Архіў нумароў:

Анатоль Вярцінскі

_____________________ Высокі госьць. П’еса ў дзьвюх дзеях, чатырох карцінах	Рукапісы не губляюцца – 2... “Рукапісы не губляюцца...” — пад гэткім загалоўкам я апавядаў у сьнежаньскім нумары “Дзеяслова” за 2006 год пра тое, як самым нечаканым чынам знайшоў раптам блакнот з вершамі, напісанымі ў бацькоўскай хаце больш як паўвека таму. Прадстаўляючы ў друку той нумар часопісу, яго галоўны рэдактар назваў, помню, публікацыю “адкрыцьцём”. I вось — сапраўды ўсяму свой час — яшчэ адна знаходка, яшчэ адно адкрыцьцё. Для мяне самога ва ўсякім выпадку. Мінулым летам заглянуў з нейкай нагоды ў шафу, дзе ціха-мірна месьціцца частка архіву, у прыватнасьці рукапісы (машынапісы), так бы мовіць, драматургічнага плану. Стаў гартаць кардонныя тэчкі... “Хачу быць Богам, альбо Спакушэньне Гефеста” (чарнавы варыянт п’есы, якая ставілася і друкавалася пад назвай “Гефест — сябар Праметэя”), “Лёгкі хлеб” (распрацаваная на некалькіх старонках заяўка для ўдзелу ў закрытым конкурсе п’ес дзяцей і юнацтва), “Шафёр і цырульніца” (план сцэнарыя мастацкага фільма, які я браўся стварыць па замове кінастудыі “Беларусьфільм”), “Расьці вялікі!”, “Алька і яе лялька” (накіды ў вершах і прозе камедыйных п’ес для дзяцей”) і... нарэшце, у зеленавата-шэрай тэчцы — п’еса “Высокі госьць”. Не заяўка, ня план, ня накід, а гатовая, напісаная цалкам, з пералікам дзеючых асобаў і вызначэньнем жанру: “П’еса ў дзьвюх дзеях і чатырох карцінах”. З заўвагай на першай старонцы: “Ялта, І980”. Зьдзівіўся, не паверыў адразу, зноў-такі, вачам сваім. Вядома ж, памятаў, што некалі насіў у галаве падобную задуму. Памятаў, што некалі, ці ня ў тым самым васьмідзясятым годзе, прымаў удзел у ялцінскім семінары драматургаў, які праводзіўся штогод пад эгідай Савету па драматургіі пры Саюзе пісьменьнікаў (савецкіх) літаратурнага інстытуту імя Горкага. Засталася ў памяці і тая акалічнасьць, што па ўмовах удзелу ў семінары трэба было прадставіць калі не гатовы твор, то хаця б накід, нешта начарна напісанае. Усё гэта, безумоўна, памяталася. Як і раньняя крымская вясна (ужо зацьвітаў міндаль), як наведаньне доміка, дзе паміраў Максім Багдановіч, і ягонай магілы... Ды вось з розных прычынаў, аб’ектыўных і суб’ектыўных, а яны, як вядома, часам цесна ўзаемазьвязаныя, пра плён той трохтыднёвай семінарскай працы, пра п’есу, напісаную ці ня беглым усё ж пяром ды надрукаваную на чужой літфондаўскай машынцы, — проста забыўся. Аказалася закінутай яна ў доўгую шуфляду і надоўга, амаль на трыццаць гадоў. Спадзяюся, што крыху пакрыўджаны лёсам мой “Высокі госьць” будзе варты ўвагі чытача “Дзеяслова”. Верасень, 2008. ДЗЕЙНЫЯ АСОБЫ: КАНДРАТОВІЧ, Сяргей Васільевіч, біяфізік, загадчык лабараторыі САЛАВЕЙЧЫК, Жэня САНЬКО, Віктар Міхайлавіч яго калегі ШУМІЛІНА, Ірына Сяргееўна ГАЛЯ, сакратарка КАНДРАТОВІЧ, Людміла Паўлаўна ЧЫНЦОВА, Раіса Міхайлаўна супрацоўнікі гарадской бібліятэкі ПРОШЫНА, Яўгенія Восіпаўна СІМАНЕНКА , Эдуард Іванавіч, мастак КЛІМЧУК, Вікторыя Пятроўна, чытачка, якая ня толькі актыўна чытае, але і выказвае сваё меркаваньне аб прачытаным “ПАКЛОНЬНІК”, безыменны чытач, які чытае пасіўна і сваёй думкі аб прачытаным не выказвае АЎДОЦЬЦЯ РАМАНАЎНА, маці Кандратовіча СЛАВІК, яго сын, школьнік ПІЯНЕРЫ, зьбіральнікі макулатуры ПРАДСТАЎНІКІ САНСТАНЦЫІ ВЫСОКІ ГОСЬЦЬ, які, здаецца, так і ня зьявіцца на сцэне ЗВАНОК, то тэлефонны, то дзьвярны. Яны адыгрываюць у п’есе зусім не апошнюю ролю і таму я іх таксама ўключаю ў лік дзейных асобаў і пішу з вялікай літары — ЗВАНОК. Дзеяньне адбываецца ў нашыя дні, літаральна на нашых вачах і, пэўна, будзе мець працяг заўтра. ДЗЕЯ ПЕРШАЯ Карціна першая. “Першы званок Высокага госьця” Філіял навукова-дасьледчага інстытуту. Адыходзячая ў глыбіню сцэны анфілада па­кояў, на дзьвярах якіх шыльды: “Досьлед — 1”, “Досьлед — 2”, “Досьлед — 3”… На першым плане — напаўадчыненыя дзьверы з надпісам: “Лабараторыя С.В. Кандратовіча”. Бачны і сам гаспадар пакою, які — у акулярах, у белым халаце — напружана праглядвае нейкія паперы, відаць, разьлікі, вынікі досьледаў. За сталом, які стаіць пад прамым вуглом да першага, — пачынаючы біяфізік, памочнік Кандратовіча Жэня Салавейчык. Ён сядзіць сьпіной да дзьвярэй, і таму ўсякі раз, калі заходзяць, змушаны паварочвацца ўсім целам. Жэня таксама заняты разьлікамі-формуламі, але, здаецца, ня вельмі ўважліва, паколькі, бачым мы, яму ўсё ня церпіцца альбо нешта сказаць, альбо пра нешта спытацца ў свайго занятага шэфа… Кандратовіч нарэшце сам прыходзіць яму на дапамогу. КАНДРАТОВІЧ (усё яшчэ не адрываючыся ад папераў). Та-ак… Баюся, як бы мы ня кінуліся ў другую крайнасьць. То зусім ігнаравалі ролю сонечнай энергіі, то цяпер пачынаем усё вытлумачваць ёй, спасылацца на сонечную актыўнасьць і г.д. і да таго падобнае. Чуеш, Жэня? (паварочваецца да яго). САЛАВЕЙЧЫК (амаль ускокваючы). Так, Сяргей Васільевіч!.. КАНДРАТОВІЧ. І дрэнна яшчэ тое, што да нас жа саміх вяртаюцца бумерангам веды, якія мы занадта ўжо ахвотна папулярызуем. Іншым разам ужо ня ведаеш, дзе тут навука, а дзе домыслы, дзе ісьціна, а дзе зьбітая думка. Я кажу на днях свайму сыну:” Славік, што гэта ты як заведзены? Пасядзеў бы, пачытаў бы спакойна”. А ён мне ў адказ: “ Нічога ня зробіш, тата, — год актыўнага сонца”. Пры тым так вось з ходу, не задумваючыся… Ну як ты зьезьдзіў? Добра? САЛАВЕЙЧЫК (крануты ўвагай і адначасова ўзрадаваны магчымасьцю загаварыць пра тое, што яго хвалюе). Дзякуй, Сяргей Васільевіч… Усё добра. Нават трапіў па шчасьлівай выпадковасьці на лекцыю Шклоўскага. КАНДРАТОВІЧ. Акадэміка Шклоўскага? САЛАВЕЙЧЫК. Так… Такі жывы, энергічны, дасьціпны… КАНДРАТОВІЧ. Мне не даводзілася сустракацца з ім асабіста, але чытаў усё… Ён ужо больш не сьцьвярджае, што існуе мноства заселеных сьветаў і, адпаведна, іншых, пазазямных цывілізацыяў? САЛАВЕЙЧЫК. Не. Ён, як вы ведаеце, перагледзеў гэтую тэорыю. Ён лічыць, што другая навуковая рэвалюцыя ў астраноміі падыходзіць да канца. Так называлася і тэма яго лекцыі. КАНДРАТОВІЧ. Новыя рэліктавыя выпраменьваньні… Нейтронныя зоркі… Касьмічныя рэнтгенна-ўсплёскі?.. САЛАВЕЙЧЫК. Так. Вы мне, памятаю, гаварылі пра гэта… Але я хацеў спытаць вас пра іншае. Шклоўскі гаварыў аб адкрыцьці ў навуцы як такім. Вось літаральна яго словы. Я іх