздзе” мае фельетоны ішлі на паласу, так бы мовіць, са свістам. А “Вожык” паказаў мне свае калючкі. Валянцін Болтач — таленавіты пісьменнік. Калі зрэдчас ён падахвочваецца сам напісаць для часопіса які-небудзь памфлет, атрымліваецца сапраўды здорава. Іншая справа, што і нас, супрацоўнікаў, ён імкнецца перайначыць на свой капыл. У маім аддзеле працуе Сяргей Навумчык. Здольны, нават таленавіты хлопец. Хіба, можа, яму варта было б заняцца не сатырай, а публіцыстыкай. Аднак жа зараз змушаны пісаць фельетоны. Дакладней будзе сказаць — перапісваць. Фельетон пра буйныя свінагадоўчыя комплексы Сяргею даводзіцца перарабляць ажно 15 разоў! Пачытаўшы новы варыянт, Болтач усё адно яго “заварочвае” і кажа адны і тыя ж словы: — Ты яшчэ пакруці, пакруці... А што і дзе “пакруціць” — не ўдакладняе. Сяргей ужо настолькі ўсё “пакруціў”, што, вобразна кажучы, збілася разьба... Зрэшты, гэтае “пакруці” чуем і я, і рэдактар аддзела пісьмаў Уладзімір Правасуд, сталы вожыкавец, з якім мы дзелім адзін кабінет. Праўда, мне ўдаецца задаволіць густ галоўнага рэдактара сама болей з трэцяга разу. Натуральна, усе мы, “недакручаныя”, асаблівай любові да свайго шэфа не маем. Я дык і ўвогуле шкадую, што пакінуў наседжанае месца ў “Звяздзе”. Тым болей што газета дала мне кватэру, я, па вялікім рахунку, так і не “адпрацаваў” (да гэтае пары вярэдзіцца сумленне), а Іван Пятровіч Макаловіч так угаворваў застацца ў “Звяздзе”, што я не мог прыняць канчатковае рашэнне цэлыя тры месяцы. Мінулі гады і дзесяцігоддзі. Я ўжо сам стаў галоўным рэдактарам. І, згадваючы працу ў “Вожыку”, зусім па-іншаму гляжу на “прыдзіркі” Валянціны Уладзіміравіча Болтача. Тады, калі ён узначальваў “Вожык”, наклад часопіса дасягаў амаль двухсот тысяч асобнікаў! (Безумоўна, трэба ўлічваць, што ў той час увогуле быў выдавецкі “бум”, людзі цягнуліся да свежага слова, часопісы і газеты раскупляліся, як аладкі). А што сталася з “Вожыкам” цяпер? Маланакладны літаратурна-мастацкі альманах, які выдаецца два разы на год... Так што, магчыма, зараз якраз і не хапае для ўсіх нас гэтых словаў: — Ты пакруці, пакруці... Выхад з партыі Напрыканцы 1989 года падаю заяву аб выхадзе з камуністычнай партыі. Ейным чальцом я прабыў усяго нейкія тры гады. Даведаўшыся пра гэта, Валянцін Болтач доўга адгаворвае ад “такога непрадуманага ўчынку”. І яго можна зразумець. Сам Болтач прыйшоў у “Вожык” з пасады загадчыка сектара ЦК КПБ, дый я, як рэдактар аддзела рэспубліканскага часопіса, — “цэкоўская наменклатура”. Так што магчымы вялікі скандал. Дасюль з партыі добраахвотна амаль ніхто не выходзіў, а Барыс Ельцын “кіне на стол” свой партыйны білет нашмат пазней. Імкненне выйсці з партыі выглядала яшчэй болей дзіўным, калі ўлічыць, з якімі вялікімі патугамі мне ўдалося ў яе ўступіць. У Старых Дарогах такога шанцу не было. Існавала разнарадка не прыём у партыю: адзін інтэлігент — тры рабочыя ці калгаснікі. Натуральна, мала каму з сялян карцела стаць “парцейным” дый яшчэ плаціць са свайго нягеглага заробку ўзносы. У Гомелі па гэтай жа прычыне таксама нічога не “свяціла”, аднак я здолеў стаць, як сказаў рэдактар Лазько, “адным з лепшых пёраў газеты”, і яму, Лазько, дужа хацелася, каб я застаўся ў рэдакцыі назаўжды. Для гэтага мяне трэба было заахвоціць — прызначыць хаця б загадчыкам аддзела (калі прыйдзе запрашэнне са “Звязды”, Лазько нават прапануе стаць ягоным намеснікам). Аднак жа загадчыкам аддзела