Архіў нумароў:

Анатоль Вярцінскі

_____________________ Сэрца вітае, памяць пытае. Вершы	Ёсьць такі жанр – прысьвячэньне І на гэты раз, як і ў выпадку маіх ранейшых публікацыяў у “Дзеяслове”, узьнікае патрэба ў прадмове, у тлумачэньні ( ледзь не сказаў: у самаапраўданьні). Атрымалася вось што. Прыкідваючы варыянт новай падборкі, стаў у нейкі момант заўважаць, што ўмешваецца, актыўна напрошваецца ў якасьці суукладальніка само жыцьцё: напамінае, падказвае, кампануе адзін да аднаго вершы, зьвязаныя непасрэдна з пэўнымі, рэальна перажытымі падзеямі, нагодамі і , у прыватнасьці, з юбілейнымі датамі. Мусіў прыслухацца да голасу свайго нядрэнна абазнанага дарадцы. Праўда, у дачыненьні да апошніх, юбілейна-віншавальных, зьявіўся спачатку сумнеў, узьніклі пытаньні, накшталт: “А, можа, ня варта? Пісаліся ж, здаецца не для друку, з іншай мэтай? Да таго ж, па сутнасьці, экспромтам? І ці ня будзе ў такім разе вельмі выдавацца на часопіснай старонцы налёт альбомнасьці?” Давялося глянуць на тэксты больш крытычным вокам. Прайшоўся па асобных радках, паправіў загалоўкі і вырашыў: “Варта”. Гэтаксама дапрацаваў крыху і вершы, прысьвечаныя педагогу Вользе Мікушка (Невяроўскай) і маім зямлячкам – лепяльчанкам. Іх я не называю, але маю на ўвазе канкрэтных асобаў, ведаю іх імёны-прозьвішчы, месца іх працы. Ну, а што тычыцца вершаў, якія складаюць другую частку нізкі, то тут, відаць, каментар не патрэбны: яны ўсё ж пісаліся для друку. Увогуле вершы-прысьвячэньні – не зусім мой жанр. Ёсьць у мяне да яго прэтэнзіі. Але я цаню яго як своеасаблівы выпрабавальны тэст – тэст на здольнасьць быць элементарна лірычным, мець, так бы мовіць, справу з рэальным жыцьцёвым адрасатам, калі асабліва не да месца галаслоўны пафас, абстрактная рыторыка. Сказана ж: “Любіць так лёгка чалавецт­ва – суседа палюбіць здалей”. Вядомы свой зборнік вершаў-прысьвячэньняў “Я вас люблю…” Ніна Мацяш падарыла мне з наступным аўтографам: “Хай не мялее шчырасьць нашых душаў! 15.11.98”. А ў рэдакцыйнай прадмове да кнігі зазначалася: “Чытач ня без захапленьня адкрые, што аўтарка, парушаючы пэўныя лі­таратурныя традыцыі, не абмяжоўвае сябе ў выбары сваёй любові, сваіх прызнаньняў-прысьвячэньняў. Шчырасьць пры гэтым грунтуецца на паэтычным майстэрстве і паэтычным гусьце…” Размова, як бачым, ідзе пра такія неад’емныя ўласьцівасьці верша-прысьвячэньня, як шчырасьць, непадробнасьць пачуцьця, любоў. Пераканаўчы доказ. І тут, можа, варта толькі дадаць, што вершы-прысьвячэньні ўяўляюць сабой, пэўна, ня толькі адзін з паўнапраўных жанраў лірычнай паэзіі, але і зьяўляюцца своеасаблівым сродкам сацыяльнага сумоўя, формай духоўнага жыцьця. Цікавае, амаль дзівоснае супадзеньне. Якраз у той дзень, калі пісаліся гэтыя радкі, Сяргей Панізьнік падараваў мне сваю новую, выдадзеную ў Вільні, кнігу з нечакана-адметнай назвай (увага!) “Пры сьвячэньні”. Так аўтар абыграў вобразную і жанрава-тэматычную асаблівасьць сваіх вершаў, хоць і згрупаваных у сямі розных ратах-разьдзелах, але зьвязаных у той жа час з пэўнымі асобамі альбо падзеямі, гэта значыць вершаў-прысьвячэньняў. Зрэшты, мудра сказана: усе жанры добрыя, апрача сумных. І калі чытачу “Дзеяслова” ў дадзеным выпадку ня будзе сумна, то з мяне, аўтара, гэтага і хопіць. Паходжаньне прозьвішча Акадэміку Радзіму Гарэцкаму Адкуль яно, гэтае “імярэк”? Адначасна ад “гор” і “рэк”, а ня толькі ад “гаротнага”. Ёсьць тут доказ ад зваротнага: бо яны – цьвёрдай, скальнай пароды, іх душы – як чыстых рэчак воды. Адкуль яно, гэтае найменьне? Ад “гараваньне” і “гарэньне”. Ляталі – гайдалі лёсу арэлі… Яны гаравалі і гарэлі. Кідалі – ўздымалі жыцьцёвыя хвалі… Яны гарэлі і гаравалі. Гарт набывалі ў суровым горне. Лепшую долю мужна агорвалі. Такія яны ўжо – Гарэцкія. Арэшкі – мацнейшыя за грэцкія… Арэх – ад арэшыны. Жолуд – ад дуба. Слухаць уцешна, бачыць люба. Шукальнік залежаў, стваральнік карт. Гонар. Годнасць. Горан. Гарт… 1998 Знак Аляксея Марачкіна Юбілейны, жартаўлівы і