запісаў. (Дастае блакнот і чытае.) ”Сапраўдныя адкрыцьці робяцца выпадкова. Адкрыцьці, якія робяцца не выпадкова, не з’ьяўляюцца сапраўднымі”. КАНДРАТОВІЧ. Так і сказаў? САЛАВЕЙЧЫК. Так, у яго яшчэ перапыталі, ён паўтарыў гэтую думку. Пры тым яшчэ спаслаўся на іншыя высокія аўтарытэты. КАНДРАТОВІЧ (сьмяецца). Цяпер мне зразумела, чаму ты сёньня такі прыгнечаны: занадта эмацыйна ўспрыняў сьмелы парадокс знакамітага астрафізіка. Ну, а калі падысьці да гэтага сьцьвярджэньня больш цьвяроза, па-навуковаму… Мы ж з табой, Жэня, вучоныя, ці ня так? САЛАВЕЙЧЫК. Мы… Вы — так, Сяргей Васільевіч… КАНДРАТОВІЧ. Ну і як ты думаеш — мае рацыю Шклоўскі? САЛАВЕЙЧЫК. Я ўсю дарогу ў цягніку думаў пра гэта… Справа ў тым, што акадэмік, адказваючы на пытаньні, яшчэ сказаў. Вось яго словы (чытае з блакноту): “Адкрыцьцё — рэч вельмі далікатная. Бывае так, што ён яе, гэтую рэч, любіць, а яна яго — не…”. Вось як. КАНДРАТОВІЧ. …Адкрыцьцё тады не адбудзецца? Ну вось бачыш. Так што, аказваецца, справа не ў адной выпадковасьці. І нават, можа, ня столькі ў ёй, колькі… САЛАВЕЙЧЫК (радуючыся). Вы так думаеце, Сяргей Васільевіч?.. Мне, ведаеце, гэтаксама здаецца… Я ўсю дарогу думаў… Лёгкі, хутчэй за ўсё для праформы, стук у дзьверы. Уваходзіць Санько. САНЬКО. Можна, Сяргей Васільевіч, у тваю сьвятая сьвятых? (Здароўкаецца за руку з Кандратовічам, потым працягвае руку Жэню.) Як справы, нашае баявое папаўненьне? Нечым заклапочаныя? Хларафіл капрызьнічае, ці што… Усё будзе добра малады чалавек! Вышэй галаву і —наперад да новых адкрыцьцяў у айчыннай біяфізіцы! С а л а в е й ч ы к зьбянтэжана ківае галавой, сядае за стол КАНДРАТОВІЧ. Жартуеш усё?.. Зрэшты, ты трапіў амаль у кропку. Мы з Жэнем якраз пра гэтыя самыя адкрыцьці і гаварылі толькі што — у агульным, філасофскім плане. САНЬКО. Так? Цікава… Ва ўсякім выпадку, я не сумняваюся, што супрацоўніцтва дзьвюх такіх сьветлых галоў — адной масьцітай, увенчанай лаўрамі і аздобленай ужо даволі густой сівізной, а другой, хай яшчэ і не масьцітай, але поўнай навуковай адвагі — будзе плённым, дасьць цудоўны вынік… І хай здрыганецца перад імі апошняя з тайнаў хларафіла! (Іншым, ужо сур’ёзным тонам.) Жэня, я табе перашкоджу трошкі. Салавейчык здагадваецца ў чым справа і выходзіць. Санько зачыняе дзьверы, уладкоўваецца на яго крэсьле. КАНДРАТОВІЧ (яму гэта ўсё ня вельмі падабаецца). Мог бы і пры ім… Ён хлопец разумны і прыстойны… І потым — якія ў нас з табой дзявочыя таямніцы? САНЬКО. Таямніцаў асаблівых няма, ты маеш рацыю. Але Жэня яшчэ малады-зялёны для маёй размовы. КАНДРАТОВІЧ. Ты сказаў ”зялёны”? З цябе штраф… У нас дамова: да канца эксьперыменту слова “зялёны” не ўжываць. САНЬКО. Двойчы ўжо праштрафіўся… Добра — плачу… Дык вось справа, уласна, у тым, што я другі дзень жыву адзін. У тым сэньсе, што маіх сямейнікаў няма дома — жонка з дачкой паехалі пагасьцяваць да бацькоў… КАНДРАТОВІЧ (яшчэ не здагадваючыся, пра што ідзе гаворка). Тое ж, я гляджу ты нейкі выбіты з каляіны… Сумуеш? САНЬКО. Увогуле — нязвыкла, увесь час разам… КАНДРАТОВІЧ. Новыя адчуваньні ? САНЬКО (няпэўна). Та-ак… І вось ёсьць прапанова: сабрацца ў мяне вечарком, пагаварыць проста так па-чалавечы, вінца выпіць, чай заварыць супольна… У мяне ёсьць добры чай… Словам крыху адключыцца, душу адвесьці…Га? Як ты глядзіш на такую ідэю? А то ж мы з той пары, як выбраліся сюды са сваім родным філіялам, так ні разу па-прыяцельску і не зьбіраліся. Сядзім па пояс у сваіх рэактывах ды разьліках… Так можна і скіснуць раней часу… Лабарантак запросім… Мне, прызнаюся табе па старой дружбе, падабаецца тут адна… Дык як? (К а н д р а т о в і ч сьмяецца) Ты чаму? КАНДРАТОВІЧ (праз сьмех). Сьмяшыць адна камічная неадпаведнасьць. САНЬКО. Якая? КАНДРАТОВІЧ. Ну тое, што ад’езд сваіх бліжніх мы ператвараем у сьвята… Нядаўна да мяне заходзіў вечарам сусед — жыве паверхам ніжэй, мы з ім амаль незнаёмыя, — і таямніча, ціха, каб мае ня чулі, пытаецца: “Можаш вырвацца?” Я не адразу зразумеў да чаго ён. А ён мне амаль з захапленьнем у голасе, шэпча: “Жонка паехала, нікога няма, а ў мяне ёсьць бутэлька… Толькі адзін я гэтага не люблю… Шашлык зробім — пальчыкі абліжаш…” САНЬКО (крыху зьбянтэжаны, але таксама сьмяецца). А што? І шашлык можам арганізаваць… Бо справа ж, ты сам разумееш, ня ў гэтым, а ў чалавечым сумоўі… КАНДРАТОВІЧ (працягваючы ў тым жа напаўжартаўлівым тоне). Ёсьць у французаў прыказка: “Хто ад’язджае, той крыху памірае”. Пагадзіся, што даволі трапна заўважана… І вось што атрымліваецца: твае паехалі, крыху памерлі для цябе, (гэтак жа як і ты для іх, відаць), ты гэта адчуваеш, у тваю душу закрадваецца туга, а ты ў гэты час будзеш нас забаўляць: расказваць анекдоты, ды смажыць шашлык… (Сьмяецца.) Ну як жа табе будзе? САНЬКО (зьлёгку зьніякавелы). Ты, як заўсёды, паэтызуеш… Табе б не лабараторыяй гэтай загадваць, а вершы пісаць — пра горкі смутак растаньняў ды пра салодкую радасьць сустрэч… А ты паглядзі на сітуацыю, як біёлаг. Так, калі мы расстаемся — мы крыху паміраем адзін для аднаго. Гэта так. Але адначасова мы ажываем для сябе саміх. Пераводзім, што называецца дыханьне… Ці ня так? Сорак метраў камунальнай жылплошчы, на якой мы дружна топчамся з дня ў дзень і з году ў год са сваімі бліжнімі, ды плюс яшчэ дзясятак гэтых самых квадратаў інстытуцкай лабараторыі, на якіх мы, зноў-такі, бок аб бок з дня ў дзень і з году ў год са сваімі супрацоўнікамі трэмся, — не такое гэта ўжо, пагадзіся, раздольле для гарманічнага разьвіцьця асобы раьзвітога сацыялізму… Але ж у кожнага з нас павінна быць яшчэ хоць нейкае асабістае жыцьцё — не абавязкова забароненае, — са сваімі патаемнымі, для душы, куточкамі, са сваімі, можа быць, таямніцамі… Вось я, напрыклад, люблю хадзіць адзін… Любіў некалі танцы, і нават пасьля жаніцьбы, пакуль яшчэ не было дачкі, хадзілі часта з жонкай танцаваць у Дом афіцэраў. А цяпер? Вунь жа ў горадзе няма ніводнай танцавальнай залы для людзей нашага з табой узросту і становішча. Дом, праца, ізноў дом — толькі ўжо з газетай ці тэлевізарам… Для замежных сьпецыялістаў адкрылі вунь хоць начны бар. А нам “на сон грядущий”: “Спакойнай ночы, малышы”. КАНДРАТОВІЧ (сьмеючыся). А мужчыну ў саку, поўнаму жыцьцёвых сілаў і задумаў, кандыдату навук такому-то так ня хочацца рана класьціся спаць… САНЬКО (ня