абласной газеты нельга было прызначыць беспартыйнага, хай сабе і таленавітага, журналіста. Таму Лазько і паспрыяў, каб мяне прынялі кандыдатам у партыю. А ейным чальцом стаў ужо ў “Звяздзе”. У гэтай газеце беспартыйнымі былі хіба што карэктары. Для чаго большасць з нас пішчом лезла ў партыю, калі ўступіць у яе было яшчэ цяжэй, чым у таварыства паляўнічых і рыбаловаў? Магчыма, хто-ніхто і сапраўды верыў у камуністычныя ідэалы, а я шчыра прызнацца, “верным ленінцам” сябе не лічыў. Аднак жа дзявацца не было куды: не станеш партыйным — так і згніеш карэспандэнтам абласной газеты (самае большае). Дык чаму ж я гэтак смела падаў заяву аб выхадзе з партыі? Усё проста: адначасна я паклаў на стол галоўнага рэдактара “Вожыка” і другую заяву — на звальненне. Мяне запрасіла на працу Савецкая асацыяцыя дэтэктыўнага і палітычнага рамана, якую ўзначальваў знакаміты пісьменнік Юліян Сямёнаў. Мне належыла стаць шэф-рэдактарам Мінскай штаб-кватэры. І для гэтага быць камуністам не абавязкова. Аднак жа як ні круці, мае адносіны з партыяй можна лічыць крывадушнымі: мелася пільная патрэба — уступіў у яе, няма болей ад партыі ніякай карысці — ну дык і гуд бай. Адно толькі і апраўдвае: сама сістэма вымагала крывадушнічаць... Чаго болей? Вечарына ў кватэры Барыса Сачанкі не проста сяброўская — часам яна нагадвае сходку бальшавікоў ва ўмовах падполля. Прыехалі Алег Мінкін, Вінцэсь Мудроў, Анатоль Казлоў... І, натуральна, прысутнічае наша беларускамоўная “троіца” з “Гомельскай праўды”. Барысава жонка Люда і абранніца Сяргея Дубаўца Таня (цудоўная паэтка Таццяна Сыпач, якая, на жаль, нядаўна трагічна загінула) — паўнавартасныя ўдзельніцы дыскусіі, якая раз-пораз успыхвае паміж згадкамі пра колішняе жыццё-быццё і нешматслоўнымі тостамі. Як і зазвычай для маладых максімалістаў, калом стаіць галоўнае пытанне: што менавіта мы можам зрабіць для адраджэння беларускасці. Прапановы самыя розныя — ажно да правядзення палітычных акцый. Усе сыходзяцца ў адным: сядзець склаўшы рукі нельга ніяк. І толькі я далдоню сваё: — Нам дастаткова пісаць высокамастацкія творы. Людзі захочуць іх пачытаць і тым самым прыахвоцяцца да беларускай мовы. Мінкін злуе: — Ды напішы ты хоць шэдэўр, але, калі ён па-беларуску, масавы чытач яго ў рукі не возьме! І сапраўды, хіба ж не шэдэўры стварылі Купала, Колас, Быкаў, Караткевіч? Аднак жа не скажаш, што за іхнімі творамі ў крамах ці бібліятэках выстройваецца чарга. Але я па-ранейшаму стаю на сваім: — Трэба пісаць высокамастацкія творы... Да гэтага часу не магу зразумець, чаго болей было тады ў маёй душы: шчырага пераканання ў тым, што кажу, ці звычайнай боязі за свой лёс, за кар’еру і дабрабыт?.. У кожнага свой крыж Уладзімір Някляеў тэлефануе мне тройчы — просіць сустрэчы. А ў мяне ўсё неяк не выпадае, не хачу адрывацца ад рукапісу, бо, як кажуць, паперла. Я чамусьці не задумваюся, што ў самога Някляева на ўліку кожная хвіліна, бо ён узначальвае кампанію “Гавары праўду”. Ходзяць пагалоскі, што збіраецца стаць кандыдатам у прэзідэнты, і змушаны з ранку да вечара сустракацца з людзьмі. Някляеў хоча падарыць мне сваю кнігу з “залатой серыі” выдавецтва “Беларускі кнігазбор”. Проста я паспрыяў, каб яна выйшла ў свет. Калі мы з Кастусём Цвіркам і Генадзем Вінярскім абмяркоўвалі, кнігі якіх аўтараў я прафінансую, паставіў адну ўмову: — Дам грошы толькі тады, калі ў гэтай “залатой серыі” да канца года будуць выдадзены