Архіў нумароў:

Ірына Варабей

_____________________ Брат родны, брат малочны. Аповед	Дай, Боже, силы мне не соскользнуть с луча, Сгорая на Пути – не превратиться в дым!.. 1. — Саша, а дзе ж мама? – дзівіцца бацька, прыйшоўшы дамоў. — Яна паехала... на машыне... белай... з чырвонай палоскай... з вялікім дзядзькам доктарам... Тата, яна рабіла вось так: ой! ой! – і мой трохгадовы брат красамоўна выцірае лоб усёю рукою і падае на канапу. Мяне яшчэ няма. Я яшчэ толькі ўваходжу ў гэты цудоўны, дзіўны, несуладны, незразумелы Сьвет. Мой старэйшы трохгадовы брат пакуль ня ведае, як зьяўляюцца на сьвет дзеці: яму скажуць, што ягоную, такую жаданую, сястрычку пасьля бясконцага зьбіраньня грошай урэшце купілі ў краме. Мая маці міжволі працягнула традыцыю сваёй маці, якая мела звычку нараджаць дзяцей не пакідаючы працы. Мама нарадзілася проста ў полі, тады, “як аўсы дажыналі”, казала заўсёды мая бабка. Яна ня памятае дня: у тыя часы народзінаў ніхто не спраўляў, а ў маміным пасьведчаньні запісана: “першая палова жніўня”. Бабуля проста перавязала пупавіну і па­йшла жаць далей: была гарачая пара. Маміным зьдзіўленым чатыром братам і сёстрам сказалі: “Во, дзяўчынку знайшлі ў полі...” Першыя схваткі мама адчула, калі рыхтавалася да вялікага мыцьця. Яна толькі-толькі замачыла бялізну. Баючыся, што калі яе колькі дзён ня будзе дома, бялізна канчаткова згніе, яна вырашыла хуценька парабіць усё, пакуль прыедзе “хуткая”. Зразумела, ні пра якія пральныя машыны тады яшчэ ня ведалі, а ваду насілі з калодзежу. Раз-пораз мама кідалася на канапу, стогнучы і выціраючы пот з ілба, потым ізноў кідалася да начовак, уражваючы гэтым майго маленькага брата, з чыіх расказаў і асабліва паказаў яшчэ доўга будзе пацяшацца ўся сям’я. Мае бацькі жывуць цяпер у Менску; сюды яны пераехалі год таму. Брат нарадзіўся там, на іх радзіме, у Чэрвені, дзе яны сустрэліся і пабраліся. 2. Чэрвень – маленькі, непадалёк ад Менску, гарадок, чыё навакольле вядомае выключна сваёй глухаманьню – непралазнымі лясамі і балотамі, поўнымі дзічыны, грыбоў, ягадаў. Асабліва дурніцаў, як іх там называюць. Дурніцы ў тых краях зьбіраюцца посьцілкамі – шчодры ягадны куст страсаецца над расьсьцеленай посьцілкай, потым ягады высыпаюцца ў вядро. Адылі дурніцы за добрыя ягады там ня лічацца. Чалавек рэдка цэніць тое, чаго мае забагата і задарма. “Чэрвень” – ня першая назва гораду. Ён быў перайменаваны паводле назвы месяца, у якім быў “вызвалены ад польскіх акупантаў” на пачатку 20-х гадоў. Мае бацькі ня любяць успамінаць пра тыя гады. Я пачую аб іх талькі аднойчы. І толькі праз колькі дзясяткаў гадоў даведаюся пра Слуцкае паўстаньне 1920 году супраць Савецкай улады ў гэтых мясьцінах. Старажытная назва гораду была Ігумен. Наўрад ужо там знойдзецца той, хто зможа згадаць легенду пра манастыр, які насамрэч там існаваў, і пра ягонага ігумена. Тым больш ніхто ўжо ня памятае пра адважны, няўлоўны партызанскі атрад Б.Сьвентарэцкага, што ўдала дзейнічаў у мясцовых лясах падчас Паўстаньня 1863-64 гадоў. Пераможаныя ўрэшце незьлічонай расейскай арміяй, паўстанцы, пераважна шляхцічы, каб пазьбегнуць рэпрэсіяў, вымушаныя былі бадзяцца па лясах, потым наймацца фурманамі, кавалямі ці чорнарабочымі. Ніхто ўжо ня помніць, што не было тады ніводнага шляхецкага дому, дзе б не аплаквалі хоць аднаго свайго забітага, пакаранага ці зьніклага бяз вестак. “Мы живём, под ногами не чуя страны.” Дрымотная глухамань. Пасталеўшы, я паспрабую даведацца ад маіх сваякоў пра паходжаньне мамінага дзявочага прозьвішча Качэрская, якое выглядае на дзіва старажытна-шляхетным, каб быць сялянскім. Па-другое, кожны, каго я сустрэну ў сваім жыцьці з гэткім жа прозьвішчам, акажацца маім даволі блізкім сваяком. Але... на свае роспыты я пачую больш пытаньняў, чым адказаў. Так, гэта яны памятаюць: наш пра-прадзед Качэрскі пасяліўся ў маленькай, самай глухой вёсачцы Зелянкі, набыў сабе дом, завёў сям’ю. Але адкуль ён прыйшоў? Чаму? Адно толькі я даведаюся: калі. Гэта было а другой палове ХІХ стагоддзя. Магчыма, і ён быў сярод тых тысячаў, што блукалі па лесе з запаленымі сьвечкамі ў руках – каб знайсьці адзін аднаго, расьцярушаных пасьля чарговага бою, сабрацца разам і рыхтавацца да наступнага. Усе сьвечкі спаленыя. І я, усяго толькі праз сто гадоў, уваходжу ў гэты добры і невыносны Сьвет у дзівотнай, безнадзейна-адмарожанай Краіне Забыцьця. 