крыўдзячыся). Вось іменна. Пра гэта і размова. Зьяўляецца Салавейчык. Убачыўшы, што Санько яшчэ не пайшоў, затрымліваецца ў дзьвярах зьбянтэжана. Уваходзь, Жэня… Мы ўжо перагаварылі. (Да Кандратовіча.) Я ж хачу, як лепей… Падумай., а я да канца дня яшчэ загляну да цябе. (Выходзіць.) КАНДРАТОВІЧ (пасьля паўзы). Як ты, Жэня, калі не сакрэт, праводзіш вольны час? Не сумуеш? САЛАВЕЙЧЫК (нечаканае пытаньне). Ды не… Не сумую… Выпісаў кнігі … па нашай тэме… болей чытаю… КАНДРАТОВІЧ. Так, апошні час я цябе вельмі нагрузіў, але ты ўжо пацярпі. САЛАВЕЙЧЫК. Ну што вы, Сяргей Васільевіч… Я задаволены… КАНДРАТОВІЧ (задуменна). А як ты думаеш, якія яшчэ дадзеныя, якія якасьці, акрамя працаздольнасьці ды цярпеньня патрэбныя нам з табой зараз, каб… ну, імпанаваць нашаму будучаму адкрыцьцю, з тым, каб тут была ўзаемнасьць — па тэорыі акадэміка Шклоўскага? САЛАВЕЙЧЫК (крыху губляецца). Якія якасьці?.. Ня ведаю… Можа быць… Стук у дзьверы. Уваходзіць Шуміліна. ШУМІЛІНА (агледзеўшы абодвух). Прабачце… Я ня ў час, мабыць? Я перашкодзіла? КАНДРАТОВІЧ. Ды не. Калі ласка, Ірына Сяргееўна… Вы ж ведаеце, мы з Жэнем заўсёды вам рады. ШУМІЛІНА (ня без какецтва). Гэта праўда, Жэня? САЛАВЕЙЧЫК (з юначай непасрэднасьцю). Праўда, Ірына Сяргееўна. ШУМІЛІНА. Дзякуй вам… У лабараторыі доктара Кандратовіча лунае ня толькі дух навуковага пошуку, але і сапраўднага рыцарства…Я да вас на хвілінку,Сяргей Васільевіч. Ёсьць у вас яна, гэтая хвіліна? КАНДРАТОВІЧ. Што за пытаньне… Напэўна, узьніклі цяжкасьці з дакладам? ШУМІЛІНА. Пакуль няма. Даклад амаль гатовы, а да канферэнцыі яшчэ засталося больш за месяц… Я па другой справе… Хутчэй за ўсё — па асабістай… (Позірк у бок Салавейчыка.) Жэня, такая ў яго сёньня доля, бярэ для бачнасьці нейкую паперу і ўстае. САЛАВЕЙЧЫК. Сяргей Васільевіч, я ў аддзел нецеплавой актывацыі… Пацікаўлюся… КАНДРАТОВІЧ. Так, калі ласка… Жэня выходзіць КАНДРАТОВІЧ (гледзячы на дзьверы.) Ужо ў які раз выпраўляем яго сёньня. Ён вунь якую працу цягне ў мяне апошнія дні, а мы яму на дзьверы паказваем… Няёмка перад хлопцам. ШУМІЛІНА (сумеўшыся). Ніхто на дзьверы не паказваў… Я ж не хацела… КАНДРАТОВІЧ. Тым больш, што вы яму падабаецеся. Вы ж гэта ведаеце. ШУМІЛІНА. Не крыўдуйце, Сяргей Васільевіч… Я ж не хацела нікога пакрыў­дзіць… Ня дзеля гэтага я сюды прыйшла… І потым — я ня знала. У яго ж ёсьць сваё працоўнае месца… Вы што ўзялі яго да сябе, каб хавацца за яго ад… усіх нас? КАНДРАТОВІЧ (сьмяецца). А што? Гэта ідэя. А то да мяне, асабліва сёньня, ідуць з размовамі далёка не вытворчымі… ШУМІЛІНА. А болей — з асабістымі, а то нават — і з сардэчнымі. Вось як я, напрыклад… (Глядзіць уважліва на Кандратовіча.) Санько да вас заходзіў? КАНДРАТОВІЧ. Так. Быў толькі што… Пагаварылі… У адсутнасьць Жэні, канешне. (Сьмяецца.) ШУМІЛІНА. Каварныя змоўшчыкі… Вы будзеце ў яго? КАНДРАТОВІЧ (не зусім разумеючы, да чаго хіліць Шуміліна). А вы?.. Вы ў курсе гэтай забавы? Ён жа намякаў на хлапечнік? ШУМІЛІНА. Так, але ён запрашае і мяне. Я ў яго — свой хлопец. КАНДРАТОВІЧ. У што ж, павесяліцеся, пашуміце… ШУМІЛІНА. Я пайду, калі там будзеце вы. Іначай… КАНДРАТОВІЧ (зьбянтэжана пакашліваючы). Я… напраўду, ня ведаю… Я вось цяпер увесь у працы… ШУМІЛІНА. Калі вас ня будзе — я таксама пас… Я пайшла б толькі дзеля таго, каб пабыць з вамі… Каб убачыць вас хоць раз па-за гэтымі сьценамі, у другой абстаноўцы… У мяне ж ніколі не было магчымасьці так заглянуць вам у вочы, так вам усміхнуцца, як мне гэтага хацелася б, як я гэта раблю толькі ў думках, у душы…(Хвалюючыся ўсё болей.) Вы, напэўна, і не падазраеце, што адна з вашых супрацоўніц жыве ня толькі падрыхтоўкай да канферэнцыі, ня толькі складае праграмы, але і … Асьцярожна адчыняючы дзьверы, зьяўляецца Салавейчык. САЛАВЕЙЧЫК. Выбачайце… (Адступаючы назад.) ШУМІЛІНА. Жэнечка, заходзь… Мы ўжо пагаварылі… Тут адназначных адказаў няма, ды і ня можа быць, пэўна… Праўда, Жэня? Сяргей Васільевіч жа ня любіць адназначных адказаў? САЛАВЕЙЧЫК (паглядзеўшы запытальна на Кандратовіча). Праўда, Ірына Сяргееўна. Ня любіць. ШУМІЛІНА. Дзякуй, Жэнечка… за падтрымку… Ну я, бадай, пайду. Ня буду вам больш перашкаджаць…(Выходзіць.) Мінутная паўза. Абодва садзяцца на свае працоўныя месцы. КАНДРАТОВІЧ. Жэня, скажы, падабаецца табе Ірына Сяргееўна? Харошы ж чалавек яна? САЛАВЕЙЧЫК (усё з той жа непасрэднасьцю). Падабаецца… Харошы, Сяргей Васільевіч. КАНДРАТОВІЧ. Вось бачыш… І калі добрыя людзі да нас… (падбіраючы словы) добра адносяцца, вераць у нас, то гэта, можа, і знак таго,што нашае адкрыцьцё не адвернецца ад нас у апошнюю хвіліну, прызнае нас за сваіх? САЛАВЕЙЧЫК. Так, Сяргей Васільевіч. КАНДРАТОВІЧ. Ну тады, за работу, мой юны калега! Стук у дзьверы.Уваходзіць сакратар-машыністка Галя. ГАЛЯ. Прабачце, Сяргей Васільевіч. Вас — да тэлефону. КАНДРАТОВІЧ. Яшчэ адзін сюрпрыз… Хто б гэта мог? ГАЛЯ. Нейкі не зусім звычайны званок… Запрашаюць з прыёмнай сакратара абкаму. КАНДРАТОВІЧ. Так? Каму гэта я там спатрэбіўся? Словам, Жэня, мая чарга выходзіць. (Выходзіць.) ГАЛЯ (ня трацячы часу дарэмна). Вітаю, самы малады, але ўжо сур’ёзна зарэкамендаваны біяфізік! САЛАВЕЙЧЫК (незадаволена). Добры дзень… Што гэта вы сёньня ўсе расхадзіліся. Перашкаджаеце працаваць… Сяргею Васільевічу замінаеце… Ён вунь як заняты цяпер… ГАЛЯ (усьміхаючыся гульліва). Сяргею Васільевічу, можа, і сапраўды ня варта было б замінаць, можа, вы тут і маеце рацыю, а вось вас, паважаны Яўген… Іванавіч, я думаю, трэба ўсё ж выцягваць, хоць бы час ад часу, з вашых колбаў ды формулаў. А то так, глядзіце, і жыцьцё міма пройдзе. САЛАВЕЙЧЫК (усё тым жа бурклівым тонам). Мае формулы — гэта тое ж жыцьцё… ГАЛЯ. А “Что движет солнце и ветрило?”