творы Някляева. Дасюль з Валодзем мы амаль не былі знаёмыя. Колісь ён, працуючы літкансультантам у газеце “Знамя юности”, дасылаў адказы на мае каструбаватыя школьныя вершы, а затым, калі я ўжо стала ўзбіўся на свой хлеб, нашыя шляхі пару разоў перасякліся ў кавярні Дома літаратара. І ўсё. Так што ніякае “пачуццё сяброўства” мною не рухала. Проста паэзія Някляева суладна клалася (і кладзецца!) на хвалі маёй душы. Такое ўражанне, што іх напісаў я сам... У бліжэйшых планах выдавецтва кнігі Някляева не было. Аднак Цвірка і Вінярскі пагадзіліся. Валодзя неяк даведаўся пра мой “ультыматум”, і вось, удзячны, хоча падарыць накладнік з аўтографам. Пры сустрэчы ў рэдакцыі маёй газеты размова, натуральна, заходзіць і пра магчымы ўдзел Някляева ў выбарах. Я даводжу, што рабіць гэта не варта: — Лепей бы ты, як і раней, пісаў цудоўныя вершы. Каго б ні выбралі насамрэч, хто будзе прэзідэнтам, ужо прадвызначана... — Не ўсё так песімістычна... — коратка і шматзначна адказвае Валодзя, не расшыфроўваючы, аднак, на чым грунтуецца ягоны аптымізм. Зноў пераконваю, што ў сённяшняй сітуацыі разлічваць на перамогу, на нейкія змены — усё адно што біцца галавою аб сцяну, якую, і ты гэта ведаеш, прабіць не ўдасца. — Трэба ж некаму пачынаць... — ціха, але са сталёваю цвёрдасцю ў голасе адказвае Някляеў. Калі ўжо праводжу Валодзю да ліфта, выстаўляю апошні аргумент: — Усё гэта закончыцца тым, што трапіш за краты... Можна было б, канешне, і адсядзець, калі б ты быў, як дуб... Маю на ўвазе, вядома ж, моцнае здароўе, але Валодзя са смехам зрывае з майго языка недаказаную фразу: — Ага, як дуб. Такі ж дубаваты... І мы смяемся разам. А што было 19 снежня і пасля, пераказваць не трэба... Пішу гэтыя радкі на наступны дзень пасля Вялікадня. У памяці яшчэ аддаюцца рэхам царкоўныя званы, яшчэ не заціхлі ў душы згадкі пра ахвяру Хрыстову. Каму Ён, Збавіцель прынёс гэтую ахвяру? Д’яблу, каб не спакушаў нас на грахі? Ды глупства! Не будзе Гасподзь прыніжацца перад сатаной. А можа, Бог запатрабаваў, каб Хрыстос, які ўвасобіўся ў чалавека, пайшоў на крыж, зведаў неймаверныя мукі? Таксама бязлуздзіца. Ці ж патрэбная бацьку кроў і пакуты ўласнага сына? Хрыстос прынёс сваю ахвяру нам, людзям! Калісьці біблейскі Адам і ягоныя спадарожніца Ева здзейснілі першародны грэх, палічылі сябе роўнымі Богу, за што і былі пакараныя Госпадам. Яны сталі смяротнымі, тленнымі і пакутнымі. Хрыстос, стаўшы паўнавартасным чалавекам і адначасна захаваўшы ў сабе Боскі пачатак, спазнаў пакуты і смерць, а затым уваскрос, “смертию смерть поправ”. Ён стаў бессмяротным і нятленным. Здавалася б, якая карысць чалавецтву ад ахвяры Хрыста, чаму Яго называюць Збавіцелем? Гэта ж толькі Ён бессмяротны і нятленны, а мы ўсе па-ранейшаму пакутуем, паміраем і гніём у сырой зямельцы. А справа ў тым, што Хрыстос праз сваё праведнае жыццё, праз свае пакуты выратаваў самога сябе і тым самым паказаў нам, людзям, шлях да выратавання... Аналогія, якую я хачу прывесці, некаму можа здацца наіўнай, надуманай і нават блюзнерскай, кашчунай. Але не спяшайцеся з кпінамі. Не сумняваюся: Уладзімір Някляеў, ідучы на прэзідэнцкія выбары, безумоўна, у душы здагадваўся, чым можа скончыцца ягоная спроба. Тым не менш ступіў на гэты шлях (“Трэба ж некаму пачынаць...”), абраў для сябе пакутны лёс. Каму ён прынёс сваю ахвяру? Уладзе, дзейнаму прэзідэнту? Ага, хаця б не так... Ён ахвяраваў сваё здароўе і волю