Пётра Васілеўскі (№ 16)

Пётра Васілеўскі

_____________________
Urbi et orbi - гораду і сьвету.

Дасьледчык беларускай культуры другой паловы ХХ стагоддзя не абміне ўвагаю тую акалічнасьць, што пакуль літаратура і мастацтва сілкаваліся настальгіяй па матчынай хаце і бацькоўскім полі, колькасьць гарадскога насельніцтва імкліва павялічвалася менавіта за кошт учорашніх вяскоўцаў. Пісьменьнікі і мастакі з сялянскімі каранямі сумавалі па вёсцы на бясьпечнай адлегласьці ад яе. Дзівіцца тут няма з чаго, калі ведаць, што БССРаўскі калгас першых пасьляваенных дзесяцігоддзяў уяўляў сабою штосьці накшталт паўднёва-афрыканскага “бантустану” часоў панаваньня апартэіду. Калгасьнік быў белым неграм Савецкай імперыі, яму нават пашпарт было “не паложана” мець. Горад жа даваў уцекачам “ад родных ніў, ад роднай хаты” часта ілюзорную, але ўсё ж-ткі надзею калі-небудзь “людзьмі звацца”.
Для пераважнай большасьці мастакоў, што сьцьвердзіліся ў 60-я–70-я гады, вёска ўвасабляла “сапраўдную Беларусь”, была асноўнай тэмай творчасьці і духоўным апірышчам. Горад жа быў для іх ужо не чужым, але яшчэ і ня родным. У горадзе была кватэра і майстэрня, а тэрыторыяй натхненьня па-ранейшаму заставаўся бацькоўскі гарод, куды яны, як вернікі на нядзельную імшу, час ад часу выпраўляліся капаць бульбу. На бульбяным полі знаходзілі кансенсус артадаксальны “сацрэалізм”, “суровы стыль”, “этнаграфізм”. І нават адаптаваны да беларускіх рэаліяў “авангард” меў на ім (праўда, у пазьнейшыя, “перабудовачныя” часы) сваю дзялянку. Мала хто з беларускіх інтэлігентаў тае пары разумеў тое, што перасяленьне цэлага народу з вёскі ў горад, зьдзейсьненае на працягу жыцьця ўсяго аднаго пакаленьня, было цывілізацыйным прарывам; што менавіта імклівая урбанізацыя ператварыла няўцямны “тутэйшы” этнас у беларускую нацыю. Беларусь ужо была гараджанкаю, але культурніцкая эліта, якой вышываная кашуля прырасла да скуры, не жадала прызнаваць гэты факт.
Сярод творцаў, што прычыніліся да зыходу нацыянальнага мастацтва з этнаграфічна-калгаснай “рэзервацыі” ў вялікі сьвет, да выкараскаваньня з савецкай каляіны і вяртаньня на еўрапейскі шлях, я першым назваў бы Арлена Кашкурэвіча, выдатнага майстра графікі. Ягонае творчае ўзыходжаньне прыпадае якраз на прыгаданыя 60-я–70-я гады. Калі б Арлен Міхайлавіч меў шляхецкі герб, дык дэвізам на ім маглі быць словы “Urbi et orbi” (“Гораду і сьвету”). На знак таго, што толькі Горад як камунікацыя дае рэальнае выйсьце на Сусьвет. У дачыненьні да творчасьці Кашкурэвіча гаворка ідзе не пра тэматычную накіраванасьць і сюжэтны зьмест. Ён, бадай, першым у новым беларускім мастацтве ўбачыў горад не наборам краявідаў з рознапавярховымі камяніцамі, а як прастору сумоўя і самоты. Гэта адчуваецца ўжо ў ягоным першым шырокавядомым станковым цыкле “Горад і людзі” (1963-1964), прысьвечаным Менску. З нібыта выпадковых сюжэтаў ствараецца вобраз адначасова непаўторны і універсальны. Нешта знаёмае знойдзе ў гэтых сюжэтах жыхар Піцеру, масквіч і віленчук. Але толькі мянчук па нейкіх дэталях беспамылкова вызначыць назву вуліцы, што ідзе пад гару; пазнае канкрэтных асобаў сярод пасажыраў аўтобусу; здагадаецца, дзе месьціцца падобная да бункеру біль-ярдная.
