Архіў нумароў:

Пётра Васілеўскі

_____________________ пARTызан ARTур з Гораду СОНца.	«—Cлухайце, малады чалавек, а чаму б вам з вашымi здольнасьцямi не папрацаваць на варожую выведку альбо на iмперскую ахранку? — Вярбуеце? — Зрэшты, вы не падыходзiце нi тым, нi другiм. — Перадумалi? — Вы ня ўмееце грэбаваць чалавекам, як статыстычнай адзiнкай дзеля дасягненьня вышэйшых мэтаў. — Хутчэй, не жадаю. Ды i вышэйшай мэты як такой, даўно ўжо няма...» (Д. Гудвiн. «The fool’s heart») Карцiны, аб’екты i мастацкiя акцыi Артура Клiнава выклiкаюць ў маёй сьвядомасьцi (падсьвядомасьцi) вобразы пачатку 80-х гадоў, калi ў стомленым ад чаканьня пераменаў грамадстве трывала ўсталяваўся iранiчны погляд на абсурд савецкай рэчаiснасьцi. Савецкая iмперыя, як некалi Рымская, стамiлася ад цяжару недасягальнай «вышэйшай мэты», стамiлася ад самой сябе. Прыгадваю 1982 год. Масква, Красная плошча. Хаваюць апошнюю з манументальных постацяў савецкай мi­фалогii — Леанiда iльлiча Брэжнева. Мы з сябрам назiраем гiсторыю па тэле­вiзары. Прыгадваю баць­коўскiя аповяды, як плакаў народ па Сталiне, i па кантрасьце адзначаю пачуцьцё абыяка­васьцi, нават дафенiзму, якое кругамi распаўсюджваецца з Краснай плошчы па ўсёй краiне. У часе цы­рымонii атрымалася неспадзяванка: хаў­турнiкi, апускаючы ў магiлу труну, ня здо­лелi ўтрымаць яе на вяроўках. Труна са страшэнным грукатам ляснулася аб бетанавае дно ямы. Мой сябра з гэтай нагоды глыбокадумна зазначыў: «Вось i нас калi-небудзь так...» Я хацеў яму запярэчыць, што наўрад цi нам зладзяць такiя шыкоўныя паховiны. Але сябра, не дачакаўшыся майго каментару щдак­ладнiў, што меў на ўвазе не ўра­чыстасьць цырымонii, а вечна не­цьвя­розых хаўтур­нiкаў, якiя з бадуна няздольныя труну па-людску ў магiлу апусь­цiць. Грукат напалохаў крамлёўскiх варонаў. Яны паднялi дзiкi крык i зьнервавана закружылiся чорнай зграяй у паветры, псуючы тэлевi­зiйную карцiнку. Грымнуў Гiмн СССР, але ён не заглушыў карканьне. А потым ў гэтую кака­фонiю ўварвалiся артылерыйская страляніна (салют) і заводскiя гудкi, пра­нiзьлiвыя, як сiрэны паветранай трывогi (дзеля такой нагоды iх на адных заводах раскансервавалi, а на другiх — на­ладзiлi). Сёньня я ведаю, што ў асобе генсека на гэтых сюрэалiстычных хаўтурах хавалi ня толькi канкрэтнага чалавека, але i грандыёзную зьяву пад назваю СССР. Тое, што пасьля Брэжнева дзяржава пракантавалася яшчэ амаль дзесяць гадоў, прынцыпова нiчога не зьмяняе. Сёньня, пазнаёмiўшыся з бiя­графiяй мастака Артура Клiнава, я ведаю, што ў год папярэдняга скону СССР, ён як раз вызначаўся ў творчым плане. Вырашаў, быць яму мастаком цi архiтэктарам. Iнакш кажучы, разбураць эстэтычныя стэрэатыпы цi будаваць у адпавед­насьцi з узаконенымi звычаямi. Ар-хi­тэктарам Артур ня стаў. Мабыць таму, што яго болей цiкавяць канкрэтныя, далёкiя ад дасканаласьцi жывыя людзi, а не даведзеная да ладу абстрактная функцыянальнасьць «мёртвых» архi­тэк­турных формаў. А яшчэ з тае прычыны, што адчуў: у блiжэйшы час больш актуальным будзе справа разбурэньня. Цi, як