… Не чыталі? Гэта пра каханьне ў пісьмах вялікіх людзей. САЛАВЕЙЧЫК. Не, не чытаў… У мяне і без таго ёсьць што чытаць. ГАЛЯ (з далікатным папрокам). Жэня… Яўген Іванавіч… Гэту кнігу вы абавязкова прачытайце… Я вам яе прынясу Вяртаецца Кандратовіч. Галя прасьпявала сваё “да пабачэньня” і адыходзіць. КАНДРАТОВІЧ (падмігвае Жэню). Што, брат, няма адбою ад жанчын?.. Шуміць зялёнае дрэва жыцьця!.. САЛАВЕЙЧЫК. Штраф! З вас штраф, Сяргей Васільевіч, вы сказалі: “зялёнае”. КАНДРАТОВІЧ. Няўжо? Сам уводзіў — сам і парушыў… Замітусіўся, значыць… У мяне навіны, Жэня. САЛАВЕЙЧЫК (спагадліва). Так? Што-небудзь здарылася? КАНДРАТОВІЧ. Амаль што так. Здарылася. Госьці… Дакладней —госьць. Пры тым не зусім звычайны, высокі, як кажуць. САЛАВЕЙЧЫК. Зразумела, Сяргей Васільевіч… Тады я адзін папрацую тут вечарам, пачакаю вынікаў лазернага стымуляваньня. КАНДРАТОВІЧ. Дзякуй. Я якраз і хацеў папрасіць цябе аб гэтым… І пазвані мне потым дамоў. САЛАВЕЙЧЫК. Добра, Сяргей Васільевіч… (Пераадольваючы сарамлівасьць.) І яшчэ я хацеў у вас спытацца… КАНДРАТОВІЧ. Калі ласка. САЛАВЕЙЧЫК. Калі хларафіл зрэагуе на лазернае абпраменьваньне так як вы чакаеце, значыць, тады… ўсё ў парадку, тады? КАНДРАТОВІЧ. Так, дружа мой, тады гіпотэза пацьвярджаецца… Нашая з табой гіпотэза. САЛАВЕЙЧЫК. Вашая, Сяргей Васільевіч…(Садзіцца за стол.) КАНДРАТОВІЧ (заклапочана). Падзелімся славай… З табой мы дамовімся. А вось што сёньня скажа мне мой высокі госьць… Папраўдзе кажучы — гэта вялікая нечаканасьць. Амаль што адкрыцьцё. Карціна другая. “У нас сёньня Высокі госьць…” Гарадская бібліятэка, дзе працуе жонка Кандратовіча, загадчыца чытальнай залы. Тут свае справы, клопаты, праблемы. Пры ўваходзе ў бібліятэку вісіць кідка накрэсьленая аб’ява: “Таварышы чытачы! Рыхтуецца канферэнцыя на тэму “Шлюб і сям’я ў творах сучаснай літаратуры”. Просім прыняць актыўны ўдзел. Рэкамендуем чытаць наступныя творы…”. Ніжэй яшчэ адна — шрыфт больш дробны – абвестка :“Паважаны чытач! Чытай удумліва, не сьпяшайся, але памятай: кнігу чакаюць іншыя!” Такі час дня, што ў бібліятэцы — і ў чытальнай зале, і ў абанементным аддзеле — яшчэ ціха. Людміла Паўлаўна рэгіструе сьвежую пошту — газеты і часопісы. Уваходзіць чытач, чалавек старэчага ўзросту, якога тут даўно ўжо ведаюць, як сталага наведвальніка і жартам называюць “паклоньнікам”. “ПАКЛОНЬНІК” (ветлівы, абыходлівы, крыху дзіўнаваты). Добры дзень, Раіса Міхайлаўна… КАНДРАТОВІЧ. Добры дзень. Толькі я не Раіса Міхайлаўна. Яна ў сябе ў кабінеце… “ПАКЛОНЬНІК”. Ах так, выбачайце… Мне ўсё здаецца чамусьці, што яна павінна быць тут. Яна заўсёды мяне тут сустракала. Скажыце, калі ласка, Раіса…так, так… Вы не Раіса Міхайлаўна… Вы мне “Вокруг света” дасьце? КАНДРАТОВІЧ. Апошні нумар? “ПАКЛОНЬНІК”. Так. Раіса Міхайлаўна заўсёды давала мне апошні нумар… Так, так, самы апошні… КАНДРАТОВІЧ (узяўшы са стоса патрэбны часопіс). Вось, калі ласка, ваш часопіс… Самы сьвежы нумар… Сядайце і чытайце… “ПАКЛОНЬНІК”. Дзякуй, Раіса… так вы ж не Раіса Міхайлаўна. Як шкада…Вы ўсе мяняецеся, а я ж усё той жа… Шмат падарожнічаю, а вяртаюся ўсё такім жа… (Ідзе,падобна, на сваё любімае месца і паглыбляецца ў чытаньне) Уваходзіць Клімчук. Вітаецца. КАНДРАТОВІЧ. Добры дзень, Вікторыя Пятроўна. Добра, што вы прыйшлі. Бачыце, мы ўжо і аб’яву павесілі, пачынаем рыхтавацца… Сядайце. КЛІМЧУК (прачытаўшы аб’яву пра будучую канферэнцыю). Калі б ад гэтага яшчэ зменшылася б колькасць разводаў, дык увогуле было б ідэальна. (Садзіцца, дастае з сумкі часопісы.) Я прачытала, Людміла Паўлаўна, аповесьць. КАНДРАТОВІЧ. Ну і як? Можна выступаць па ёй? Яна па тэме? КЛІМЧУК. Тэма — так… І чытаецца аповесьць неяк лёгка, напісана досыць жыва. Але вось нечага галоўнага, ведаеце, у ёй няма. З самога пачатку ўжо не зусім зразумела — за што палюбілі адзін аднога, чаму пажаніліся і гэтак далей. А тут жа, як ў зярняці, лёс сям’і, яе будучыня. Прыходзіцца гадаць таксама, чаму яна пайшла ад яго. І ўжо неяк дзіўна выглядае яе вяртаньне. Наогул адны пытаньні і ніводнага больш-менш пэўнага адказу… Вы згодныя са мной? КАНДРАТОВІЧ. У мяне амаль такое ж уражаньне. Шмат наіўнага. Але, зга­дзіцеся, што аўтар даволі пераканальна выступае за сям’ю, за сямейнае шчасьце…. Моладзі гэта карысна будзе пачытаць. КЛІМЧУК. Сямейнае шчасьце… Мы ў яго шмат верым, але мала пра яго ведаем, і яшчэ менш робім часам для таго,каб яго захаваць — калі яно, канешне, ёсьць. Я днямі выпадкова прачытала ў кнізе, пакінутай кімсьці у настаўніцкай, такія словы: “У рэшце рэшт шлюб — гэта шэраг звычайных эпізодаў. І гора сужэнскай пары, што не зьвярнула на гэта належнай увагі”. І далей аўтар прыводзіць у пацьвярджэньне гэтай думкі наступныя радкі: “Ня тое азмрочвае мае дні, што адыходзіць каханьне, а тое, што яно з-за дробязяў адыходзіць”. Добрыя словы, праўда? Тут ёсьць над чым падумаць… КАНДРАТОВІЧ (паўтарае)… А тое, што яно з-за дробязяў адыходзіць… Гэта праўда… І пра гэта, Вікторыя Пятроўна, вы таксама скажаце ў сваім выступе… Атрымаецца, паверце, цікава… Дамовіліся?.. КЛІМЧУК (гледзячы на гадзіньнік). О, у мяне хутка ўрок… Добра, выступлю. Трэба ж неяк агульнымі намаганьнямі мацаваць гэтае сямейнае шчасце… (Адыходзіць.) КАНДРАТОВІЧ (гледзячы ўсьлед). Ёсьць жа такія людзі — і разумныя, і прыгожыя… Цікава, як у яе дома? З абанементнага аддзелу выходзіць Прошына, напяваючы: “Я хачу, каб лета не канчалася…” ПРОШЫНА. Ты адна? (кінуўшы погляд у чытальную залу.) “Паклоньнік” ужо тут? Малайчына, дзядуля… “Лета зорнае, пабудзь са мною…. Ах лета, ах лета…” КАНДРАТОВІЧ. Што гэта ты сёньня расьпелася, Жэнечка? ПРОШЫНА. Не кажы. Вось прыстала неяк з раніцы мелодыя — як тая муха. Можа таму, што я засталася адна (сьмяецца), свабоду адчула. Птушка ў няволі, ведаеш, ня вельмі ж сьпявае… КАНДРАТОВІЧ. А што — твае паехалі куды-небудзь? ПРОШЫНА. Так. Памчаўся мой чалавек у Пяцігорск — радыкуліт лячыць… Сёньня прачнулася — цішыня, ня трэба ўставаць сьняданьне рабіць. Думаю: пасплю яшчэ. Выспалася, папіла гарбаткі і ў бібліятэку… І вось нават песьню любімую ўспомніла… З свайго кабінету выходзіць загадчыца бібліятэкі Чынцова Раіса Міхайлаўна. ЧЫНЦОВА. Пачула, Жэня, твой звонкі галасочак і не змагла ўседзець… Староньніх няма? КАНДРАТОВІЧ (паказваючы ў бок чытальнай залы). Толькі адзін ваш паклоньнік… Ён сёньня нейкі зусім дзіўны — мяне з вамі ўсё блытаў… ЧЫНЦОВА (пакруціўшы пальцам ля скроні). Ад старасьці гэта ў яго, ці што. А ў мяне, дзяўчаткі, другі дзень такі паскудны настрой. Можа праверка так па­дзейнічала, а, можа, сезонны авітаміноз… Ня ведаю, што і рабіць. КАНДРАТОВІЧ. А вось у Жэні — наадварот: сьпявае з раніцы. ЧЫНЦОВА. Вам, жанчынкі, усё-такі лягчэй, у вас мужы ёсьць… ПРОШЫНА. А-а… Не вялікае шчасьце. Вось я толькі што расказала Людміле Паўлаўне: мой паехаў, дык у мяне нават голас прарэзаўся зноў. ЧЫНЦОВА. У камандзіроўку паехаў ці што? ПРОШЫНА. У