нам, беларусам. Ён паказаў нам шлях, які вядзе да выратавання. Кожны з нас — часцінка Бога. І ўсе мы — Ягоныя дзеці. Таму кожнага чакае і свой крыж, і свая Галгофа... Дзве чаргі Падрыхтаваўшы для асацыяцыі шэсць нумароў газеты “Детектив” і зарабіўшы для яе кучу грошай, вырашаю заснаваць уласнае выданне — “Частный детектив”. Помачы ад асацыяцыі ўсё роўна аніякай, а працаваць “на дзядзьку” не надта хочацца. У Беларусі пакуль што няма недзяржаўных газет (хіба, можа, толькі “Свабода”, якую выдае Павел Жук), таму “Частный детектив” ідзе наўзахоп. Наклад дасягае паўмільёна асабнікаў, і нават болей. Газета распаўсюджваецца ледзь на ва ўсіх краінах Савецкага Саюза. Прапановы тыражаваць яе паступаюць з Ізраіля, Польшчы, Даніі, Германіі... Але навошта мне лішнія клопаты? Грошай і так няма куды дзяваць. Цяжка ўявіць, але кашальком для мяне сапраўды служыць чамадан. У аперацыйную залу супрацоўнікі банка вывозяць грошы ў цялежках, мы перагружаем іх у багажнікі, наняўшы таксі... (З часам такая лафа скончыцца: з’явяцца канкурэнты, чытачы “наядуцца” крыміналам. Восемдзесят адсоткаў прыбытку ўкрадуць мае нячыстыя на руку партнёры, дзесяць я раздам, і столькі ж застанецца мне...). А пакуль што я хаджу ў метро, каб пацешыць сваё самалюбства, паназіраць, як да століка, з якога прадаецца “Частный детектив”, выстройваецца чарга-вужака (ці будзе яшчэ калі-небудзь такое: чарга — па газету?). Нацешыўшыся, еду дамоў. Выходжу з тралейбуса і каля ўніверсама “Серабранка” таксама бачу чаргу, якая ўтыкаецца не ў галоўныя дзверы, а ў бакавыя — там прадаюцца спіртныя напоі. Нехта падказвае, што сюды прывезлі піва. На той час усе тавары першай неабходнасці — цукар, мука, малако, мяса, гарэлка, — прадаюцца людзям па талонах. Піва чамусьці “таварам першай неабходнасці” не лічыцца. Яно у вольным продажы. Лёгка сказаць — “у вольным”. А паспрабуй купі... За дзень вельмі сасмяг (дый люблю піва ўвогуле), таму вырашаю адстаяць у гэтай чарзе, каб атрымаць свае “дзве пляшкі ў адны рукі”. Рухаюся да акенца, з якога раз-пораз вынырваюць пляшкі, больш за гадзіну. Бліжэй да акенца чарга (у ёй, вядома ж, адны мужыкі-рабацягі) нагадвае маналіт. Людзі спрэсаваныя адзін да аднаго так, што палец не праткнуць. Цяжка дыхаць: спераду і ззаду падціснуты суседзямі, як жалезабетоннымі плітамі. Да запаветнага акенца застаецца якіх паўметра, я ўжо ў прадчуванні блізкага шчасця. І тут нехта галёкае, што піва канчаецца, на ўсіх не хопіць. Чарга пачынае хвалявацца, варушыцца, выгінацца, і — во дзе гора! — “выплёўвае” мяне і яшчэ дваіх гэткіх жа бедакоў. Няма чаго і думаць, каб зноў уклініцца ў гэты маналіт. Застаецца толькі ў роспачы скрыгатнуць зубамі... Ну і навошта мне той “кашалёк-чамадан”? Менталітэт вяртаецца... Калі наведваюся ў родную вёску, і суседка Ганначка, і дзядзька Шайдула, і ўсе астатнія вяскоўцы з асцярогаю і шкадаваннем прадракаюць: — Ой, заб’юць цябе, Сашка, за твае грошы. Ой, заб’юць... Маці таксама, правёўшы да веснічак, з пакутаю ў вачах наказвае: — Хоць бы, сынок, не забілі цябе за гэтыя грошы, не пасадзілі ў турму... — А за што мяне забіваць? За што ў турму? — супакойваю з усмешкай. — Нікому дарогу не перабег, дый грошы не крадзеныя, заробленыя сваім гарбом, сумленна... — Ну, глядзі, сынок, глядзі... Чаму мае вясковыя землякі лічылі, што “вялікія грошы” тояць у сабе небяспеку? Таму што савецкая ўлада падраўняла нас пад адзіны грэбень. Для