казаў адзiн з персанажаў расей­скай лiтаратурнай класiкi: «Пабудуюць iншыя. Наша справа — пляцоўку рас­чысьцiць». Кожны мастак крыху вар’ят. Гэта на­туральны стан творцы. Бо ня маючы ўпэўненасьцi ва ўнiкальнасьцi сваёй асобы i звышкаштоўнасьцi сваiх iдэяў, ён наўрад будзе здольны ў чымсьцi пераконваць iншых. Але пры такiм раскладзе раней цi пазьней мусiць надыйсьцi празрэньне-ўсьведамленьне, што нiкому ты са сваiмi думкамi, каб надта, дык i не патрэбны зусiм, а з усьведамленьнем — балючая, як у наркота, «ломка». Разам з тым, ёсьць, як на маю думку, адносна нешматлiкая катэгорыя творчых асобаў, якiя з самага пачатку ўсьведамляюць абмежаванасьць уплыву мастацтва на рэальнае жыцьцё, i з гэтай прычыны iхняя творчасьць набывае альбо тра­гiч­ную, альбо iранiчную афарбоўку. У такiм выпадку iронiя — сiнонiм здаровага сэнсу. Памятаеце: «Дай мне, Божа, сiлаў, каб змагацца з тым, што я здольны зьмянiць; пакоры, каб зьмiрыцца з тым, на што я ня здольны ўплываць, i розум — каб ня зблытаць адно з другiм». Артур Клiнаў — творца прагматычны, iранiчны i дасьцiпны. Дзялянка, на якой ён шчыруе, у бела­рускiм мастацтве (прынамсi, у мастацтве сучасным) доўгi час была нiчыйнаю. Беларускае мастацтва ўвогуле хворае на звыш­сур’ёзнасьць. Яно мае сакральныя, выразна манументальныя, маралiзатарскiя, прапагандысцкія i папулярызатарскiя праявы. Але ў нашай выяўленчай культуры, на жаль, нiколi не было такiх творцаў, як пясьняр прыгожага жыцьця i галантных забавак Фраганар, фанат балетнай iмпрэсii Дэга цi майстар адухоўленай аголенасьцi Рэнуар. Зноў жа пры наяўнасьцi аж залiш­няй гiста­рычна-псiхалагiчнай напружа­насьцi, нам бракуе супакойваючай iро­нii. Чаго няма ў нацыянальным мастацт­ве, тое адсутнiчае i ў менталiтэце народу. На маю думку, манументалiзацыя сьвядо­масьцi, звышсур’ёзнае стаўленьне да сацыяльных /нацыянальных/ рэлiгiй­ных мi­фаў уласьцiвае ўсiм маладым этнасам i нясьпелым нацыям. Гэта як жаданьне дзяцей хутчэй стаць дарослымі ці хаця б выглядаць старэйшымі за свой рэальны ўзрост. Уменьне проста радавацца жыцьцю, iранiчнае стаўленьне да сябе i навакольля пры­ходзiць да чалавека i народу з досьведам. Як нi парадаксаль­на — з досьведам драматычным цi нават трагiчным. Пра гэта сьведчыць i гiсто­рыя сусьветнай фiла­софii: вялiкiя фiло­сафы-песiмiсты стварылi асновы сваiх канцэпцыяў у маладыя гады, а вялiкiя аптымiсты мелi паважаны ўзрост. Сталеньне Артуравага таленту i ста­наўленьне ягоных поглядаў пры­шлося на тыя гады, калi на абшарах «адной шостай» артадаксальны камунiзм, як ка­залася вышэй, ужо не выконваў функ­цыi дзяржаваўтваральнай iдэi. Карэкцыi на рэ­чаiснасьць патрабаваў i «вялiкi стыль» сацыялiстычнага рэалiз­му. Страцiўшы якасьць маналiту i раскалоўшыся на мноства нацыянальных мастацкiх школаў, ён даў пачатак дзе памяркоўнаму этнаграфiзму i асьцярожнаму гiстарыз­му-рамантызму, а дзе i досыць выразнаму нацыяналiзму. Гэта стала пацьвер­джаньнем вядомай тэзы, што пэўныя падзеi, перш чым адбыцца ў рэальным жыцьцi, здараюццца ў мастацтве. Скочыўся