санаторый. Радыкуліт замучыў зусім чалавека — ня можа ні ўстаць, ні сесьці. ЧЫНЦОВА. Ну да цябе ж ён як-небудзь падбіраецца?.. Прыбядняешся нябось. ПРОШЫНА (сьмяецца). Якое там!.. Што было, тое і было… А вось, што да настрою, то ў мяне ёсьць ідэя. Давайце зьбярэмся сёньня ў мяне, дзявочнік невялікі зладзім — вінца вып’ем, пасьпяваем, патаньчым… Ну, словам, пазабавімся крыху… Як вы, Раіса Міхайлаўна? ЧЫНЦОВА. Я — за. Я ў такіх справах лёгкая на пад’ём. Хаця і важу… Ой, дзяўчаткі, стала я ў апошні час паўнець катастрафічна… ПРОШЫНА. Рухацца трэба, Раіса Міхайлаўна. Ну і каханка завесьці… Значыць вы — за. А як ты, Люда? Складзеш нам кампанію? ЧЫНЦОВА (Заўважыўшы, што Кандратовіч не рашаецца з адказам). Сьмялей, Людачка! Нікому ня шкодзіць пажыць іншы раз у сваё задавальненьне… У мяне ў стале бутэлька армянскага каньяку. Падарыў адзін удзячны чытач … Захопім яе з сабой. Уваходзіць Сіманенка. У руках у яго нейкія скруткі. СІМАНЕНКА. Вітаю служак храма кнігі! Рыхтуйцеся да канферэнцыі: каханьне — шлюб — развод?.. Заказ гатовы, Раіса Міхайлаўна, вось прынёс… ЧЫНЦОВА. Дзякуй, Эдуард Іванавіч. Вельмі добра… Заходзьце да мяне, я зараз прыйду. (Мастак хаваецца ў кабінеце загадчыцы шматзначна гледзячы на Кандратовіч.) А ты ведаеш, Людміла, чаго ён так зачасьціў да нас у апошні час? КАНДРАТОВІЧ. Так? Я нешта не заўважыла. ЧЫНЦОВА. Дык вось затое ён цябе заўважыў. Калі апошні раз быў у мяне, то прызнаўся: “Падабаецца мне ваша новая работніца… У яе нейкі зусім незвычайны твар… Я б хацеў напісаць яе партрэт”. Пазнаёмце, кажа, мяне з ёй. Я сам неяк не рашаюся. ПРОШЫНА. Эдзік ваш, вядома, буйны партрэтыст. Я пра яго сёе-тое чула… “Одну любил, как женщину, Как колбасу, как ветчину. Другую, как Бетховена — Духовенно” Дык, можа, мы і мастака запросім? Хай будзе адзін мужык — для пачатку… Гучыць тэлефонны званок. Трубку падымае Чынцова. ЧЫНЦОВА. Бібліятэка слухае… Так?.. Ёсьць… Зараз… Людміла, прыемны мужчынскі голас кліча цябе… (закрыўшы трубку рукой да Прошынай.) Можа, яшчэ аднаго арганізуем? КАНДРАТОВІЧ (узяўшы трубку). Так, гэта я… Усё нармальна. Розныя тут у нас справы… Госьці? Высокія? Першы намесьнік міністра? Знаёмы па універсітэту… Выходзіць, не забыўся, раз знайшоў… У колькі? Каля васьмі… Так, у мяне тут як звычайна… Хацелі вось дзявочнік арганізаваць, але раз такая справа… Чым толькі частаваць будзем твайго міністра?.. Чым Бог пашле… Лёгка сказаць, дарагі. Вось тут якраз на Бога спадзявайся, а ў гастраноме знаёмства май… Ну добра… Пастараюся быць раней… Пакуль… (Кладзе слухаўку, абводзіць вачыма супрацоўніц: вось, маўляў, якія навіны.) ПРОШЫНА. Нічога сабе справы! (Ня столькі з зайздрасьцю, колькі з гумарам.) Шанцуе ж людзям — і партрэты з іх пішуць, і міністры да іх у госьці напрошваюцца… А тут ня тое што партрэт, фатаграфіі добрай ніхто ня зробіць. А хто да нас ходзіць у госьці, Раіса Міхайлаўна? Драбната адна… ЧЫНЦОВА (яна па-іншаму ўспрыняла навіну). Цішэй, Прошына. Хопіць табе прыбядняцца… Справа ня ў гэтым… Тут насамрэч трэба падумаць, як лепш прыняць госьця. КАНДРАТОВІЧ. Так. Неяк нечакана…(Глядзіць на гадзіньнік.) І ў цырульню не пасьпееш схадзіць… ЧЫНЦОВА. Такі важны госьць…У мяне і то галава аж кругам ідзе. Можа ты, Людачка, возьмеш той каньяк, што стаіць у мяне? Ахвярую дзеля высокага госьця… Вып’еце і за нашае здароўе. Скажаш, што ёсьць такія, ёсьць такая бібліятэка… ПРОШЫНА…. Што выконваем план па кнігавыдачы, па масавай рабоце і шлем міністру нашае гарачае бібліятэкарскае прывітаньне!.. КАНДРАТОВІЧ. Табе жартачкі, а я вось думаю: што там у мяне дома робіцца. Трэба ж падрыхтавацца… ДЗЕЯНЬНЕ ДРУГОЕ Карціна трэцяя. “Высокі госць вось-вось зьявіцца…” Кватэра Кандратовічаў. Тыповая кватэра тыповай у шмат якіх адносінах — як мы ўжо маглі пераканацца — сярэдняй сям’і: па дастатку, па колькасці дзяцей, па ладу жыцьця. Адукацыя вышэйшая, столь кватэры нізкаватая… Але, мяркуючы па даволі прасторнай пярэдняй, якая гаворыць пра новую, палепшаную ўжо планіроўку кватэры, жыхарам яе, здаецца, скардзіцца асабліва не прыходзіцца. Размова аб прыхожай зайшла таму, што менавіта яна становіцца ў дадзены момантам асноўным месцам дзеяньня. Прыём гасьцей, як і тэатр, пачынаецца з вешалкі. Вешалка, пад ёй шкапчык для абутку. Невялікі столік з тэлефонным апаратам, трумо і яшчэ, магчыма, секрэтэр з кнігамі, статуэткамі, рознымі сувенірнымі забаўкамі ў сярэдзіне і на верхняй паліцы… Так выглядае абстаноўка сцэны-прыхожай. Бачныя адны дзьверы, другія, праход на кухню… Жыхароў пакуль не відаць, але яны недзе тут, за гэтымі дзьвярыма. За тымі, што справа чутны шум ад перасоўваньня мэблі, верагодна, стала і крэслаў. Потым гучыць заклапочаны голас самой гаспадыні: “Славік, дапамажы мне…Вось так… Пастаў яшчэ сюды гэта крэсла… Добра… ” Адчыняюцца дзьверы, паказваецца і сама Людміла Паўлаўна. ЛЮДМІЛА ПАЎЛАЎНА (ацэньваючы перамену дэкарацыяў у галоўным, падобна, пакоі, дзе будзе накрыты стол для госьця). Так будзе лепей… Славік, прыбяры ў сваім пакоі, а я займуся прыхожай… (крытычным позіркам аглядвае пярэднюю.) ГОЛАС СЛАВІКА. Мам, у мяне сачыненьне… Ты ж ведаеш… ЛЮДМІЛА ПАЎЛАЎНА. У цябе сачыненьне, а ў мяне госьці. Прытым вунь якія… Я ж табе казала… Высокія! ГОЛАС СЛАВІКА. А чаму яны так называюцца — высокія? ЛЮДМІЛА ПАЎЛАЎНА (пачынаючы наводзіць парадак у прыхожай). Славік, лепш рыхтуй урокі, у цябе мала часу засталося. ГОЛАС СЛАВІКА. Урокі ў мяне амаль гатовыя, засталося толькі сачыненьне… Але я ня ведаю, як яго пачаць… Скажы, чаму так гавораць: “высокія госьці”? ЛЮДМІЛА ПАЎЛАЎНА (разгружаючы вешалку). Ну, таму што займаюць высокае становішча… Я ж табе казала, хто наш госьць. Ён — першы намесьнік міністра. ГОЛАС СЛАВІКА. Вось як! Намесьнік міністра?.. Я скажу Андрэю Шэвялуху, а то ён усё хваліцца, што ў іх былі госьці з Балгарыі… Мам, падкажы, як пачаць сачыненьне. ЛЮДМІЛА ПАЎЛАЎНА (стукае ў дзьверы пакою, што насупраць галоўнага, адчыняе). Аўдоцьця Раманаўна, вы не сьпіцё? Выглядвае старая, маці Кандратовіча . АЎДОЦЬЦЯ РАМАНАЎНА. Не, я ўжо ўстала… А што ? ЛЮДМІЛА ПАЎЛАЎНА. Ды вось тут шмат чаго сабралася ў прыхожай, можа, на час я перанясу да вас… Госьць у нас сёньня. Важны вельмі… Выходзіць, дакладней, выскоквае, нарэшце, і Славік. СЛАВІК. Высокі госьць, бабуля! Вось такі, аж пад