3. Кто шел впереди, не радел о великих корнях: Сушил чернозем и срывал золотые соцветья. Наверное, думал, что он истребляет сорняк. Но он истреблял все, что люди растили столетья*. Мая мама Шура (Аляксандра) нарадзілася ў гэтай жа вёсачцы Зелянкі, але хутка сям’я пераехала на бацькаўшчыну яе маці – у вялікую (больш за 100 двароў) вёску Рудню. Бацька маёй бабкі Мікола Буры трымаў млын, а таму быў моцным, заможным селянінам. Нездарма паненка са зьбяднелай шляхецкай сям’і пагадзілася выйсьці за яго замуж. Яна была адукаваная: ведала па-беларуску, расейску й польску і “хадзіла па вёсцы летам з парасонам”. Толькі яна адна была супраць, каб яе дачка (мая бабка) выдавала нагвалт сваю дачку Ніну, камсамолку, за багатага старога. (Даўняя, як сьвет, гісторыя: Ніна зьбегла са свайго вясельля да вясковага настаўніка, камсамольскага сакратара. Раптам пачалася Другая сусьветная вайна – і яна нахлябалася ўсіх балот партызанскай вайны разам з ім ды іхнім маленькім сынам. Зрэшты, пражывуць яны разам 45 гадоў, вырасьцяць дваіх дзяцей, трох унукаў і праўнукаў – так і забыўшыся ажаніцца. Пажэняцца толькі ў апошні месяц ягонага жыцьця, калі ён будзе ўжо ў бальніцы.) Дык вось. Быў мой прадзед добрым дбайным гаспадаром. Менавіта таму на пачатку 30-х яго павінны былі раскулачыць і саслаць у Сібір. Адно, што да гэта часу ён пасьпеў ужо зрабіцца старым п’яніцам, таму, напэўна, Камітэт беднаты ўважыў яго за свайго. Млын, аднак, забралі і пасьпяхова зруйнавалі. А вось сын ягоны Антось, чалавек сумленны ды, на гора, упарты, узяўся падвучыць Савецкую ўладу ў асобе старшыні калгасу (чыя сям’я спрадвеку лічылася за абібокаў і лайдакоў), з якога боку запрагаецца кабыла. За свае намаганьні атрымаў аддзяку: “Табе што?! Савецкая ўласьць ня нравіца?!” – і выправіўся ў Сібірскія лагеры на 10 гадоў. Калі ягоны тэрмін ужо заканчваўся, пачалася вайна. Яго адправілі ў штрафны сапёрны батальён, які некалькі разоў за ўсю вайну быў цалкам зьнішчаны – а ён пры гэтым заставаўся адзіным жывым. Дахаты вярнуўся цэлым і здаровым, з поўным наборам медалёў салдацкай славы; і я буду чуць часам ад гэтых атэістак – маіх цётак і мамы – на кухні за чаркай: “А ёсьць жа ж Бог на белым сьвеце...” Дзед Антось надоўга перажыве сваіх крыўдзіцеляў і памрэ 85-гадовым у той самы дзень, калі народзіцца мой сын Антон. 4. Когда ты сам не ведаешь, не знаешь, Куда тебе идти и с кем тебе идти, Ты вспоминаешь детство, (...) Но тонут звуки песни колыбельной В борьбе бесчеловечной и бесцельной. Мая бабка Надзея (сястра Антося) – адзіная з маіх родных бабак і дзядоў, каго я буду ведаць у сваім жыцьці. Ня так доўга, праўда: яна памрэ, калі мне будзе дванаццаць. Астатнія не дачакаюцца нават майго нара­джэньня. Мае самыя раньнія ўспаміны будуць зьвязаныя з бабулінай хатай на ўскрайку вёскі, з маёй калыскай ля печы, з вялікай рудой каровай, на ўсю акругу ведамай праз свае свавольствы, з маленькай козачкай, з якой я буду сябраваць... З нямецкімі каскамі з бабулінага агароду, прыстасаванымі практычнай беларускай рукой нам з братам пад зручныя начныя гаршкі... З вялізным колам – рэшткамі разваленага млыну – ля маляўнічай рачулкі, дзе мы будзем купацца і вудзіць рыбу... З дарогай, што проста ад бабульчынай хаты нырае ў зяпу гэтай змрочнай зялёнай пачвары. Напэўна, менавіта так уяўлялі сабе немцы небясьпечны для іх наш лес. А я дык ніколі ня буду баяцца лесу. З першых крокаў на гэтай зямлі нас з братам будуць прывучаць да лесу нашыя бабуля і мама. Бабуля Надзя гаворыць па-беларуску, і кожнае лета яна будзе сустракаць нас словамі: “А-а, мае любыя, я бачу, вы ўжо навучыліся гаварыць па-гарадскому!” І кожную восень менскія настаўнікі будуць выпраўляць нам з братам мову: “Дети должны говорить и писать правильно!” Мова нашых бацькоў ужо выпраўленая: мама будзе расказваць мне, як яна плакала па начах, калі ў вучэльні настаўнікі кпілі з яе і каралі за “дзеравенскае” вымаўленьне. Бабуля Надзя ўмее чытаць і пісаць, і яна будзе чытаць мне казкі і апавяданьні. Яна будзе першай, ад каго я пачую аб Ісусе. Я, ужо “готовая к борьбе за дело Коммунистической партии” піянерка, буду слухаць яе толькі з ветлівасьці і думаць сабе, спачуваючы, якая ж мая бабуля цёмная і забабонная, што верыць у гэткія казкі. 5. Мой дзед Барыс Качэрскі памёр падчас вайны. Не, ён не ваяваў. Ён пакутаваў на астму, якую набыў пасьля газавых атакаў у Першую сусьветную. Пасьля ён ваяваў у грамадзянскую ў Чырвонай арміі і быў накіраваны на Курсы чырвоных камандзіраў. Мог бы зрабіць добрую кар’еру ваеннага афіцэра, але надта сьпяшаўся дахаты – спраўджвалася ягоная мара, за якую і ваяваў: сялянам раздавалі абяцаную зямлю. Дзед Барыс быў спакойным, лагодным, разумным чалавекам. Мама ніколі ня чула, каб ён лаяўся. Нават калі бабуля і крычала на яго. П’яным яго яна бачыла толькі аднойчы, калі ёй было чатыры гады: пад вечар перад тым ён і абое ягоныя шурыны доўга і шумна аб нечым раіліся, назаўтра дзед пайшоў некуды з канём, а вярнуўся без каня. Тады і напіўся... ”Зямля абяцаная”, на якой ён цяжка і сумленна працаваў, адправілася за канём і цесьцевым млынам... Не забралі яго ні ў армію, ні ў партызаны ў Другую сусьветную. Сям’я, аднак, рабіла шмат на партызанаў: пяклі хлеб і гналі самагонку (для