Графічным цыклам “Горад і людзі” Арлен Кашкурэвіч засяродзіў увагу публікі на сваёй асобе. Усяго праз адзінаццаць гадоў ён зробіць нешта такое, што прымусіць мастацкі сьвет (як цяпер кажуць, блізкае і далёкае замежжа) зьвярнуць увагу на Беларусь…
Неяк я дазволіў сабе рызыкоўную сваёй катэгарычнасьцю заяву, што ў сусьветнай анталогіі мастацтва ХХ стагоддзя Беларусь будзе прадстаўленая толькі трыма знакавымі творамі – “Партызанскай мадоннай” Міхаіла Савіцкага, “Габеленам Стагоддзя” Аляксандра Кішчанкі і Кашкурэвічавым “Фаўстам”. Добра падумаўшы, гэты сьпіс можна было б і падоўжыць. Але першы радок у ім усё адно зоймуць пералічаныя творы.
Першы цыкл паводле “Фаўста” Кашкурэвіч зрабіў у 1975 годзе для беларускага перакладу шэдэўра Гётэ. Грамада пабачыла гэтыя малюнкі годам пазьней, калі кніга выйшла з друку. Зноў да “Фаўста” Арлен Міхайлавіч зьвяртаецца ў 1981-1990 гадах. У новай версіі паменела апавядальнасьці (хоць і раней яе было ня шмат), але шматкроць узмацніліся сімвалічнасьць, знакавасьць, яшчэ больш выявіўся пазачасовы сэнс вобразаў геніяльнай трагедыі. Кашкурэвічаў Фаўст ня мае нацыянальнасьці. На аркушах беларускага мастака дэкарацыяй драмы інтэлекту служыць не сярэдневечная Германія, а даволі ўмоўныя рэаліі сёньняшняга дня. Зусім невыпадкова ў Кашкурэвіча галоўны герой трагедыі Гётэ вонкава падобны на бацьку атамнай бомбы фізіка Опенгеймера (Арлен Міхайлавіч кажа, што зараз зрабіў бы Фаўста подобным да Андрэя Сахарава). Ды гэта ня столькі партрэт асобы, як візуалізацыя ідэі. Фаўст – гэта ўчора, сёньня і заўтра.
Аўдыторыя, дасьведчаная ў літаратуры і мастацтве, была ў захапленьні і ад якасьці перакладу, які зрабіў Васіль Сёмуха, і ад Кашкурэвічавай трактоўкі вобразаў Гётэ. Ды ня ўсе выказвалі сваё захапленьне ўслых. Зразумела, што выданьне “Фаўста” па-беларуску ды ў такой аздобе віталі нацыяналісты (ці патрыёты Беларусі – каму як болей падабаецца). А вось ад расейцаў можна было пачуць: “Фауст” по-белорусски? Разве это возможно? Тем более, что есть русский перевод” (яны ня бралі да ўвагі, што беларуская і руская мовы належаць да адной групы і ад нямецкай аднолькава далёкія). Цікава, што летувісы, якія па тым часе мелі завядзёнку фанабэрыцца перад намі сваёй “еўрапейскасьцю” (пры гэтым пільна сачылі за ўсім, што адбывалася ў беларускай культуры: маўляў, што яшчэ са спадчыны нашага Вялікага княства, якога яшчэ нашага князя, мастака, паэта беларусы прысабечылі?), пасьля выхаду ў сьвет нашага “Фаўста” вельмі аператыўна пераклалі трагедыю Гётэ на сваю мову. Летувісцкае выданьне мела “падарунакавы” фармат і шыкоўнасьцю пераўзыходзіла нашае. А вось графічная аздоба, ілюстрацыі да беларускага ўзроўню не дацягвалі. У канцэптуальным плане можна пават гаварыць пра плагіят. Не падлягае сумневу, што летувісцкі ілюстратар натхняўся “Фаўстам” Кашкурэвіча.
Гётэ для немцаў больш чым паэт. Гэта вяшчун, прарок, носьбіт нацыянальнага духу. Лічыцца, што толькі той, для каго нямецкая мова родная, здольны ўсьвядоміць космас Гётавай паэзіі.