ўсіх, меркавалася, роўныя магчымасці. І калі ты вытыркаешся з натоўпу, значыць, нешта тут нячыстае. Начальнік мае машыну, бо ён крадзе ў дзяржавы. Сусед жа, які ні з таго ні з сяго пабудаваў дыхтоўную хату, таксама ў некага ўкраў і за гэта паплоціцца... Мяркуючы па тым, што многія бізнесоўцы цяпер гніюць у турмах (часцяком нізавошта), вярнуліся і савецкі лад, і ранейшы менталітэт... Радня На адпачынак выпраўляюся ў Харватыю. З аэрапорта аўтобус вязе турыстаў у гатэль. З дынаміка чую голас гіда і не веру сваім вушам: ён, прадстаўнік турфірмы, нешта распавядае нам па-беларуску! Нават на Радзіме толькі зрэдчас даводзіцца чуць родную мову з нечых вуснаў, і раптам такая нечаканка далёка на чужыне! Не вытрымліваю, ускокваю з месца, каб бліжэй пазнаёміцца з чалавекам, які падарыў мне гэткую асалоду. Зусім малады хлопец. Карэнны мінчук. На мове зносіцца не дзеля бравады і ў асобных выпадках, а паўсядзённа. Мы так радыя адзін аднаму, што проста ўслодыч і ўволю размаўляем на розныя тэмы, ужо не зважаючы на іншых турыстаў. Кіроўца-харват спачатку пазірае на нас падазрона, а потым па-свойму цікавіцца: — На якой гэта мове вы размаўляеце, калі і я ўсё разумею? — На беларускай! — са смехам тлумачыць яму хлопец. — Мы ж славяне, адны карані... Дык што ж тут дзіўнага? У гатэль, дзе мне выпадае жыць, гід наведваецца ледзь не штодзень, хоць пільнай патрэбы ў тым няма. Яму проста хочацца выказацца па-беларуску і ў адказ пачуць роднае слова. Дзіўна, але факт: калі з нечых вуснаў чую беларускую гамонку, той чалавек, хай сабе і зусім незнаёмы, чамусьці здаецца мне амаль што раднёй. Можа, таму, што нас, беларускамоўных, гэтак мала?.. Нявызнаныя шлях Госпада Пад час уступных экзаменаў на журфак жыву ў адным пакоі з Пятром Васючэнкам, хударлявым, у акулярах, хлапцом з Полацка. Вельмі разумны, начытаны, размаўляе выключна па-руску. Ці ж можна было тады здагадацца, што неўзабаве ён стане кіраўніком кафедры беларускай мовы і літаратуры ў Лінгвістычным інстытуце, выдатным беларускамоўным пісьменнікам? На першым курсе Таня Манёнак, ціхая вясковая дзяўчынка, піша лірычныя вершы па-беларуску, дый зносіцца ў паўсядзённым жыцці на роднай мове. Хто ж бы тады паверыў, што з цягам часу Таня будзе працаваць эканамічным аглядальнікам у рускамоўнай газеце? А хіба я, “шчыры беларус”, мог тады прадбачыць, што выдавацьму рускамоўную газету, дый, яшчэ прысвечаную забойствам і гвалту, хоць сам не асмельваюся насадзіць на кручок чарвяка — гэтак яго шкада, як і ўсё жывое? Нявызнаныя шляхі Госпада... Двойчы абкрадзеныя Прыязджаю ў офіс і жахаюся: дзверы — насцеж, у кабінетах усё перавернута, са сталоў зніклі камп’ютары, дарагія тэлефоны, апараты, неккаторыя каштоўныя рэчы. Ноччу нас абакралі. Сакратарка заспакойвае: — Злодзеяў міліцыя затрымала! Усе ўкрадзеныя рэчы — там, у райаддзеле. Еду ў міліцыю. Следчы пераказвае падзеі мінулай начы. Узламаўшы дзверы, зламыснікі згрэблі апаратуру ў пасціланкі і ўжо неслі яе па вуліцы. А тут насустарч едзе патрульна-паставы легкавік. Зладзеі ўсё кінулі і разбегліся ў розныя бакі. (Іх, дарэчы, потым так і не знойдуць). Нам вяртаюць украдзеныя рэчы. Усё ў наяўнасці, акрамя дарагога наатбука, які належыць аднаму з арандатараў. А яшчэ — няма ніводнага тэлефоннага апарата. Пытаюся ў следчага: — Куды ж яны падзяваліся, калі зладзеі паўцякалі, кінуўшы, як вы кажаце, усе пасціланкі? Следчы няўцямна паціскае плячыма і, апусціўшы