стэрылізацыі і анестэзіі параненых таксама...). Партызаны забіралі ўсе харчы па начах (як немцы свае “падаткі” – удзень). Аднойчы прыйшлі ў хату: – Дед, скидай валенки! А яны ж былі апошнія на ўсю вялікую сям’ю. Дзед якраз сядзеў у іх каля печы. – Ты ж у хаце сядзіш – табе ня трэба, – кажуць. Тут мая наравістая бабка і выступіла: – А ці ж ты ня бачыш, які ён хворы! А ці ня бачыш, колькі ў мяне дзяцей на печы! Можа, гэта ты прынясеш нам дроваў ды пасячэш іх! – Ты што, старая? Или тебе Советская власть не нравится? Але ж мой лагодны дзед і ўзарваўся! – Я ж ваяваў за гэтую ўласьць! Я за яе здароўе аддаў! А вы, с..., яе немцу аддалі! Дзецюкі проста пхнулі яго, звалілі з лаўкі, садралі валёнкі і пайшлі. Заадно прыхапілі 17-гадовага сына Міколу. (Усё сваё жыцьцё надалей – колькі буду яго ведаць – заўсёды, калі будзе п’яны, а п’яны ён будзе заўсёды, будзе згадваць сваю “партызаншчыну” і атаку Кенігзьбергу.) Аднойчы ў вёсцы застаўся на ноч нямецкі атрад. Нехта з мясцовых жартаўнікоў далажыў у Чэрвеньскую камендатуру, што ў Рудні начуюць партызаны. ...Начны бой паміж немцамі і немцамі, што заляглі па абодвух берагах ракі, цягнуўся чатыры гадзіны. Раніцай, як разабраліся ў сваім дурноцьці, яны сабралі ўсіх вясковых мужчынаў і адхвасталі іх шампаламі. Потым спалілі вёску. Добра, што без людзей. А ў суседняй – спалілі з людзьмі. Пасьля тае лупцоўкі дзед Барыс так і не падняўся з ложку... 6. Майму бацьку пашанцавала. Ён нарадзіўся ў маленечкай вёсачцы Брадок – шэсьць хатаў, схаваных у глухім лесе, – такой дрымотнай, што немцы не асьмельваліся туды і носу сунуць. Мама часам кпіла з яго: “Ты хоць немца жывога бачыў, га?” Я наведаюся ў Брадок толькі адзін раз за ўсё жыцьцё, але ў памяці гэта застанецца. Гэта будзе тады, калі я ўжо стану вялікай дзяўчынкай, настолькі вялікай, што змагу пешшу пераадолець шлях ад вёскі Замятоўка, дзе цяпер жывуць бацькавы сваякі. Мы з братам будзем бавіць тут свае басаногія канікулы, разам са стрыечнымі братамі ды сёстрамі займацца ўсім, чым займаюцца на вёсцы дзеці, і псаваць сваю “правильную речь” мясцовымі дасьціпнымі фразамі, прымаўкамі ды сакавітай лаянкай. Мой дзед Сідар Верабей памёр, калі яму было 72. Ён сёк дрэвы ў лесе, і яго заваліла сасной. Пасьля сябе пакінуў даволі маладую ўдаву – сваю трэцюю жонку (першыя дзьве памерлі) – з чатырма дзецьмі. Старэйшая з іх была ягоная падчарка: мая бабка Дар’я дзяўчынай была “падманутая маладым панам”. З дзіцём на руках ёй, вядома ж, было ня суджана выйсьці замуж. Але калі ейнай дачцы было 10 гадоў, браты знайшлі ёй замужжа – выдалі за старога двойчы ўдаўца, у якога было ўжо 11 дзяцей. З ім яна нарадзіла яшчэ трох. Сярэдні з іх – мой бацька Пятро. Нельга сказаць, каб яна мела шмат клопату са сваімі пасынкамі ды падчаркамі. Каторыя ўжо вырасьлі, пайшлі з Чэрвеньшчыны і нават з Беларусі па адукацыю. Мой бацька нават і ня ведае пра лёс усіх. Адзін з іх, Яўгеній Вараб’ёў (пісаўся па-расейску – відаць, дзеля кар’еры), вырас да генерала падчас Другой сусьветнай. Ціхая, працавітая і цярплівая жанчына Дар’я памерла незадоўга да майго нараджэньня, так і не даведаўшыся, што ейную ўнучку хацелі назваць Дар’яй... 7. Зрэшты, маё нараджэньне было яшчэ пад пытаньнем. У зруйнаваным дашчэнту Менску яшчэ не хапала жыльля. (Яго ніколі ня будзе хапаць; і я не разумею, чаму.) Таму бацькі здымаюць адзін пакойчык плошчай 7 кв.м. у прыватнай хаце на ўскрайку Менску – у Паўночным пасёлку. Аб нараджэньні яшчэ аднаго дзіцяці не магло быць і гаворкі. Хутка, праўда, зьявілася надзея на атрыманьне асобнай кватэры. Бацька працаваў у выдавецтве “Ураджай”, а тады якраз Інстытут глебазнаўства распачаў будоўлю двух дамоў для сваіх супрацоўнікаў. Гэта быў невялікі шанец для простага журналіста, але ж. І мая рашучая мама выправіла бацьку да мясцкаму выпрошваць, каб іх паставілі ў чаргу “на паляпшэньне жыльлёвых умоваў”. Другое дзіця магло стаць ладным аргументам у прасоўваньні чаргі... і тым часам спраўдзіць мару іхняга маленькага сына. 8. Стаіўшы дых, Саша пільна разглядае гэтае дзіва, толькі што прынесенае ў хату і названае “твая сястрычка” – туга спавітую ляльку, якая ляжыць цяпер упоперак ложку. Ён ня йдзе да стала на вячэру, адмаўляецца ад печыва і цукерак... Але вось мае вусны заварушыліся. Цмокнулі. Я расплюшваю вочы і ўтаропліваюся ў яго. Саша вохкае, вылупіўшы вочы. Аж затросься: – Мама! Мама! Яна ж жывая! Паглядзі на яе! Яна жывая! – так ашаломлены, што тупае нагамі, трасе рукамі. Гэта ён упершыню спасьціг тую вялікую, адвечную Тайну – Цуд Жыцьця. 9. Потянем время, ибо нам спешить резона нет ни при каком раскладе. Потянем время, чтобы дольше жить не радостного будущего ради, не ради грандиозных дел страны, погрязшей в перевыполненьи планов, и не во искупление вины за преступленья проклятых тиранов. Бацькі не рашаюцца мяне ахрысьціць. Дарма, што тата наш камуніст, мама былая камсамолка і абое яны атэісты – мой брат быў ахрышчаны. Там, дзе нарадзіўся, – у Чэрвені. Але цяпер яны баяцца. Не, не марозу. Тыя падзеі, з-за якіх яны апынуліся ў Менску, яшчэ надта сьвежыя ў іхняй памяці. ...