столь! Намесьнік міністра. АЎДОЦЬЦЯ РАМАНАЎНА. Што ты кажаш! ЛЮДМІЛА ПАЎЛАЎНА. Так, мама, ён праўду кажы… Славік, бярыся за сачыненьне, само не пачнецца, гэта я табе дакладна кажу… Славік зьнікае за дзьвярыма. АЎДОЦЬЦЯ РАМАНАЎНА. Няма, я гляджу, вам спакою з-за гэтых гасьцей. То нізкіх, то высокіх… То вы самі па гасьцях ходзіце, то да вас ходзяць і прыязджаюць. ЛЮДМІЛА ПАЎЛАЎНА. Што зробіш, мама. Такое жыцьцё… Вось узяў ды і аб’явіўся нечакана наш сёньняшні госьць. АЎДОЦЬЦЯ РАМАНАЎНА. Так, усе мы тут госьці… На гэтым сьвеце… Дапамагае Людміле перанесьці ў свой пакой частку вопраткі з вешалкі, потым бярэцца за абутак. ГОЛАС СЛАВІКА. Мам… Бабуля… Скажыце, чаму гэта, калі прыходзяць госьці, пачынаем наводзіць у кватэры парадак? ЛЮДМІЛА ПАЎЛАЎНА. А які ў цябе парадак з сачыненьнем? АЎДОЦЬЦЯ РАМАНАЎНА. Ну я пайду на кухню, памагу табе крыху. ГОЛАС СЛАВІКА. Мам… Бабуля… Ну, а чаму ўсё-ткі, калі прыходзяць госьці, то абавязкова п’юць і ядуць? Сёньня тое самае будзе? Высокі госьць таксама будзе піць і есьці? І будзеце таксама гаварыць: “Ваша здароўе — ваша здароўе!” ЛЮДМІЛА ПАЎЛАЎНА (сьмяецца). Бадай, што так і будзе. Хаця, па-праўдзе кажучы, не зусім уяўляю, як сёньня ўсё будзе. Госьць сказаў тату, што ён да нас не надоўга, што ў яго тут шмат справаў. За дзьвярыма, адкуль чуецца голас Славіка, гучаць словы тэлеперадачы: “У гонар высокага госьця быў дадзены абед. Ён прайшоў у цёплай, сяброўскай атмасферы…” СЛАВІК (выглядваючы). Мам, суцэльныя высокія госьці… У гонар аднаго ўжо быў дадзены абед, які прайшоў у цёплай атмасферы… Так што не хвалюйся, усё будзе добра. Тэлефонны званок. Славік хапае трубку. Так, гэта я… Вершы? Якія… Тыя, што я ў лагеры перапісаў?.. Пра баньцік… Я помню, запісвай: Девочка в поле гранату нашла. «Что с нею делать?» — спросила она. «Дёрни колечко», — дядя сказал. Долго по воздуху бантик летал. ЛЮДМІЛА ПАЎЛАЎНА (прыслухоўваючыся). Славік, што гэта за вершы такія?.. Гэта вы так з Андрэем сачыненьне пішаце? СЛАВІК (робіць знак не перашкаджаць). Запісаў?.. Яшчэ пра гасьцей? Запісвай… (чытае павольна, амаль дыктуе.) Мальчик у мамы просит котлетку. «Сунь-ка, сыночек, два пальца в розетку!» Долго смеялись вспотевшие гости Над тем, как тряслись обгоревшие кости. У Людмілы Паўлаўны ад такой “паэзіі” нешта падае з рук, яна з трывогай глядзіць на сына. ЛЮДМІЛА ПАЎЛАЎНА. Славік…. сынок… Што гэта за брыдота такая?.. Адкуль гэта ў цябе? СЛАВІК (ён яшчэ не закончыў размову з аднакласнікам). Я ж казаў, што мы ў піянерскім лагеры вершы розныя перапісвалі… Гэтыя таксама… (У трубку.) Андрэй, ты сачыненьне напісаў? Яшчэ не?.. Я таксама не. Толькі пачынаю… Пакуль без эпіграфа… Але ж настаўніца сказала, што абавязкова патрэбны эпіграф… У цябе ёсьць аж два? Адзін дасі мне? Дзякуй! Добра. Ты мне — эпіграф, а я табе – фламастар, які ты прасіў… Што? Добра. Давай будзем пісаць разам… У каго? Пачакай хвілінку, я спытаюся ў мамы (Да маці.) Мам, Андрэй хоча прыйсьці да нас, будзем разам пісаць сачыненьне… У яго ёсьць лішні эпіграф… ЛЮДМІЛА ПАЎЛАЎНА. Лішні эпіграф?.. У нас жа хутка будуць госьці… Скажы Андрэю… СЛАВІК (працягвае па тэлефоне). Андрэй… У нас тут сёньня госьці… Пры тым высокія…”У гонар высокага госьця будзе дадзены абед”… Бабуля ўжо штосьці смажыць, мама таксама глядзіць туды ж… Прыйсьці да цябе? Добра, іду…(Кладзе трубку.) Мам, я іду да Андрэя, будзем разам пісаць сачыненьне. ЛЮДМІЛА ПАЎЛАЎНА. Я чула, якое сачыненьне ў вас атрымліваецца... “Мальчик у мамы просит котлетку”… Гэта ж трэба да такога дадумацца…(Гледзячы на дзьверы, якія толькі што зачыніліся.) Вось табе “сям’я, шлюб і кніга”… Ці робім мы ўсё неабходнае, каб зразумець іх, іх мову, іх інтарэсы? Ці яны больш самі сябе выхоўваюць? АЎДОЦЬЦЯ РАМАНАЎНА (выходзячы з кухні). Ну ты ўжо там цяпер сама глядзі, я ў некаторых тваіх стравах не разьбіраюся, толькі папсую што-небудзь табе…Пайду на першы паверх да сваёй сяброўкі, аднясу ёй насеньне. ЛЮДМІЛА ПАЎЛАЎНА. Гэта да Марфы Іванаўны, ці што? АЎДОЦЬЦЯ РАМАНАЎНА. Так. Вось прыйдзе вясна, зробім з ёй кветнік каля дому… Ну пайшла я… (Накідвае хустку і адчыняе дзьверы.) ЛЮДМІЛА ПАЎЛАЎНА. Вы ж не затрымлівайцеся доўга… Разам будзем вячэраць… з госьцем. АЎДОЦЬЦЯ РАМАНАЎНА. А-а… Вельмі ўжо важны ён, пэўна, гэты ваш госьць… Абыйдзецеся без мяне… (Выходзіць.) ЛЮДМІЛА ПАЎЛАЎНА (Пастаяўшы з хвіліну ў нерашучасьці). Неяк няёмка, як быццам выгнала ўсіх…(Гледзячы на гадзіньнік.) Дзянёчак, трэба сказаць, выдаўся сёньня. Далей дзеяньне магло б мець характар пантамімы, складацца з шэрагу рухаў, зразумелых і бяз словаў кожнаму, хто хоць раз у жыцьці прымаў гасьцей, асабліва ў якасьці гаспадыні. Людміла яшчэ раз аглядвае прыдзірліва прыхожую, засцілае абрус, носіць посуд і стравы, затым пераапранаецца, займаецца макіяжам, прычоскай і г.д. Але паколькі чалавек ня можа абыходзіцца бяз словаў нават тады, калі ён застаецца адзін, асабліва ў падобнай сітуацыі (эмацыйнае напружаньне, заклапочанасьць), — то на дапамогу яму, зноў-ткі, прыходзіць і другая сігнальная сістэма — мова. І слова так альбо інакш суправаджае дзеяньне: — “Долго по воздуху бантик летал”…. — Трэба будзе пазнаёміць госьця з фальклорам мясцовых піянераў… — Можа, трэба было б лепш заслаць празрысты настольнік?... — З якіх гэта чарак міністры п’юць — з малых ці вялікіх? Пастаўлю тыя і другія… — Пара было б ужо і Сяргею вярнуцца… — Добра, што хоць пасьпела ў цырульню забегчы. “У яе нейкі незвычайны твар… Я хацеў бы напісаць яе партрэт”… Ха-ха-ха… — Ну, вось, здаецца, і усё… Колькі ж гэта часу?.. Нічога сабе… Так можа і госьць заявіцца, а гаспадара няма. — Ну і дзянёк сёньня… Такое пачуцьцё, што нешта павінна адбыцца… Тэлефонны званок. Бярэ трубку. — Так , гэта я… У мяне амаль усё гатова, прыходзь хутчэй… Ты ўжо ідзеш? З аўтамата звоніш? Добра… Не забудзь забегчы ў гастраном… Так, так… І мінералкі пару бутэлек… Пакуль (кладзе трубку.) Зноў звоніць тэлефон — Ало... Так, кватэра Кандратовічаў… А-а, не пазнала вас, Раіса Міхайлаўна, разбагацееце вось-вось…. Не, пакуль няма яшчэ… Так, у асноўным падрыхтавалася — наколькі можна было за такі час… Запрасіць у бібліятэку? А што вы думаеце. Можа, памог бы ў чым-небудзь… Добра, Раіса Міхайлаўна, буду мець на ўвазе… Праўда, мы яшчэ ня ведаем, якія ў яго планы... Не, нічога… да