У гэтай сувязі згадаю выразны эпізод, датычны немцаў і “Фаўста” паводле Кашкурэвіча. Недзе на чацьвёртым годзе нашай Незалежнасьці мая жонка была ў Германіі, прадстаўляла Беларусь на міжнародным медычным кангрэсе. Для яе гэта была ня першая паездка за мяжу на падобныя мерапрыемствы, і яна ўжо сутыкалася з тым, што на Захадзе мелі вельмі цьмянае альбо скажонае ўяўленьне пра нашую краіну. У лепшым выпадку Беларусь блыталі з Расеяй, у горшым – нават прыблізна не ўяўлялі, у якім куце карты трэба шукаць нашую дзяржаву. Таму яна дапоўніла відэашэраг, які суправаджаў яе навуковы даклад, некалькімі слайдамі: Беларусь на карце Еўропы, Герб “Пагоня”, бел-чырвона-белы сьцяг, помнікі архітэктуры і характэрныя ланшафты. Ды яшчэ ўзяла з сабою для падарункаў замежным калегам колькі кніг па беларускім мастацтве. Гэтая, здавалася б, дылетанцкая прапагандысцка-асьветніцкая акцыя прынесла плён. Прынамсі, пытаньняў накшталт, “Беларусь? Дзе гэта?” і “Ці праўда, што ў вас па вуліцах белыя мядзьведзі блукаюць?”, ужо не задавалі. Але сапраўдны гонар за краіну ёй давялося адчуць, калі нямецкі навуковец, разглядаючы падораную яму падборку Кашкурэвічавых ілюстрацыяў да “Фаўста” (выданьне 1984 году), напачатку нават не хацеў верыць, што аўтар гэтых малюнкаў беларус. Бо ён меў упэўненасьць, што “Трэба быць немцам, каб так разумець Гётэ!”
Ня будзе памылкаю сказаць, што да свайго “Фаўста” Арлен Кашкурэвіч ішоў усё сьвядомае жыцьцё. І, мяркуючы па тым, як Арлен Міхайлавіч дагэтуль цікавіцца ўсім, што датычыць мастацкай візуалізацыі вобразаў славутай трагедыі, шлях гэты далёка ня скончаны. Дыялог Кашкурэвіч – Гётэ доўжыцца.
Мастак нарадзіўся ў 1929 годзе ў Менску. Бацька – службовец. Падкрэсьліваю гарадское паходжаньне будучага мастака ня дзеля таго, каб сутыкнуць яго з калегамі, што родам з вёскі. Толькі каб нагадаць, што для Арлена сталічны горад ад нараджэньня – родная стыхія. У вайну Арлен з бацькамі трапіў у эвакуацыю на Волгу, у Саратаў. Эвакуацыя, вядома ж, лепей за акупацыю, але ж і там было несалодка. Кажуць, у цяжкія гады дзеці хутка сталеюць. У саратаўскай бібліятэцы, калі Арлен браў чытаць чарговы том Шэксьпіра, бібліятэкарка са зьдзіўленьнем пыталася: “Хлопчык, ты хоць разумееш пра што напісана ў гэтых кнігах?” Між тым рэчаіснасьць ваеннага ліхалецьця пераўзыходзіла жарсьці шэксьпіраўскіх трагедыяў. Эмацыйны шок перажыў Арлен, пабачыўшы па вяртаньні на радзіму руіны Менску. Потым, у сталыя гады, ён па-філасофску заўважыць, што ні новабудоўлі, ні толькі што набытыя ў краме рэчы не цікавяць яго як мастака. Будынкі і рэчы, як і людзі павінны мець біяграфію. Як творцу яго больш уражвае сьцяна з адбітай тынкоўкай і сьлядамі вільгаці, чым новаўзьведзены гмах. Але тады, пабачыўшы замест роднага гораду поле бітай цэглы, ён меў, зразумела, іншыя думкі.
Сёньня падаецца дзіўным, што будучы класік здолеў паступіць у Менскую мастацкую вучэльню толькі з другога заходу. Да таго ж было ў яго захапленьне, якое няа надта стасуецца з мастацкай творчасьцю, бо, як і тая творчасьць яно патрабуе поўнай адданасьці. Арлен захапляўся акрабатыкай. У гэтай якасьці ён выступаў у канцэртных праграмах, браў удзел у спаборніцтвах. Пасьля мастацкай вучэльні, якую Кашкурэвіч скончыў у 1953 годзе, быў Беларускі дзяржаўны тэатральна-мастацкі інстытут. Далей напрацягу дзесяці гадоў (1959-1969) Арлен Міхайлавіч працаваў выкладчыкам у сваёй alma mater. Яшчэ студэнтам ён пачаў рабіць сёе-тое для часопісаў і выдавецтваў. Гэта быў падзаробак да стыпендыі і магчымасьць набыць практычныя навыкі аздабленьня кнігі ці часопіснага развароту. Нічога ў работах “раньняга” Кашкурэвіча – студэнта Мастацкага факультэту БДТМІ не выдае ні ягонага творчага тэмпераменту, ні глыбіні ягонага інтэлекту. Звычайныя дабротныя малюнкі ды акварэлі. Ня болей за тое.