Гэта была першая Радаўніца пасьля сьмерці бабкі Дар’і. Бацька тады проста прыехаў да магілы сваёй маці і моўчкі пастаяў крыху каля яе. Праз некалькі дзён за тое яго звольнілі з працы. (Ён працаваў у адзінай чэрвеньскай газеце.) А выключэньне яго з партыі было толькі справай часу. Бацька дабіўся прыёму да сакратара абкаму. Ім тады быў П.Машэраў. У ягонай прыёмнай бацька сустрэў свайго лепшага школьнага і інстытуцкага сябра. «Ты што тут робіш?» «Звольнілі?» «Та-ак. ...Слухай, а давай да нас! Я пагавару з начальствам, думаю, яны змогуць цябе ўзяць». Ну й, вядома, выйшлі яны адтуль разам, пайшлі выпілі... Як ужо бацька прасіўся ў Машэрава, я ня ведаю (кажа, той быў лагодны), але з партыі яго ня выключылі. Такім чынам, неўзабаве мае бацькі пераехалі ў Менск, што ўсё яшчэ цяжка ўздымаўся з руінаў, дзе бацька быў прыняты на работу ў выдавецт­ва “Ураджай”. Мама ўсё ніяк не магла прывыкнуць да вялікага чужoга гораду, хаця ёй тут бліжэй да інстытуту, дзе яна завочна вучыцца. Бо яна пакінула сваю любімую працу ў дзіцячым доме для сіротаў вайны і сумуе таксама па сям’і сваёй сястры Ніны, у чыім доме яна пражыла 10 гадоў, і каго мы цяпер наведваем кожныя выходныя. Любяць яны выпіць і пасьпяваць разам свае любімыя “чэрвеньскія рамансы”. З цягам часу мама палюбіць Менск, які стане прыгажуном, і дзе ў яе будзе і любімая праца ў БДУ, і багата цудоўных сяброў. Але да сястры ў Чэрвень яна будзе езьдзіць праз усё сваё жыцьцё, каб пасьпяваць з ёй разам... І памруць яны ў адзін дзень. 10. Ради хлеба куска — о добре и о зле, и о жалости нету помину. Если хлебом единым живут на Земле, пусть возьмут и мою половину. Чарга на кватэру, аднак, ніяк не прасоўваецца. Першы дом, прынамсі, збудаваны, і людзі яго ўжо засяляюць. Аднаго дня бацька прыходзіць і абвяшчае, што ніякай кватэры мы не атрымаем і ў другім доме таксама. Гэта ёсьць рашэньне мясцкаму. Мая адчайная да безразважнасьці мама спавівае мяне цяплей і шыбуе да адваката. – Вы такая ж кабета, як і я – вы можаце мяне зразумець... Такая ж кабета, як і яна, уладкаваўшыся ў мяккім крэсьле, глядзіць холадна-абыякава паверх акуляраў. Мама, каму ты тлумачыш? – Навошта ж вы нараджаеце дзяцей, калі ў вас няма нармалёвых умоваў, каб іх гадаваць? – знойдзены самы спагадлівы адказ. Во як! Ты бачыш, дачушка, нам нат і дзяцей мець ужо нельга! – А ў цябе, напэўна ж, добрыя ўмовы! – мама проста ўткнула мяне ёй у рукі. – На, гадуй! – і ляснула дзьвярыма. Я чуюся раптам пакінутай назаўсёды і заходжуся ровам. Голасна, па­трабавальна! ...Праз паўгады, мы, шчасьлівыя, уедзем у нашую новую 2-пакаёвую “хрушчоўку” ва ўтульным дамку ў вёсцы Курасоўшчына – былым маёнт­ку пана Курасоўскага, што за паўднёвай мяжой Менску. Тут мы з братам і будзем гадавацца ў нашым дзіцячым садку, які разьмесьціцца ў прыгожай Белай дачы, і ў нашым доме пасярод старога кляновага парку, бавячы час у Дубовай даліне сярод пяцьсотгадовых дубоў каля рэчкі Мышкі, гойсаючы па Лысай гары – старажытным кургане, гуляючы ў лялькі з кіяхамі на інстытуцкіх дасьледчых кукурузных палях, што месьціліся проста за парогам дому, зьбіраючы бярозавы сок у бліжэйшых гаях, латошачы яблыкі ў незьлічоных калгасных садах. Пазьней нам, “першапасяленцам” – напалову гарадскім, напалову бездаглядным – давядзецца назіраць, як вялікі горад, хутка разрастаючыся, будзе паглынаць гэты прыгожы куток, выцінаючы шэрымі будынкамі сады і паркі. У гэтай кватэры я навучуся хадзіць. Навучуся чытаць і пісаць. Тут я закончу школу і ўніверсітэт. Сюды буду вяртацца са сваіх спартовых вандровак. Тут народзіцца мой сын і навучыцца хадзіць, чытаць, пісаць... Гэтую кватэру я прадам, ад’язджаючы на другі канец сьвету. 11. У мяне яшчэ няма імя. Бацькі ўсё раяцца і спрачаюцца. Кожны заве мяне, як яму падабаецца. Брацік у іх рбдах ня ўдзельнічае і заве мяне няйнакш як “нашая дачушка”. Кожнай раніцы ён бяжыць да маёй калыскі даглядаць “дачушку”. У ягоныя абавязкі ўваходзіць сачыць за маёй пустышкай, каб вяртаць яе на месца, як толькі я яе выплюну. Не такая лёгкая справа, між іншым. А таму ён поўны гонару і адказнасьці. Адылі прынцэса дасталася яму ох дый несьмяяна: чыста адмовілася смактаць несалодкую пустышку. Выхад адзін – макаць яе ў мёд. Дапамагае, праўда, толькі на тры хвіліны. Аднаго разу бацькі, пакінуўшы нас на дзьве гадзіны і вярнуўшыся, бачаць такую карціну: Саша стаіць на зэдліку ля маёй люлькі, цярпліва чакае. Вось узьлятае пустышка, і тут жа выбухае скандал: я заліваюся гучным крыкам. Саша хапае праклятую пустышку, злазіць з зэдліка, шаркае валёнкамі хуценька да кухоннага стала, залазіць на другі зэдлік, макае праклятую пустышку ў мёд – і далей зваротнай хадой да калыскі... І гэтак усе дзьве гадзіны. Мне дастаўся сумленны брат. Сойду на станции заснеженной, Затерянной в глухом лесу. На станции с названьем нежным! «Я на руках вас донесу». —Таких названий не бывает,— Так скажет тот, кто вас не знает... ...