пабачэньня… Звоняць у дзверы. Людміла Паўлаўна глядзіць на гадзіньнік, потым на дзьверы: “Хто б гэта? Ці ня госьць? ” Нерашуча ідзе адчыняць. На парозе — Сяргей. Гэта ты? А то я ўжо падумала, ці ня госьць раптам ва ўсёй сваёй велічы… СЯРГЕЙ. Яшчэ не званіў? ЛЮДМІЛА. Не. А што, ён яшчэ павінен будзе пазваніць? СЯРГЕЙ. Калі я нічога ня блытаю, то так… Ён запісаў наш хатні нумар і сказаў, што пазвоніць. ЛЮДМІЛА (забіраючы з рук Сяргея сумку). Дык яшчэ ёсьць час… Можа, пераапранешся?.. Надзень свой сьветлы касьцюм, ён табе вельмі пасуе… Карціна чацьвёртая. “Чаканьне Высокага госьця. Зьявіцца ён, ці не? Прайшло колькі часу. Цэнтр цяжару дзеяньня перамясьціўся з вітальні ў вялікі пакой — залу, дзе накрыты стол. Госьця няма, гаспадары тут. Людміла штосьці папраўляе на стале, Сяргей насьмешліва аглядвае свой убор — касьцюм, гальштук, туфлі. Падобна, што ён адчувае сябе нязручна, нязвыкла. СЯРГЕЙ. Кажаш, адзеньне — працяг чалавека? Што ў такім разе азначае гэты клёш, з аднаго боку, а востраносыя туфлі — з другога? ЛЮДМІЛА. Падумай сам… На тое ты і вучоны. СЯРГЕЙ. Расклёшаныя штаніны азначаюць, я думаю, шырыню маіх навуковых інтарэсаў, а вастрыня наскоў — вастрыню інтэлекту… А ў цэлым усё прадвяшчае посьпех майго эксьперыменту… (Сьмяецца.) Згодная?.. Аднак, дзе ж наш міністр? Ён павінен быў ужо пазваніць... ЛЮДМІЛА. Магчыма, ён прыедзе без званка? СЯРГЕЙ.Магчыма… Адрас ён ведае, таксама запісаў. Гучыць тэлефонны званок. Муж і жонка пераглядваюцца. ЛЮДМІЛА. Паслухай… Можа, гэта ён… Сяргей падыходзіць да тэлефону СЯРГЕЙ. Ало… Які прыёмны пункт?! Гэта кватэра… Што?! Я ж вам адказаў, акрамя гасьцей нікога і нічога не прымаем… (Кладзе трубку, вяртаецца да жонкі.) Нейкі дзівак звоніць… Гаворыць, што ён заўсёды па гэтым нумары зьвяртаецца ў прыёмны пункт… Звоняць у дзьверы. Паўтараецца тое ж пераглядваньне сужэнцаў. СЯРГЕЙ. Можа, адчыніш? ЛЮДМІЛА. Я ж яго ня ведаю. Званок настойліва паўтараецца. Лепей ты. Сяргей ідзе да дзьвярэй, адчыняе. На парозе — дзеці. ПІЯНЕРЫ (усе разам). Добры вечар… У вас макулатура ёсьць? СЯРГЕЙ. Макулатура? Людміла, у нас што-небудзь ёсьць такое? ЛЮДМІЛА. Ды няма, як быццам. Славік нядаўна зьбіраў… Як-небудзь іншым разам, дзеткі. Нам сёньня не да гэтага, у нас сёньня госьці. ПІЯНЕРЫ (хорам) Госьці? Ну прабачце… Да пабачэньня! СЯРГЕЙ (зачыняючы дзьверы). Кожнаму сваё. Каму — высокі госьць, каму — макулатура… (Вяртаецца ў залу.) Наступны раз ты пойдзеш адчыняць. Мне нешта не шанцуе… (Азіраючы зноў сябе, потым жонку.) І потым, па ўсіх дадзеных, ты зробіш лепшае, чым я, уражаньне… А першае ўражаньне — гэта ўсё, і міністр будзе наш — з галавы да ног… ЛЮДМІЛА. Усё жартуеш, дарагі. А калі сур’ёзна, то я думаю, што ты ўсё-такі пагаворыш шчыра з ім пра свае справы. Не сядзець жа нам тут усё жыцьцё… Зноў званок у дзьверы. СЯРГЕЙ (робіць крок, потым спыняецца). Люд, а, можа, ты? Зноў жа хто-небудзь ня той… ЛЮДМІЛА. А калі ён? СЯРГЕЙ. Ну і добра… Заявіцца і я тут жа выйду. ЛЮДМІЛА. Добра… (Ідзе адчыняць.) У дзьвярах жанчына ў белым халаце. ЖАНЧЫНА Ў БЕЛЫМ ХАЛАЦЕ. Добры вечар… Мы з санстанцыі… У вас мурашкі ёсьць? ЛЮДМІЛА. Мурашкі? Якія мурашкі? ЖАНЧЫНА Ў БЕЛЫМ ХАЛАЦЕ. Званілі з суседняга дому. У некаторых кватэрах завяліся… Будзем рыхтаваць прыманку… Потым павесім яшчэ аб’яву… Да пабачэньня. Работніца санстанцыі адыходзіць. Людміла, зьбянтэжаная, вяртаецца да стала. Сяргей сьмяецца — ён чуў размову. СЯРГЕЙ (праз сьмех). Гэта ж трэба… Ты тут настройваешся на сустрэчу госьця, прыбіраешся адпаведна, і ўсё гэта для таго, каб адказаць на пытаньне: завяліся ў цябе мурашкі, ці не? Ха-ха-ха… Такім чынам, падвядзем папярэднія вынікі. Макулатуры няма, мурашак няма… ЛЮДМІЛА. І госьця таксама няма… Гучыць званок. На гэты раз тэлефонны. Тэлефон звоніць. СЯРГЕЙ. А гэта ня ў дзьверы? Зноў звоніць тэлефон. ЛЮДМІЛА. Вазьмі трубку. Гэта, напэўна, ён. СЯРГЕЙ (ён яўна нервуецца). Ты думаеш?.. (Падыходзіць да тэлефону.) Так, слухаю… Ты… Вы… Мы з жонкай даўно вас чакаем…Што, мы — на ты?.. Чакаем даўно ўжо цябе… Раней ня мог?.. Зразумела… Ды нічога… У нас у інстытуце моладзь павесіла плакат: ”Працуй спакойна! Адкрыцьці робіць час!”… Што, дрэнна з часам?.. Ня зможаш?.. Мусіш тэрмінова вяртацца? Словам, адбой?.. Шкада… Вельмі шкада… (Са спачуваньнем глядзіць на жонку, якая падышла да тэлефону і ўжо здагадваецца, пра што ідзе размова.)… А мы з Людай рыхтаваліся, чакалі… Хацеў вас пазнаёміць… Ну так… Дзякуй… Зараз запішу… Службовы: 3562412, хатні: 3554960… Дзякуй, перадаю.. Усяго добрага… (Усё яшчэ з трубкай у руках глядзіць вінавата-зьбянтэжана на жонку.) Адбой… Пазванілі яму з Саўміну, што ў іх там нейкая вельмі тэрміновая, вельмі важная нарада… Вылятае бліжэйшым рэйсам… ЛЮДМІЛА (яўна засмучаная, расчараваная). Высокі госьць высока і лятае… СЯРГЕЙ (нарэшце кладзе трубку). Запрашае заходзіць, калі будзем у сталіцы… Вось пакінуў тэлефоны… Нямая сцэна (Пераадольваючы няёмкасьць і ў той жа час жадаючы неяк суцешыць жонку.) Я ўжо ведаю, што пытаньні пра мышэй ды мурашак — заўсёды не да дабра… Нікуды ад прыкметаў ня дзенешся… (Спрабуючы сьмяяцца.) Макулатуры няма, мурашак няма і, як высьвятляецца, госьця таксама ня будзе… (Падыходзіць да жонкі, кла­дзе ёй рукі на плечы.) Але ж мы з табой ёсьць? Ты ў мяне ёсьць? Скажы: ёсьць. Я ў цябе ёсьць? Адажы: ёсьць. (Абдымае жонку.) Ты сёньня такая прывабная! Я прызнацца, нават пачынаў раўнаваць, уяўляючы, як гэты высокапастаўлены чын, мужчына-прыгажун, будзе на цябе ўвесь вечар глядзець… І, можа, скажу табе, нават адчуў у душы палёгку, што яго пранесла міма, што няма яго за гэтым сталом. ЛЮДМІЛА. Ты ўсё жартуеш… СЯРГЕЙ. Можа, жартую, а можа, і не… Ты скажы лепей, я табе падабаюся ў гэтым касьцюме? ЛЮДМІЛА (пакуль яшчэ ня вельмі схільная да гульлівага тону). Я ж казала, што ён табе вельмі падыходзіць. СЯРГЕЙ. Адказ крыху ўхілісты, але надзея, здаецца, ёсьць… Ведаеш, што, Людміла? Давай будзем сьвяткаваць. (Абдымае яе за плечы.) Пайшлі да стала… (Адкрывае шампанскае.) Мне вось нават вершы згадаліся: Мы з табой абрус расьсьцелем За сьвяточным, за сталом, Мы з табой хлеб падзелім, Мы падзелімся віном. (Налівае жонцы і сабе віна.) За што вып’ем? ЛЮДМІЛА. За высокага госьця? СЯРГЕЙ. Адкладзем гэты тост да іншага разу… Правільна мама гаворыць: госьці прыходзяць