сацрэалiзм — праз пэўны час ляснуўся камунiзм, i, стра­цiўшы iдэйны падмурак, самаразбурыўся СССР. Артур нарадзiўся ў 1965 годзе, калi дзiця «адлiгi», легендарны сёньня «суро­вы стыль», губляючы злабадзённасьць i набываючы забранзавеласьць, пацiху сыходзiў з мастацкай рэчаiснасьцi. А дыплом аб вышэйшай адукацыi мастак атрымаў у 1987 годзе, калi ў СССР вi-равала так званая «перабудова» («адлi­га» ў другiм выданьнi, выпраўленая i дапоўненая), якая справакавала зьяўленьне нечуванага дагэтуль у савецкiм мастацтве напрамку — сац-арт. Яго можна лiчыць далёкiм сваяком папулярнага ў Расii напярэ­даднi развалу Iмперыi «крытычнага рэалiзму». Але «плямень­нiк» узяў ад «дзядзькi» няшмат. Найперш сац-арт iгнаруе-адмаўляе класавы зьмест культуры i, як чорт ладану, баiцца выразнай (калi гэта наўпрост) палiтыч­най заангажаванасьцi. Сац-арт меў тады шмат пры­хiль­­нiкаў, асаблiва сярод маладых мастакоў. Было б дзiўна, каб Артур Клiнаў не зьвярнуў увагу на гэтую зьяву, не скарыстаў выяўленчы i эмацыйны патэнцыял сац-арту для творчай самарэалi­зацыi. Варта адзначыць тую акалiч­насьць, што Артур скончыў не «тэатралку» (так на слэнгу называлi Тэатральна-мастацкi iнстытут), а факультэт архiтэктуры Беларускага полiтэхнiчнага iнстытуту. У 80-я гады адбылася свайго роду «iнтэр­венцыя» архiтэктараў i дызайнераў у выяўленчае мастацтва. Цi то «цэхавыя» межы, такiя трывалыя ў часы артадаксальнага сацрэалiзму, размылiся, цi то, нарэшце, сказаў сваё слова прыватны замоўца, — а ён, у адрозьненьне ад дзяржаўнай структуры, глядзiць не на дыплом, а адразу на працу. Валеры Шка­руба, Сяргей Войчанка, Уладзiмiр Цесьлер, Людмiла Карнеева, Артур Клi­наў — гэта, мабыць, самыя вядомыя «тэхнары» сярод жывапiсцаў. Архiтэктарам Артуру папрацавць не давялося. Але ён i не iмкнуўся «апраўдваць» свой дыплом. Па ягоных словах, пра жывапiс (увогуле пра вiзуальнае мастацтва) ён думаў ад пачатку сваёй архiтэктурнай вучобы, а на апошнiх курсах ужо дакладна ведаў, што даво­дзiць свой прафесiяналiзм будзе мена­вiта як мастак. I, насамрэч, шэраг ягоных жывапiсных твораў вельмi выразна рэпрэзентуюць канец 80-х — першую палову 90-х гадоў. Асаблiвую вядомасьць мае iранiчны партрэт Аляксанд­ра Рыгоравiча, якi парадыруе вядомую карцiну Кустодыева «Чаепитие в Мытищах». На адной з выставаў суполкi «Пагоня» цэнзура ўгледзела крамолу ў Артуравай карцiне «Беларускi краявiд». Цёмна-зялёнае балота, змрочна-чырвонае неба, пасярэдзiне — вароны, як на вядомым палатне Ван-Гога... «Нельга так зьдзеквацца з дзяржаўнага сьцягу», — сказалi Клiнаву пiльныя «таварышы з Адмiнiст­ра­цыi». А яшчэ кажуць, што «народ не разумее такога мастацтва»! Уласна кажучы, iронiю як форму творчага самавыяўленьня ў нашым мастацтве сьцьвердзiў Мiкола Селяшчук. Такiм чынам Артур пачынаў не з нуля, а з той кропкi, дзе Мiкола спынiўся. У жывапiсе Клi­нава няма Селяшчуковага эстэцтва, але ў наяўнасьцi сэнсавая аголенасьць, як у мастацтве iнсiту (так званы «прымiтыў» цi «наiў»). Але прастора палатна для Клiнава зрэшты занадта