Калі яму будзе 8, а мне 5, ён вырашыць зрабіць сюрпрыз бацькам. Нейкім чынам ім не пашанцуе з навагодняй ялінкай, і ён вырашыць пайсьці ў бліжэйшы лес, каб самому сьсекчы і прынесьці яе дамоў. А інакш – як жа нам атрымаць падарункі ад Дзеда Мароза? Куды ж мы паставім свае валёнкі, калі ў нас ня будзе нашай прыгожай ялінкі? Ён возьме мяне з сабой у гэты цудоўны паход па навагоднюю елку. Паход, аднак, акажацца не такім ужо і лёгкім. Нам давядзецца збочыць ад дарогі ў сумёты. Некаторыя з нас вышынёй. Мы ледзь прабіраемся скрозь іх. Стаміліся і ўзмоклі. Але ўсё яшчэ натхнёныя. Выбіраем прыгожую ялінку, і Саша сьсякае яе. Ён – сапраўдны дрывасек: у вялікай шапцы, вялікіх рукавіцах, валёнках, з сякерай за пасам. І я ня горш: захутаная ў хусткі і шалікі, я рашучая і адчайная (як мама, спадзяюся...). Усё натхненьне зьнікае яшчэ далёка ад дому. Я зьмерзла. Ногі адмаўляюцца мясіць гэты бясконцы сьнег. Я села б адпачыць, але Саша не дае. Ён ідзе й ідзе. Неяк хутка сьцямнела, пайшоў сьнег і разгуляўся вецер. Ісьці стала зусім немагчыма. Мне сьмяротна хочацца сесьці ў гэты мяккі сьнег, схавацца ад завеі і прыснуць, але баюся застацца тут адна і цягнуся за братам. – Саша, давай спынімся! Хоць натрохі. – Гэта нельга! Разумееш? Трэба ісьці! Інакш мы замерзьнем тут да сьмерці! – А мне ня холадна! Я толькі хачу сесьці, вытрусіць сьнег з валёнак і трохі прыснуць. – Не! Спаць нельга! Ты можаш так памерці ў сьнезе! Трэба ісьці! – Ты – гадкі і злы! Ці ты ня чуеш? Я не магу больш ісьці! – я спыняюся. Саша бярэ мяне за руку і цягне за сабой. Сьнег, наш любімы, прыгожы пушысты сьнег, з якім так весела і захапляльна гуляцца – укалыхвае, вабіць да сябе... Саша прыцягне дамоў і елку, і сякеру, і мяне. Маленькі, ён ужо будзе даражыць Жыцьцём. 12. Нядзельнымі раніцамі мама бярэ мяне ў свой ложак. Саша ўладкоўваецца побач. Мы пачынаем наш урок. Саша вучыць мяне чытаць. Наш Саша – вундэркінд. Ён вывучыў алфавіт, калі яму было 2 гады. Сам. Ніхто не зьвяртаў увагі на ягоную “навуку”, ніхто не ўспрымаў гэтага ўсур’ёз. Чым бы дзіця ня бавілася, абы ня плакала. Не расстаючыся са сваёй новенькай азбукай, туляўся ён па хаце, прыставаў то да вечна занятых бацькоў (бо яшчэ вучыліся завочна), то да гаспадароў са сваім: “Якая гэта літара?” “Сынок! – маліла маці. – Пойдзеш некалі ў школу – усё дазнаешся!” Але ці ж можна дачакацца гэтага няпэўнага “некалі”? З адною толькі літарай выйшаў у яго канфуз. З апошняй. Гэта ж якраз бацьку патрапіла кінуць хутка і нядбала: “Гэта “Я”, сынок”. Доўга яшчэ дэманстраваў Саша кожнаму сустрэчнаму свае веды ў алфавіце: “Гэта – “А” ... гэта – “Пэ” ... гэта – “Эф” ... а гэта – “тата”. У свае тры гады ён ужо ўмеў чытаць. Праз год запісаўся ў інстытуцкую бібліятэку і пачаў насіць кніжкі дамоў. Зноў жа – сам. Адно што суседскі хлопчык, школьнік, дапамагаў яму. То ня дзіва, што работнікі будуць давяраць яму: у нашым маленькім “інстытуцкім пасёлку” ўсе яны будуць суседзямі і будуць ведаць Сашу як добра выхаванага, разумнага хлопчыка. Кнігі і чытаньне стануць ягоным сапраўдным захапленьнем. Ня толькі кнігі. Усё, што тычыцца навукі і ведаў, стане найбольш важным. Маленькага росту, за першай партай, сьветлагаловы хлопчык з вялізнымі блакітнымі вачыма мусіць быць самым ахайным і лепшым за ўсіх. Ён усё будзе рабіць найлепшым чынам. Гэта ягоная натура. Для першага класу мама адмыслова пашые яму касьцюм – школьную форму, бо ў крамах ня знойдзецца наогул стандартнай формы такога маленькага памеру – і ён будзе насіць яе, як новенькую, аж тры гады, пакуль з яе ня вырасьце. Ён нізавошта ня пойдзе ў школу ў непрасаванай кашулі. Усе ягоныя сшыткі і падручнікі будуць рупліва абгорнутыя ў вокладкі і заўсёды неверагодна чыстыя. Аднаго разу на бацькоўскім сходзе настаўніца зробіць эксьперымент з ягоным цалкам сьпісаным сшыткам: яна ўкладзе яго ў стос новых і падыме стос, трымаючы за адзін край, так, каб атрымаўся веер: “Ці знойдзеце вы тут Сашаў сьпісаны сшытак?” Ня знойдуць. Ён будзе змагацца за кожную з тых шматлікіх “чырвоных зорак”, што трапяць у ягоныя сшыткі (вынаходства ягонай настаўніцы замест пяцёрак), і залівацца сьлязьмі над кожнай чацьвёркай. “Госпадзі, – будзе гараваць над ім маці, – сынок, чацьвёрка таксама добрая адзнака!” – “Табе добрая – ты і атрымлівай!” Зрэшты, ён бадай што ня будзе мець праблемаў з хатнімі заданьнямі: усё даецца яму лёгка. І ён будзе імкнуцца чытаць больш, каб ведаць больш, чым нават вучні старэйшых класаў. Настаўнікі будуць казаць: “А Варабей наш – вылеціць са школы арлом!” 