Мабыць, рэч у тым, што сапраўдны талент здольны раскрыцца толькі ў той справе, у той працы, якая сапраўды кладзецца яму на сэрца, якая даспадобы. Гэта Арлен Кашкурэвіч пераканаўча давёў сваёй дыпломнай работай – ілюстрацыямі да рамана вядомага ісландскага пісьменьніка Х.Лакснеса “Атамная станцыя”. Напрыканцы 50-х гадоў цікавасьць беларускага мастака да заходняй літаратуры і мастацтва ўспрымалася альбо як дзівацтва, альбо як спроба вылучыцца арыгінальнасьцю. Яшчэ не забылася “борьба с безродным космополитизмом”. Прыярытэтнаю лічылася ідэалагічна вывераная тэматыка, у межах якой дазваляліся этнаграфічныя матывы. Дыпломнік, які дбаў пра кар’еру, ня стаў бы ігнараваць гэтую акалічнасьць. Арлену “прахадную” рэч рабіць было не цікава, ды і творчасьць ён заўжды ставіў вышэй матэрыяльнага дабрабыту. Таму і сёньня, пабачыўшы ягоныя ілюстрацыі да “Атамнай станцыі” Лакснеса, захочаш і саму кнігу прачытаць.
Са свайго школьнага дзяцінства памятаю невялікага фармату кнігу, дзе былі сабраныя тры паэмы Янкі Купалы – “Курган”, “Бандароўна”, “Магіла льва”. Настаўніца беларускай літаратуры ў дырэктыўнай форме параіла ўсяму нашаму класу вывучаць Купалу менавіта па гэтай кніжцы. Як я зараз разумею, яна ведала, што паэтычныя радкі, аздобленыя выразнымі ілюстрацыямі, лягчэй кладуцца на памяць. Аздобіў жа кнігу Арлен Кашкурэвіч.
Мне падабаецца ўсё зробленае Кашкурэвічам паводле Янкі Купалы і Якуба Коласа. І “Тры паэмы”(1962) , і “Курган” (1967), і творы Песьняроў у серыі “Всемирная литература” (1969), і станковыя аркушы на аснове кніжных ілюстрацыяў. Апавядальнасьць тут зьведзеная да мізэру, але максімальна выяўлены эмацыйны лад і філасофскі зьмест. Адно ўдакладню: дасавецкая творчасьць Песьняроў мастаку відавочна бліжэй, чым іхнія творы падцэнзурнага перыяду. Тую ж пранікнёнасьць у зьмест і сэнс аповядаў я знаходзіў потым ў аздобе твораў Караткевіча, Быкава, Адамовіча…
Са студэнцкага юнацтва запомнілася “Песьня пра зубра” Міколы Гусоўскага. Яе першае выданьне асобнай кнігай (1973), якую, як вы здагадваецеся, так сама праілюстраваў Арлен Міхайлавіч. Калі я пішу “праілюстраваў”, “аздобіў”, я маю на ўвазе, што ён як мастак зрабіў кнігу ад першай да апошняй старонкі, а ня проста дадаў да тэксту нейкія малюнкі. Арлен Кашкурэвіч заўжды робіць кнігу як цэльную рэч, дзе друкаванае слова і выява ўзаемазьвязаныя, ўзаемаабумоўленыя. Прыкладам, у “Песьні пра зубра” кожная , здавалася б, драбяза падкрэсьлівае эпічны лад паэмы. Пераклад на сучасную беларускую мову славутай паэмы Гусоўскага замацаваў за Беларусьсю велізарны абшар культурніцкай (а значыць, і палітычнай) спадчыны Вялікага княства Літоўскага. Язэп Семяжон і Арлен Кашкурэвіч – перакладчык і мастак, зрабілі тое, што з пэўных прычынаў не маглі зрабіць беларускія навукоўцы.