і адыходзяць, а свае застаюцца. А ў нас іншым разам толькі і размоваў, што пра гасьцей. Як сёньня, напрыклад. З раніцы ўжо мяне запрашалі ў госьці, пры тым настойліва… ЛЮДМІЛА. І мяне таксама. СЯРГЕЙ (уважліва паглядзеў на жонку, як быццам аб нечым здагадваючыся). Ну вось бачыш… А потым пазваніў Глінскі і мы сталі рыхтавацца яго сустрэць. ЛЮДМІЛА. А ён цю-цю… СЯРГЕЙ. А калі заглянуць у мінулае, то наколькі добра я ў ім арыентуюся, і наша першая сур’ёзная сварка ўзьнікла з-за гэтых самых гасьцей… Ну ты памятаеш, як нас аднойчы запрасілі, а я не хацеў ісьці… Ты настойвала, а я цябе адгаворваў, не згаджаўся… Потым мы ўсё-такі пайшлі, але вярталіся ўжо не размаўляючы, таму што я, як аказалася, меў рацыю, таму што ісьці ня варта было… Помніш, усю гэту гісторыю… ЛЮДМІЛА. Помню… СЯРГЕЙ. Ну вось бачыш… Ну а помніш, як мы з табой убачыліся ўпершыню? Яшчэ не знаёміліся, нічога ня ведалі адзін пра аднаго, а толькі ўбачыліся… Адчыніліся дзьверы — і я ўпершыню ўбачыў цябе, а ты — мяне… І вось у той момант я быў для цябе толькі госьцем. Я для цябе, а ты для мяне… І магло б быць так, што гасьцяваньнем бы ўсё і скончылася. ЛЮДМІЛА. Але ж не… Госьці спадабаліся адзін адному і вырашылі больш не адыходзіць далёка. СЯРГЕЙ. Ну вось ты ўжо жартуеш… Ну вось і добра… Дык вось мой тост: за тых гасьцей, якія аднойчы прыходзяць і застаюцца потым назаўсёды… Дакладней — я п’ю за цябе, за тую маю госьцю, якая аднойчы пераступіла мой парог і вырашыла больш са мной не расставацца. ЛЮДМІЛА (настроіўшыся на хвалю мужа). А я — за цябе, за таго майго госьця, які пераступіў аднойчы мой парог і не захацеў больш ад мяне адыходзіць. Чокаюцца і п’юць шампанскае СЯРГЕЙ (наліваючы зноў). Ну вось і цудоўна… Але тост мой быў крыху з адценьнем смутку — як і ўсякі ўспамін, і мы не ўсьміхнуліся адзін адному. Давай яшчэ вып’ем, усьміхаючыся і гледзячы адзін адному ў вочы… П’ю за тваё здароўе, за цябе, мая самая высокая, самая дарагая госьця! ЛЮДМІЛА. П’ю за цябе, мой самы высокі, самы дарагі госьць! Глядзяць адзін на аднога і, усміхаючыся, выпіваюць віно. СЯРГЕЙ. А зараз мы будзем з табой танцаваць… Наколькі я памятаю, ты калісьці любіла таньчыць… Ня ў прыклад мне… Але ж я дзеля цябе таксама тады танцаваць навучыўся… Зараз уключу музыку… (Уключае магнітафон.) Гучыць мелодыя песьні “І адчыняцца дзьверы”: І адчыняцца дзьверы, і ўбачу цябе на парозе, Цябе ўбачу на яве, як у казцы, у сьне. Дзякуй лёсу скажу, скажу дзякуй дарозе, Што цябе прывяла, што табе паказала мяне… Танцуюць напяваючы… Званок у дзьверы, але яны не адразу рэагуюць. Званок паўтараецца. Глядзяць на дзьверы, не сьпяшаючыся адчыняць. ЛЮДМІЛА. Гэта нехта з нашых… Ідзі адчыні. СЯРГЕЙ. Ідзем разам. Адчыняюць дзьверы. На парозе Аўдоцьця Раманаўна. (Радасна ўсьміхаючыся.) Мама!.. Заходзь… Дзе гэта ты так позна гуляеш?... (Сьпявае.) “І адчыняцца дзьверы, і ўбачу цябе на парозе…” АЎДОЦЬЦЯ РАМАНАЎНА (усьміхаючыся на ўвесь свой старэчы рот). Гляджу, вы сёньня вясёлыя такія… І такія прыбраныя, прыгожыя… Як маладажоны… СЯРГЕЙ. Мама… Ты так хораша ўсьміхнулася… Як некалі… Люда, ты бачыла, якая ў мамы харошая сьветлая ўсьмешка! ЛЮДМІЛА. Так… Аўдоцьця Раманаўна, сядайце з намі за стол… Мы ўжо даўно вось так, па-сямейнаму, не сьвяткавалі… АЎДОЦЬЦЯ РАМАНАЎНА. А госьць ваш высокі тут? Ці ўжо пайшоў? Муж з жонкай пераглядваюцца, ня ведаючы, як лепш адказаць. СЯРГЕЙ. Ён паляцеў ужо, мама… Ну дык вып’еш з намі крышку шампанскага? АЎДОЦЬЦЯ РАМАНАЎНА. Не, сынок… Мы з Марфай Іванаўнай толькі што гарбату з мятай пілі… А ад віна ў мяне будзе галава балець… Вам вось так хораша, і пасядзіце, павесяліцеся на здароўе… Дабранач… (Ідзе да сябе.) Зноў званок. Адчыняюць дзьверы — гэта вярнуўся сын. СЯРГЕЙ. А гэта наш самы юны госьць… Калі ласка!.. (Напявае.) “І адчыняцца дзьверы, і ўбачу цябе на парозе…” Людміла падпявае, усьміхаючыся сыну. СЛАВІК. У-у, якія вы сёньня!.. (Зазіраючы ў пакой.) А госьця ўжо няма?.. Так хутка? (Прагаладаўся і рвецца з ходу да стала.) Мама, можна? (Не чакаючы адказу, накідваецца на бутэрброды.) Добры госьць… Што значыць — міністр: нанёс візіт і тут жа пайшоў, і настольнік чысты і аб’едкаў з акуркамі няма… Паважаю высокіх гасьцей… (На хаду даядаючы.) Ну я пайшоў спаць, заўтра вы мне раскажаце больш падрабязна, добра… Дабранач! (Ідзе ў свой пакой.) Бацькі шматзначна ўсьміхаюцца яму ўсьлед. Гучыць тэлефонны званок. СЯРГЕЙ. Ты ведаеш, гэта могуць з інстытуту… Я прасіў пазваніць…(Падыходзіць да тэлефону.) Так… Гэта я, Жэня… Добрыя навіны? Сур’ёзна? Ты зьверыў? І без таго, кажаш, ясна?.. Значыць, Гелій Неонавіч апраўдаў нашыя надзеі?.. Дзякуй, Жэня. Я цябе таксама віншую… Значыць, і мы спадабаліся адкрыцьцю. Значыць, нечага мы варты. Дзякуй яшчэ раз. Да заўтра… (Людміле.) Можаш павіншаваць — эксьперымент пацьвердзіў маю гіпотэзу. ЛЮДМІЛА. Віншую, дарагі… Вось які сёньня ў нас дзень… Сюрпрыз за сюрпрызам — і сумныя, і радасныя… СЯРГЕЙ (задуменна). Так… Ня ўсё ж залежыць ад нас… Але штосьці галоўнае ўсё-такі ў нас саміх, у тым як і чым мы жывем… Вып’ем за паспяховае завяршэньне эксьперыменту? ЛЮДМІЛА. Так, мой самы высокі і самы дарагі, і самы таленавіты госьць, які аднойчы пераступіў мой парог. СЯРГЕЙ (жартуе)… і за ім тут жа зачыніліся дзьверы, і ён убачыў, што назад ходу няма… (налівае віна, чокаюцца.) За адкрыцьці, якія робяцца па ўзаеманай любові! ЛЮДМІЛА. Паспрабуй за такое ня выпіць… Слухай, а хто гэта ў вас такі Гелій Неонавіч, які апраўдаў вашы спадзяваньні? Гэта не якая-небудзь зашыфраваная біяфізічка? СЯРГЕЙ (сьмеючыся). Не… Гэта мы з Салавейчыкам так называем гелій-неонавый лазер. Гучыць тэлефонны званок Аказваецца, яшчэ не ўсё… (Падыходзіць да апарату.) Так, кватэра Кандратовічаў… Ты, шаноўны міністр? Не паляцеў? Нялётнае надвор’е? Заўтра ранічкай машынай… Так… Не адмяняецца… Не, ня сьпім… У нас тут сёньня падзеі… Так, мы ўжо з Людмілай выпілі крыху, давай хутчэй… Чакаем… (Жонцы, якая ўжо здагадалася, што візіт высокага госьця ўсё ж спраўдзіцца.) Ну, што ты скажаш? ЛЮДМІЛА. Што я скажу? Добра, што ён затрымаўся, што прыехаў не адразу, са спазьненьнем… Так нават лепей… (Ідзе і ўключае магнітафон.) Гучыць песьня:”І адчыняцца дзьверы, і ўбачу цябе на парозе…”. Толькі цяпер яна ўжо мае крыху іншы жартаўлівы сэнс. К а н е ц Ялта, 1980 г.