галаву, мармыча: — Не ведаю... Тут усё, што было... Выпадкова мой позірк спыняецца на тэлефонным апараце следчага — старадаўнім, з круглым дыскам. І ў думках раблю выснову: “Ну, “мент”, заўтра будзе ў цябе новы тэлефон, імпартны”... Бацькаў чамадан Не паспела адбалець душа за крадзеж у офісе, як новая навала. Ноччу, калі ўся сям’я адпачывала на другім паверсе дома, зламыснік залез у расчыненую фортку на першым. Ён вельмі спяшаўся, баяўся нас разбудзіць, таму толькі заскочыў у мой кабінет, схапіў фанерны чорны чамадан і выбраўся цераз уваходныя дзверы. Гэты пацёрты чорны чамадан для мяне вельмі дарагі. Ён належыў майму бацьку. Некалі бацька прывёз яго з Нямеччыны, дзе даслужваў пасля вайны. З ім адным ён хадзіў ад маці ў прочкі, калі маладзёны моцна перасварыліся, у ім захоўваў самыя дарагія для сябе рэчы. Ніхто з нас, дзяцей, нават не ведаў, якія яны — тыя рэчы. Чамадан заўсёды ляжаў пад бацькавым ложкам, і нам было забаронена нават дакранацца да яго... Адчыніць чамадан я змог толькі пасля бацькавай смерці. Ніякіх каштоўнасцяў, апрача баявых і юбілейных узнагарод, у ім не было. Вайсковы альбом, пажоўклыя газеты, нейкія ведамасці (бацька ж служыў у лясніцтве “аб’ездчыкам”), брытва-небяспечка, хрушчоўскія аблігацыі, капейкі — дый увогуле шмат яшчэ рознай драбязы, якую бацька чамусьці пільна захоўваў. Здзівіла, што там знайшлося месца і мяшэчку гарбузікаў. Нейкія ж асацыяцыі ў бацькі былі з імі звязаныя... Грунтоўна разабрацца з ўсёй гэтай “бацькоўскай спадчынай” я планаваў трохі пазней, калі надарыцца вольная часіна. А пакуль перавёз чамадан з вёскі ў сталіцу, у толькі што адбудаваны дом, і паставіў яго ў сваім кабіненце. І вось пасля нечаканага начнога нашэсця разгублена стаю на тым месцы, дзе яшчэ ўчора месціўся чамадан, і ад роспачы душа разрываецца на шматкі. Злодзей, безумоўна, вельмі расчараваўся, калі замест золата (а што ж яшчэ можна захоўваць ў такім старадаўнім чамадане?) знайшоў гарбузікі. А для мяне тое, што знаходзіцца ў чамадане, — даражэй за любое золата. Так і не паспеў я як след разабрацца ў бацькавых рэчах. І праз іх ужо ніколі не змагу даведацца, чым ён жыў, чым даражыў, пра што думаў... Цікава, што ў маім кабінеце побач з чамаданам стаяў пакет з грашыма (у той дзень я атрымаў дывідэнды за год), на які злодзей увагі не звярнуў. Хай бы ён замест чамадана забраў той пакет... Лешч Мой намеснік, Эдуард Галай, — заўзяты рыбак. І не які-небудзь браканьер — ловіць толькі на вуду. Аднаго разу напрошваюся ў кампанію да Эдуарда і ягонага сябра Артура. Яны збіраюцца “зрабіць вылазку” на Дзікае возера, што месціцца акурат на маёй роднай Старадарожчыне. Бяром напракат лодкі. Я далёка не грабу, застаюся на прамым, як страла, і зарослым асакой канале. На кручок мае вуды Эдзік начапляе чарвяка (сам зрабіць гэта не асмельваюся, бо чарвяк слізгае, выгінаецца ў пальцах, і мне яго шкада). Хлопцы плывуць далей, у глыбіню возера, я ж, загнуўшы лодку ў асаку, закідваю ў канал вуду... Ад доўгага чакання ўжо драмлю. Абуджаюся, бо хтосьці спрабуе вырваць вуду з маіх рук. Ды гэта ж нешта клюнула! Рыўком цягну вуду ўверх. Над вадою бліскае ладны лешч. (Гэта потым даведаюся, што менавіта лешч. Усе рыбіны для мяне, як кажуць, на адзін твар, хіба што карася ад шчупака адрозніць магу). Цягну бліжэй да лодкі, і ўжо збіраюся плюхнуць рыбіну на днішча, як ірвецца леска, і лешч (імгнена прыкідваю на вока) павінен гупнуцца