13. ...Маёй маці давядзецца шыць школьную форму і для мяне. Паколькі я пайду ў школу на год раней адпаведнага ўзросту, то і для мяне ў крамах ня знойдецца школьнай сукенкі такога маленькага памеру. Калі мае дзетсадаўскія сябры, якія нейкім чынам акажуцца на год старэйшымі за мяне, выправяцца ў школу, я, абражаная да глыбіні душы гэткім фактам, ушчэнт адмоўлюся йсьці ў садок і закачу дома скандал на тры дні, аж пакуль на чацьвёрты маці не завядзе мяне ў школу. Там давядзецца прыняць мяне: дзякуючы майму брату, я ўжо буду ўмець чытаць, трохі пісаць і лічыць. Гэтак і атрымаецца, што сьвяточны, з белымі фартухамі і вялізнымі букетамі “Першы званок” так і не адбудзецца ў маім жыцьці. Так, менавіта брат навучыць мяне чытаць... Але спачатку хадзіць. Потым будаваць сьнежныя фартэцыі і тунелі ў нашай засьнежанай Даліне... І адшукваць грыбы ў лесе. Што да яго – то грыбы чамусьці самі будуць выбягаць на тыя шляхі, дзе ходзіць ён. ...А потым плаваць. Я ня ведаю, хто ж навучыць яго, але плаваць ён будзе па-майстэрску, як і ўсё, што ён робіць. І менавіта ягоным незвычайным спосабам навучаньня плаваньню я буду карыстацца ў сваёй будучай працы. Ён навучыць мяне маляваць: ягонае няведама адкуль здабытае пачуцьцё колеру і лініяў і парады будуць дапамагаць мне ў маіх спробах. І я заўсёды буду занятая піянерскімі ды камсамольскімі насьценгазетамі – у школе ды ў лагерах, ва ўніверсітэце. Ён жа навучыць мяне гуляць у шахматы, і я буду выйграваць на спаборніцтвах... А лыжы... Лыжы стануць нашай агульнай любоўю. Здаецца, я навучуся бегаць на лыжах раней, чым хадзіць нагамі. Насуперак любому марозу, некалькі гадзінаў кожнага дня будуць прысьвечаныя нашай любімай засьнежанай Даліне і Лысай гары. Я абавязкова буду пракладваць першую лыжню пасьля кожнае завірухі, Сашка ж аддасьць перавагу скачкам і палётам, на злом галавы, з крутога схілу Лысай гары. Хаця ўсяго таго рыштунку й будзе, што прасьцецкія вузкія лыжы, прыладжаныя да валёнкаў звычайнымі гумкамі, але будзе ён самым сьмелым і адчайным маленькім скакуном ва ўсёй акрузе. Навучыць ён мяне і... біцца. І я буду бараніць яго ад “бальшуноў”. Гэта будзе ўзаемна, праўда. Нават ад нашай маці: адчайнна будзе падстаўляць ён свае плечы і рукі пад пагрозьлівы рэмень, прыкрываючы мяне, шкоднае дзіця, ад мамінага справядлівага гневу: “Мама, яна ж маленькая, яна больш ня будзе!” ...Пазьней нам будзе даставацца напару за нашыя бяз­глуздыя вычварэньні: нішчэньне посуду прыгатаваньнем нейкіх новых цукерак, гульню ў футбол у кватэры, вынаходства пораху... Дзівавацца будзе ўсё нашае атачэньне такому сяброўству паміж братам і сястрой. Бадай што... Дружалюбныя да ўсіх, поўныя жыцьцядайнай энергіяй, мы будзем адорваць усіх нашым вясёлым жыцьцёвым сьпектаклем. 14. А часам будзе і так: Прыцягвае мяне (яшчэ дашкольніцу) дадому за каўнер майго ўшчэнт засьнежанага футра: – Во! – дакладвае ён маці. – Што такое? – выглядае тая з кухні. – Во яна. Бач, зноў з Дзімкам гуляла. – Дык што? – Так, – адрываю я ягоную руку ад каўнера. – Ён мой жаніх. – Я ж табе казаў ужо! ...Ты не разумееш: толькі ў тых сем’ях, дзе дзьве дзяўчынкі ці два хлопчыкі, яны мусяць жаніцца! А ў тых, дзе хлопчык і дзяўчынка, – ня трэба. Калі мы вырасьцем, мы проста станем муж і жонка. Мілая дзіцячая наіўнасьць... Калі мы будзем у старэйшых класах, у нашай хаце то там, то тут я часам буду натыкацца на апавяданьні аб шлюбах паміж братам і сястрой, складзеныя ў самых розных частках сьвету... Калі ён пойдзе ў войска, мы будзем пісаць адзін аднаму лісты памерам з добры сшытак дробным почыркам. То будуць проста нашыя думкі аб Жыцьці. Аб сэнсе яго. Аб сэнсе жыцьця ў такім датклівым і распусным, заблытаным Сьвеце. “Ведаеш, сястрычка, – напіша ён мне, – я адчуваю ў сабе вялізную сілу індывідуальнасьці. І са свайго шляху я ніколі не сыйду...” Мама будзе крыху раўнаваць нас і так цікаўна падглядаць праз маё плячо... У арміі ён навучыцца іграць на гітары і прывязе дамоў некалькі сваіх вершаў і песьняў. Мы будзем бавіцца з імі: я нават напішу перафраз на адзін ягоны верш. Вершы... Зрэшты, ніхто – ні бацькі, ні я – так і ня будзе ставіцца сур’ёзна да ягоных паэтычных спробаў. Бо пасьля пачатковых класаў стане ясна, што надзея “ўзьляцець арлом са школы” мае важкую падставу – высьветліцца, што Саша вельмі таленаві­ты: ён фенаменальна адораны ў матэматыцы. Праз усе гады ягонай вучобы ў сярэдніх і старэйшых класах, настаўнікі будуць дзівіцца ягоным здольнасьцям. Як потым і выкладчыкі ва ўніверсітэце. Гэтак будзе шмат шуму і размоваў вакол яго... Знаёмячыся са мною, настаўнікі будуць казаць мне: “О, дык ты сястра таго матэматычнага хлопца! То, напэўна, і ты такая ж таленавітая, га?” Магчыма. Але не настолькі, як ён. Ты – геніяльны, мой старэйшы брат. 15. Кто связь между добром и злом разрубит? Кто сможет это сделать не греша? У размовах ён будзе казаць мне: ”Ты, сястрычка, нарадзілася ня ў тым стагоддзі. Ці то запозна. Ці то зарана. ...