Важкае слова сказаў Арлен Кашкурэвіч і пра Беларусь у Другой сусьветнай вайне. У 1969-1970 гадах ён робіць цыкл “Партызаны”, дзе распавядае пра гераізм бяз звыклага для нашага мастацтва тае пары пафасу. Ён нават батальных сцэнаў пазьбягае, бо гэта вонкавы вобраз вайны. А на вайне хоць і ваююць зброяй, але перамагаюць духам. У нашым выяўленчым мастацтве, бадай, няма больш выразнага вобразу народнага Супраціву, чым аркуш “Маці” з гэтага цыклу: старыя жанчыны, набіваюць патронамі кулямётныя ленты, нібыта лушчаць гарох…
Досьвед работы над “Фаўстам” і цыклам “Партызаны” парадаксальным чынам спалучыўся ў аздобе кнігі Алеся Адамовіча “Карнікі”. Сам сюжэт кнігі дастаткова жудасны, каб яшчэ наганяць жаху дакладнай візуалізацыяй вобразаў. Графічны цыкл, сабраны блокам напачатку кнігі, як прадмова з роздумам аб лёсе цывілізацыі, пра адвечнае супрацьстаяньне Дабра і Зла.
Ведаючы Кашкурэвіча як майстра драматычнага аповяду, нармальна ўспрымаеш ягоныя ілюстрацыі да “Дзікага паляваньня караля Стаха”, “Ладдзі роспачы” Уладзіміра Караткевіча і “Сабора Парыжскай Маці Божай” Віктора Гюго, але з пэўным зьдзіўленьнем адкрываеш у асобе мастака талент казачніка (аздоба кнігі казак Андэрсана) і добразычлівую іронію (“Прыгоды Тома Соера” Марка Твэна). Шэраг беларускіх мастакоў маладзейшага пакаленьня адчулі на сабе ўплыў творчага метаду і стылю Арлена Кашкурэвіча. Найбольш глыбока асэнсоўваў і пасьлядоўна засвойваў іх у сваёй творчасці рана памерлы Юрый Герасіменка-Жызьнеўскі (1948-1997). Але, магчыма, я памыляюся, кажучы пра ўплыў. Проста два выдатныя графікі, маючы блізкія погляды на жыцьцё і Сусьвет, прыйшлі рознымі шляхамі да блізкіх стылёвых высноваў. Мы памятаем Юрыя Герасіменку-Жызьнеўскага па класічных ужо ілюстрацыях да “Выбранага” Якуба Коласа, “Маўчаньня травы” Васіля Зуёнка, “Знаку Бяды” Васіля Быкава.
Я ня ведаю, які канкрэтна сэнс укладае Арлен Кашкурэвіч у слова “Бог”, але відавочна, што зварот мастака да біблійных вобразаў – гэта не даніна модзе ці кан’юктуры (на рэлігійнай тэме сёньня найбольш актыўна шчыруюць ўчарашнія вартавыя асноваў ”сацыялістычнага рэалізму”). Гэта лагічнае зьвяно ў ягонай творчай эвалюцыі. Да “Новага запавету” і “Найвышэйшай песьні Саламонавай” мастак ішоў праз асэнсаваньне сусьветнай і нацыянальнай літаратурнай класікі, таму і вынік адпаведны. Гэта рэдкі выпадак, калі трактоўка вобразаў “Бібліі” задавальняе ўсе хрысьціянскія канфесіі Беларусі, да спадобы знаўцам мастацтва і людзям, далёкім ад гэтай сферы. Зрэшты – вернікам і атэістам.
Здавалася б, маючы такі “паслужны сьпіс”, такі аўтарытэт, мастак сёньня павінен быць пры справе. У тым сэнсе, што ягоны творчы досьвед мусіць быць запатрабаваны дзяржаваю і грамадствам. Але працу, якая б адпавядала ягонаму прафесійнаму ўзроўню, у апошнія гады Арлен Міхайлавіч мае вельмі рэдка. Крыўдна, бо ў Беларусі Кашкурэвіч, бадай, апошні з вялікіх мастакоў супярэчлівай савецкай эпохі. Арлену Міхайлавічу часта звоніць з Парыжу Барыс Забораў. Кашкурэвіч жа піша Забораву ў Парыж доўгія лісты. Ёсьць нешта агульнае ў лёсе двух мастакоў: адзін на эміграцыі, другі – “замураваў” сябе ў майстэрні. Але мастаку, каб зьвяртацца да “гораду і сьвету”, няма патрэбы выходзіць на пляц, караскацца на трыбуну.
…Калі апошні раз я быў у майстэрні мэтра, мне падумалася, што вось так магла бы выглядаць лабараторыя Фаўста, калі б дапоўніць інтэр’ер навуковымі атрыбутамі. І яшчэ: калі б Фаўста маляваў я, дык зрабіў бы яго падобным да Арлена Кашкурэвіча.

Ваўкалака.

Мефістофель.

Спакушэньне ў пустэльні.