не ў лодку, а ў ваду. Рэакцыя ў мяне адмысловая. Паспяваю ў паветры пляснуць далонню па рыбіне, і яна ўсё ж падае ў лодку. Лешч падскоквае, разяўляе рот, а мне ад жаху здаецца, што нават і пішчыць. Паступова лешч трохі супакойваецца, заціхае. Я здагадваюся, што патрэбна выцягнуць з ягонага роту кручок, і працягваю да амярцвелай, як здаецца, рыбіны сваю дрыжачую руку. Але як толькі дакранаюся да лускавіння, лешч зноўку ажывае і падскоквае ўверх, ледзь не давёўшы мяне да імгненнага інфаркту. Усведамляю, што сам зняць з кручка сваю здабычу не змагу. Трэба шукаць хлопцаў. І я адчайна ўзмахваю вёсламі, кіруюся ў глыбіню возера... Для мяне забіць жывую істоту — цэлае выпрабаванне. Хіба што не ўздрыгне рука на каларадскага жука (бо шкоднік), камара ці муху. Зрэшты, неяк і з мухай узнікла праблема. Ужо глыбокай восенню я заўважыў яе ў сваім пакоі. Сонна-затарможаная муха нават не лётала, а толькі падскоквала на падлозе. Відавочна, што гэта была апошняя сёлетняя муха. Зусім адзінокая... Асірацелая... Мне яе чамусьці стала шкада. — Не бойся, я цябе не заб’ю — сказаў я мусе. — Лепей ты памры сваёй смерцю... Калі ў дзяцінстве каля нашага хлеўчука білі кабана і ён верашчэў на ўсё наваколле, я залазіў пад ложак і пальцамі затыкаў вушы. Вылазіў толькі тады, калі пачыналі гудзець паяльныя лампы. І ўжо зусім жахлівае выпрабаванне чакала мяне “на бульбе”. Гаспадыня, у якой кватаравалі мы, трое студэнтаў, папрасіла нас закалоць ейную свінню. Дый не свіння там была, а нейкі паўгадовы падсвінак. Двое маіх сяброў дагэтуль ніколі не жылі ў вёсцы і нават не ўяўлялі, як гэта — “закалоць кабана”. Выходзіла, што браць у рукі шыла давядзецца мне... Прынамсі, шыла якраз і не знайшлося. Гаспадыня працягнула мне нож з драўлянаю рукаяткаю. Паваліць падсвінка нам удалося лёгка (анягож, самі такія бугаі). Ён верашчэў, як пажарная сігналізацыя. Мне належыла прыўзняць падсвінкаву нагу, пырнуць яму нажом у грудзі. Тое, што не абавязкова меціць у левы бок, мне яшчэ распавядаў дзядзька Семка. Сэрца, казаў ён, у свінні размешчана пасярэдзіне. Перш чым пырнуць, я заплюшчваю вочы. Пры гэтым дзіўлюся, што нож увайшоў у свіную тушу, як у масла. “І чалавека, мусіць, забіць гэтак жа лёгка”, — падумалася чамусьці. Аднак, на маё здзўленне, парсюк не заціх, а заверашчэў яшчэ мацней. Не расплюшчваючы вачэй, я пачаў ліхаманкава тыкаць нажом куды папала (потым мы налічылі пятнаццаць дзірак). А падсвінак ніяк не здыхаў, пакуль хлопцы не дабілі яго каламі... Толькі пад вечар мне ўдаецца знайсці на возеры Эдзіка і Артура. Лешч, да якога я так і не асмеліўся дакрануцца, ужо не трапечацца. Эдзік адчапляе ад яго кручок. Дарэчы, за ўвесь дзень мае сябры так і не злавілі ніводнае рыбіны... ...Цікава, а ці змог бы я пад час вайны страляць у людзей? Папка Кавярня Дома літаратара завалоканая дымам ад цыгарэт і напоўненая галасамі рознамасных творцаў. Да століка, за якім я з сябрамі нетаропка “пацягваю вінцо”, нетрывалаю хадою падыходзіць Анатоль Сыс і плюхае на столік пульхную светла-шэрую папку. — Усеня, ты павінен выдаць маю кнігу, — безапеляцыйна кажа ён, разварочваецца і ідзе да іншай гурмы. Ашаломлены, я спачатку, як рыбіна, моўчкі разяўляю рот, затым кідаюся за Сысам, спрабую ўсунуць папку ў ягоныя рукі: — Забяры! — Не-не! — адпіхваецца ён і спрабуе аддаліцца ад мяне як мага. — Забяры, кажу! Тады Сыс увогуле кіруецца да выхаду з кавярні, і ягоныя постаць