дзьвюхмерная. Ад жыва­пiсу Артур Клiнаў перайшоў да мастацтва аб’екта. Гэта тое, што ў культурнiцкай гiс­торыi XX стагоддзя мае назоў «поп-арт». Сутнасьць метаду «поп-арту» ў ска­рыстаньнi «не па прызначэньнi» звыклых для глядацкага вока i досьведу рэчаў. Мастацкiм аб’ектам у гэтай сiс­тэме можа быць што заўгодна. Якi заўгодна прадмет. Трэба толькi, каб суб’ектыўная воля мастака зьмясьцiла яго ў адпавядаючы творчай iдэi кантэкст. Большасьць такiх праектаў Артур зьдзейсь­нiў за межамi Бела­русi, дзе на такое мастацтва добры попыт. Артур Клiнаў гаворыць, што на Захадзе добра жыць, але як мастак ён адчувае там дэфiцыт iдэяў. Таму i ня дзiў­на, што свой самы амбi­цыйны i пер­сьпектыўны праект ён зьдзяйсьняе ў Беларусi. Гэта часопiс «pARTisan». Пачынаў Артур як жывапiсец, ад дзьвюхмернай прасторы палатна перайшоў да iнсталяцыяў, якiя патрабуюць трохмернай прасторы экспа­зiцыйнай залы альбо сцэнiчнай «скрынкi». Далей апанаваў прастору чатырохмерную, якая аб’ектыўна ўпісваецца ў формулу «плюс-мінус Бясконцасьць» — друкаванае слова! На сёньняшнi дзень з друку выйшла i пайшло ў народ тры нумары «pARTisan»у. Гэта дэмакратычнае зьместам авангарднае мастацтва ў элiтнай абгортцы. Ужо сама назва ўяўляе сабою iранічны удар (цi падкоп — у кожным выпадку: чыста партызанскае дзеяньне), на­кiраваны на пераасэнсаваньне самага ўкаранёнага ў беларускую савецкую сьвядомасьць сімвалу, самай культавай постацi найноўшай беларускай мiфалогii — Вялiкага Партызана. У Артуравай версii Партызан застаецца самiм сабою, але нейкiм чынам ужо ста­суецца з новым часам i новымi псi-хала­гiчнымi рэа­лiямi. Гэта герой ня толькi i ня столькi па ўласнай волi, але не ў малой ступенi — вымушаны. Гераiзм — ягоны крыж. I несьцi цяжка, i кiнуць нельга. Зноў жа гераiзм вымагае марнаваць час у пошуках наяўных i вiр­туальных ворагаў. За гэтымi кло-па­тамi герою няма калi проста, па-людску, жыць. Апошнi нумар часопiсу «pAR­Ti­san» прысьвечаны тэме, якую можна ўспрымаць i ў iранiчным, i ў надзвычай сур’ёз­ным кантэксьце. «Менск — Горад СОНца». У англамоўнай версii — «The Sun City of Dreams»: горад, дзе сонца спачывае ці сьпіць – такі падтэкст у гэтага слогану. Гэта фiласофскi досьлед «Ста­лiнскага ампiру», якi Артур упа­дабаў яшчэ ў iнсталяцыйных праектах. Як нi дзiўна, наша сталiца, адбудаваная ў формах «Сталiнскага ампiру» пасьля Другой сусьветнай вайны, гэты, цi не адзiны ў сьвеце горадабудаўнiчы праект, выкананы ў поўнай адпаведнась­цi з вы­крыш­талiзаванай еўрапейскай цывi­лiза­цыяй утапiчнай канцэпцыяй «iдэ­аль­нага гораду». Гораду Сонца, пра які марылі ўтапісты, але які пабудавалі сталіністы. Такі вось парадокс... I, як яно заўжды бывае ў рэ­чаiснасьцi, пад час эксплуа­тацыi iдэалу выявiлiся памылкi праектанта. Па цэнтру гораду зручна маршыраваць са сьцягам, але няўтульна жыць. Але хто сказаў, што партызану патрэбны камфорт? Калi б Артур Клiнаў марыў пра зруч­насьцi i даброты, ён, мабыць, абраў бы сабе iншую прафесiю i iншую радзiму. Ва ўсялякiм разе ня стаў бы пАРТызанам Гораду СОНца.