А мусіш верыць, што твой прынц яшчэ адшукае цябе, мая дарагая прынцэса”. ...Пазнаньне таго, які зьменлівы гэты цудоўны Сьвет, яшчэ чакае мяне наперадзе ў маім жыцьці. Якім пакручастым можа быць Жыцьцё – бы нашыя зьвілістыя беларускія рэчкі. Якімі нечаканымі, зацягваючымі вірамі бывае запоўненае яно... Як Любоў у абдымках Хлусьні становіцца Ільдом. Як Гвалт можа ўбірацца ў вопратку Дабра... І ніколі ня зможаш ні прывыкнуць да прыхамацяў Жыцьця, ні быць гатовым да ягоных паваротаў. У сярэдніх класах высьветліцца, што ў Сашы падазроныя схільнасьці да недаравальнага граху: ён відавочна ня будзе цікавіцца “общественной жизнью школы” і ўсяляк памкнецца пазьбягаць удзелу ў піянерскай ды камсамольскай рабоце. Што неабвяргальна мусіць быць выпраўленым. Уступ у піянеры ня будзе для нас нас выбарам, а вось прыём у камсамол мы павінны будзем яшчэ заслугоўваць. Непрыняцьце ў камсамол – страшэннае пакараньне! Саша нават не складзе заявы туды... Вайна са свавольным хлопчыкам разгорнецца не на жартачкі. Саша праявіць нечуваную ўпартасьць. Асобны фронт вайны праляжа праз буржуазна-недапушчальную даўжыню валасоў, шырыню штаноў і разбэшчаную музыку “Бітлз”. З часам, калі іншыя хлопцы ўжо супакояцца ці хаця б будуць хаваць свае захапленьні, гэты цьвердалобы неслух – не. Ня пусьцяць яго ў клас у шырокіх штанах – ён здабудзе сабе яшчэ шырэйшыя. Яго будуць стрыгчы налыса – ён будзе прагульваць школу... Да старэйшых класаў ён ператворыцца ў абсалютова няўпраўнага, невыносна агрызьлівага “цяжкага падлетка”. Будзе пастаянна прагульваць школу, закіне вучобу і ня будзе прызнаваць ніякіх парадкаў. Я хаця і буду даволі актыўным сябрам камсамолу, але дух супярэчлівасьці ня будзе чужым і для мяне. І часьцяком, нават пасьля таго, як мой брат закончыць школу, я буду чуць у адказ на мае пярэчаньні настаўнікам: “Ты достойная сестра своего наглого брата!” Я должен был родиться журавлем, но по ошибке — или по улыбке! — явился в мир в обличии своем, чтоб досаждать себе — колючей рыбке. Калі ён будзе ў 10 класе, у школе грымне страшэнны скандал. Райкам камсамолу разам з гарана будуць праводзіць дасьледаваньне сярод вучняў старэйшых класаў на прадмет іхняй “моральной устойчивости и политической зрелости”. Вучням трэба будзе запоўніць анкеты-апытальнікі. Пасьля гэтай анкеты Сашу разам з маці выклічуць на педсавет школы ў прысутнасьці прадстаўнікоў райкама камсамолу. На парадку дня будзе выключэньне Сашы са школы. (Што там, у Сашавай анкеце, ня будзе абмяркоў­вацца нават дома “на кухні” шэптам...) Мая бедная мама, мая адчайная да безразважнасьці мама скажа ім: – А вы памятаеце, якога вучня я прывяла да вас у першы клас дзесяць гадоў таму? Забыліся ўжо! ...І што вы з ім зрабілі? ... Саша ледзь закончыць школу. Мама ўгаворыць яго ўступіць у камсамол, каб падаць дакументы ва ўніверсітэт на матфак: некамсамольцаў у ВНУ не прымаюць. Складкаў, аднак, ён ні разу не заплоціць. Ва ўніверсітэце ў яго будуць нейкія праблемы з дэканам, і напрыканцы трэцяга курсу яго выключаць пасьля таго, як ён проста ня пойдзе здаваць экзамены па навуковаму камунізму, гісторыі партыі... Адразу ж яго забяруць у армію. Ён будзе шмат расказваць мне ў лістах і пасьля, як гэта складана – змагацца з “дзедаўшчынай”, што махровым цьветам буяе ў войску. Так, ён і тут не супакоіцца, а распачне свайго роду рэвалюцыю на злом ненармальных, нялюдскіх парадкаў у вайсковай часьці. Сярод афіцэраў ён будзе называцца ці то адпетым лайдаком, ці то нахабнікам, але ягоныя захопленыя саслужыўцы яшчэ доўга нават пасьля заканчэньня службы будуць зьвяртацца да яго, каб пагаварыць, параіцца. “...І няхай начальства наракае зараз на мяне і баіцца, як бунтара, але я рады, што лёд крануўся і ёсьць нейкая мая заслуга ў тым...” Кругом идёт война. Я дрался, что есть силы... Праблемы з начальствам у яго будуць заўсёды. Хаця ён і зробіцца выдатным будаўніком з вышэйшай кваліфікацыяй па ўсіх будаўнічых сьпецыяльнасьцях. Але ягонае атачэньне будзе любіць яго: ён будзе лагодным, вясёлым і інтэлігентным хлопцам. З гадамі, праўда, – ўсё больш замкнёным. И у кого мне с ужасом спросить О том, как становлюсь я холоден к народу, И через сколько протащили сит Мою необозримую свободу? – Ты ведаеш, – скажа ён мне праз гады, – ды нічога асаблівага ў той анкеце я не напісаў. Я напісаў тое, што кожны з іх ведаў і што кожны думаў. Тое, што ёсьць. ...