знікае за дзвярыма. Папка застаецца ў маіх руках. Я вяртаюся на сваё месца, кладу папку на стол, і не ведаю, што з ёю рабіць... З Анатолем Сысам я знаёмы з часін, калі працаваў у “Гомельскай праўдзе”, а ён, здаецца, толькі-толькі адслужыў у войску і быў на раздарожжы. Часцяком заходзіў у сакратарыят да Сяргея Дубаўца, і мы, бывала, утрох выходзілі ў ціхі рэдакцыйны дворык, каб перакурыць. Тады яшчэ Сыса мала хто ведаў, дый ягоныя вершы пакуль што не лічыліся геніяльнымі, таму Дубавец пад час гэтых перакураў рабіў Анатолю такія-сякія заўвагі, выказваў сваю думку. Аднаго разу “тры капейкі” ўставіў і я. Прычым не зусім хвалебныя. — А хто ты такі, каб мяне папраўляць? — з пагардай “ўзвіўся” Сыс. — Што ты ўвогуле разумееш у паэзіі? — Ды нешта ж, мусіць, разумею... — толькі і адказаў я, перакінуўшыся позіркамі з Дубаўцом. Сргей, вядома ж, ведаў пра мае творчыя патугі і нават іх ухваляў. Сыс жа і не здагадваўся, што я таксама пішу вершы. Праз некалькі тыдняў, калі Сыс зноў завітаў да Дубаўца, у Сяргея на стале ляжаў адбітак літаратурнай паласы, якую толькі што прынеслі з друкарні. — На, во, пачытай, — прапанаваў Дубавец Сысу і паказаў пальцам на два вершы. — Файна напісана, ці не праўда? Сыс без энтузіязму прабег вачыма па радках: Ніхто не лез. Гарэлі кроквы — І позна кідацца ў агонь. А ён зрабіў рашуча крокі, І ўсе глядзелі на яго І крыкі: — Газ! І побач хаты Тулілі плечы да зямлі... І да грудзей, нібы дзіцятка, Балон гарачы ён туліў. І асцярожна нёс наводшыб, Нібы яшчэ рвануць магло. І нехта вымавіў: — Навошта? Балон пусты. Пусты балон... Толькі прачытаўшы гэты верш, Анатоль глянуў на прозвішча аўтара. Затым перавёў позірк на мяне і ...нічога не сказаў. А я, вядома ж, чакаў ад яго пахвальбы, таму нават злёгку пакрыўдзіўся на гэтую, як мне здалося, абыякавасць. Толькі пазней, спазнаўшы Сыса глыбей, пазнаёміўся з ягонымі сябрамі-паэтамі, зразумею: добра ўжо і тое, што вершы Сыс увогуле не зганьбіў. Рэзкі, катэгарычны, безапеляцыйны, ён мог “змяшаць з гразёю” любога, гледзячы яму ў вочы... “Дык што ж рабіць з папкаю Сыса?” — няўцямна думаю я. Пакінуць яе тут жа, на стале? Дык немаведама, хто яе падбярэ. Магчыма, што і прыбіральшчыца, якая выкіне папку ў сметніцу. Аддаць каму-небудзь з заўсёднікаў кавярні, каб ён ўсё-ткі перадаў яе Сысу (сам я бываю тут гады ў рады)? Але ў зале ўжо амаль нікога не засталося. У рэшце рэшт падыходжу да прадаўшчыцы кавярні, працягвую ёй папку і прашу, каб пры выпадку яна вярнула рукапіс гаспадару. Прадаўчыца ўсміхаецца: — Заўтра ж і аддам. Сыс адсюль, лічы, не вылазіць... Кніга Анатоля Сыса, канешне ж, неўзабаве выйдзе ў свет, хоць і без майго ўдзелу. І будзе мець поспех. Чаму ж я гэтак адпіхваўся ад рукапісу? Прычыны розныя, і дасюль мне самому дакладна няўцям, якая з іх галоўная. Тады Сыс, як і некаторыя іншыя маладыя літаратары, лічыўся таленавітым, і толькі пасля смерці яго пачнуць называць геніяльным. Да таго ж, Анатоль меў скандальную рэпутацыю (чаго вартая місачка баршчу, якую ён прынёс Максіму Танку, калі той сядзеў у прэзідыуме). Ужо на той час Сыс шмат піў і, трэба прызнаць, часам выглядаў як бадзяжка. А можа, мною кіраваў чыста меркантыльны інтарэс? Ніякай узаемнай прыязнасці паміж намі не было. Здароўкаліся — і не болей. Дык якога ляду я павінен ахвяраваць грошы не надта блізкаму мне чалавеку? Не ведаю, не магу разабрацца, што ўсё ж было галоўным... (Заканчэнне будзе)