Ну, напісаў: “Камунізм – гэта гульня ў адныя вароты паміж ілгунамі і дурнямі”, “Праграма Камуністычнай партыі – лухта”, “Маральны кодэкс маладога будаўніка камунізму – мантра палітычна сьпелага ідыёта”, ну і ўсякае такое. Зрэшты, гэта былі жарты. Я не зьбіраўся перадаваць ім гэты варыянт. Ня ведаю, як ён да іх патрапіў. Хаця я і не шкадую аб тым: от жа весела было! Ты памятаеш? – засьмяецца ён. – Яны ж там насіліся тады, што тыя прусакі пад сьвятлом!..” О, Госпадзе! Шчыры да ўпартасьці! Наіўны да безразважнасьці! Як зьбіраешся жыць ты – у гэтым безнадзейна не ласкавым, марозна-кусьлівым, ашчэраным Сьвеце?! 16. Нядзельная раніца. Дзьве вясёлыя цёткі – Аня і Маня – прыйшлі да нас у госьці. Цётка Маня – маміна старэйшая сястра. Яна трапіла ў Менск ў 1944 годзе пасьля вызваленьня, калі пачалі будаваць аўтазавод. Яе, сямнаццацігадовую камсамолку, мабілізавалі на ахову будаўніцтва. Там яна па­знаёмілася з былым партызанскім камандзірам і выйшла за яго замуж. Яны абое адпрацуюць на аўтазаводзе аж да самай пенсіі. А цётка Аня – іхняя траюрадная сястра, жонка іхняга брата Мікалая – “вечнага партызана”. Цёткі прыйшлі ў адведкі. Пасьля чаркі яны пачуваюцца яшчэ больш жыцьцярадаснымі й сьмелымі. – Пятро! Трэба дзіцё пахрысьціць! – чапляюцца яны да майго партыйнага бацькі, які павінен быць атэістам. Замест бацькі я выбухваю лаянкай на нейкай сваёй мове. – Ого! Галасістая! – А-а... равець бясконца. Як ніхто, – уздыхае мама. – Пятро, то ж ня гожа. Трэба табе яе ўпарадкаваць. Га? І яны са сьмехам, блазнуючы, запіхваюць мяне ў сумку. Саша, зьбянтэжаны такім паваротам, стаіць разгублены. – Бач, хлопец,калі яна ўжо такая крыкуха – мы яе забярэм! – Саша ўскоквае і ўчэпліваецца рукамі і нагамі ў ручку сумкі, кусае цётчыны рукі. – Ірынка! Мама, яны забіраюць яе! Не аддавай! – Ай, сынок, яна благая. Равець во дзень і ноч. Я так стамілася. Не магу больш з ёй. Давай аддадзім яе. – Я! ...Я буду яе гадаваць! 17. Праз увесь прамёрзлы горад, схаваную ў звычайнай сумцы, мяне прывезьлі ў Касьцёл сьвятых Сымона і Алены, што на плошчы Леніна каля дома Ураду. Наш любімы Чырвоны касьцёл цудам ацалеў у апошнюю вайну. Некалі пабудаваны быў як каталіцкі касьцёл на сродкі аднаго багатага гара­джаніна ў памяць аб сваіх памерлых дзецях. Але тут ідзе праваслаўная служба. Пазьней там атабарыцца Саюз кінематаграфістаў, што і выратуе будынак ад поўнага “революционного преобразования”. ...Я сяджу на руках абаіх маіх цётак. Разамлеўшы і падабрэўшы ад цёплага водару, я цікаўна разглядаю дзіўны пакой, прыгожыя абразы, па­крытыя белымі з чырвоным ручнікамі, агеньчыкі сьвечак. Сьвятар у залачонай вопратцы гаворыць дзіўнавата незразумелымі словамі і махае перад намі нейкай дымнай штукай. Потым ён пырскае на мяне вадой, пера-хрышчвае і надзявае мне на шыю маленькі крыжык... Мяне нараклі Ірынай. Імем, якое мой брат выбраў для мяне. ...Праз гады, калі людзі будуць казаць, што я такая цярплівая і цяр­пімая, ці дзівавацца маёй устойлівасьці да марозу – я буду адказваць: гэта таму, што ў мяне аж дзьве хросныя маці. Ну, а мароз... а з марозам мы ж проста – “малочныя браты”. Не шутят такими вещами, Но каждой прожилкой в судьбе Я верю: меня завещали На этой планете тебе. Бери же любовь! И печали В смущенной душе не таи... Меня, как огонь, передали В неловкие руки твои. Саша памёр пахмурным лістападаўскім днём 1996 году, калі яму было 40. Памёр ад той сацыяльнай бяды, што набыла памеры эпідэміі ў нашай краіне. Ён аказаўся слабым перад хваробай, якая замяніла Любоў у нашым доме на Злосьць і Боль. Той, хто мусіў нарадзіцца жураўлём, хацеў бачыць Сьвет дасканалым ...і выбраў доўгі і пакутны шлях адыходу з яго. Мама ня бачыла ягонай сьмерці: яна памерла на два гады раней. Бацька ж пакінуў сям’ю даўно: маючы дзьве вышэйшыя адукацыі, ён так і ня змог пракарміць нас за свой заробак. Развод быў такім бурным, што ён свайго сына пабачыў пасьля 23-гадовай разлукі толькі ў дамавіне. Праз год я пахавала і яго. Пасьля Сашавай сьмерці я знайшла ў ягоных рэчах два сшыткі, сьпісаныя ягоным прыгожым дробным почыркам. Два сшыткі вершаў, напісаных на “правильном языке” без адзінай памылкі, аб якіх я ня мела раней ніякага ўяўленьня. Ягоныя прыгожыя, мудрыя, прароцкія вершы. І толькі гэтыя вершы і той маленькі крыжык, які я выпадкова знайшла ў старых сямейных паперах, калі выпраўлялася ў Канаду, грэюць тут мне душу, адмарожаную ў маёй цяпер далёкай, цудоўнай, крохкай, непаддатлівай краіне. Я ненавижу всякое насилье. Но худший тип — насилие добра: под каблуком хрустят чужие крылья, зато идет по правилам игра. Я не играю в жизнь — мои ошибки зачтутся мне — не вам о них жалеть. Вы говорите, нынче в моде скрипки? Но с детства я предпочитаю медь. Любить?! — Люблю. Надееться?! — Надеюсь. Пускай легко обидеть и сломать, но никогда не выбить эту ересь из тех, кто не боится умирать. Я не боюсь. Я верю в воскрешенье. Не там, а здесь. Бездонные миры — соединятся люди во спасенье. И к черту ваши правила игры. Таронта, 2003.