адначасова сур’ёзны, экспромт Ёсьць марачныя віны, ёсьць марачны каньяк. Ёсьць – я сказаць павінны – і ў Марачкіна знак. Знак адпаведнай маркі, высокай пробы знак і знак асобы яркай: муж сталы і юнак, хлапчына – Алесь Мара і майстра – Аляксей. Так, ён пасіянарый паводле сваіх дзей. Пад марачкіным знакам спраў добрых бачым шмат і кажам яму: “Дзякуй! Сто год! Сто лят! Віват” 30 сакавіка 2005 Табліца множаньня Нілу Гілевічу – у дзень ягонага 75-годдзя. Тры разы па дваццаць пяць. Нішто сабе сума! Трэба сябра віншаваць весела і сумна. Множым дваццаць пяць на тры. Тая ж усё дзея. Верасьнёвыя вятры. Смутак і надзея. Першы ўкос, другі укос. Штосьці ўсё траіцца. Бо лужок вунь зноў парос. Атава-травіца! Першы Спас і Спас другі. А яшчэ ёсьць трэці. Яблычныя пірагі найлепшыя ў сьвеце! Еж, смакуй, Ніл дарагі! Сіл і даўгалецьця! 30 верасьня 2006 Памятны ганак Педагогу, завучу 19-й сярэдняй школы г.Баранавічы Вользе Уладзіміраўне Мікушка (Невяроўскай). Памяць людская – вялікі мастак! Так высьвятляе, так выяўляе, Так перажытае ажыўляе! Бы ўчора было. А было гэта так… У шлях выбіраемся восеньскім днём. Пасьпець на сустрэчу ў школе мяркуем. На “мазьдзе” крылатай сваёй за рулём паэт і бард Эдуард Акулін. Ахвотна дарога нас вяла. Імкліва вілася яе стужка. Я ведаў, што нас чакае Яна – Вольга Ўладзіміраўна Мікушка. Я ў думках згадваў свой колішні верш: “Лепшая мара жыцьця – ня рэчы, Лепшая мара жыцьця – сустрэчы. Не сустракаешся – не жывеш…” Вілася дарога, вярста за вярстой, шпарка круціліся аўтаколы. І вось мы ўжо пад’язджаем да школы. І вось я ўжо бачу ганак той. Ня казачным быў ён, не залатым. Ды ўсё ж ад казкі было нямала у сцэне, як нас на ганку тым Вольга Мікушка сустракала. Міла казала: “Чакаем, чакае клас”. Казала гасьцінна: “Калі ласка”. На яве збываўся той міг якраз, калі былі побач сапраўднасьць і казка. Школу завем мы прывычна СШ. І, можа, не толькі таму, што так зручна. Рыфмуецца ж назва з “краса” і “душа”. Яны з навучаньнем ідуць неразлучна. Мінаюць дні нашы, зьнікаюць адзін за адным. Ды, дзякаваць Богу, ёсьць памяць людская. Помніцца, як на ганку высокім тым завуч Мікушка нас сустракае. 2008 – 2009 Ратаваньне рыфмай Васілю Зуёнку – аўтару эсэ-дасьледваньня “Рыфма – гучная сяброўка” ад аўтара вершаванага цыкла “Новыя рыфмы”. …Ды ўсьлед за роздумам невясёлым у бальнічнай палаце той, пасьля размовы з медсястрой, мяняцца да лепшага стаў настрой, і думка такая прыйшла ў голаў: “Хай, можа, і ўсе лугі пакошаны, усе сенажаці твае і лугі, але ж застаюцца яшчэ, дарагі, рыфмы сьвежыя, харошыя, рыфмы – поўныя, дасканалыя, незвычайныя, небывалыя… І рыфмаў тых – непачаты край. Толькі шукай, адкрывай, зьбірай, стварай вершалады удалыя і жыві – не памірай!..” Словам, да ўцешлівай высновы прыходзіў я ў развагах сваіх. Душа ажывала надзеяй новай. і сам сабе расьсьмяўся ўслых. Собіла ж вось у бальнічнай палаце, парой вечаровай, на схіле гадоў, адчуць гэтак смак рыфмасуладдзя, смак фонікі будучых вершарадоў. Собіла ж… Розныя былі мары. Пражыты ж нямалы як быццам век. А тут – летуценьне пра рыфмарый, як пра аналаг Страдывары, як пра духоўныя хлеб і лек. Дзіўна створаны ты, чалавек… 2009 Замест рэцэнзіі Кастусю Цьвірку – ініцыятару выданьня, аднаму з укладальнікаў і рэдактару кнігі “Расстраляная літаратура” (Кнігазбор”, 2008) Хто гэтак пісаў калісьці: “Калі ты зьнішчаеш твор – ты чалавека зьнішчаеш, выносіш яму прыгавор”? Хто так казаў: “Камарада, гэта ня кніга, не: калі да яе дакранешся – далонь чалавека кране”? Джон Мільтан… Уолт Уітмэн… Наўрад ці чыталі іх бальшавіцкія каты, — ім было не да кніг. Але калізію гэтую “кніга і аўтар яе” яны вырашалі імпэтна і пасьпяхова ўдвайне: ставілі разам да сьценкі, расстрэльвалі ва ўпор кнігу і чалавека, аўтара і твор. Разьлік іх быў вельмі просты: калі паэта няма, то няма і паэмы, і чэзьне праблема сама; калі няма “нацдэма”, то гіне разам з ім і нацыі праблема, няма праблемы зусім; няма беларускага сына, ­— зьнік за турэмнай сьцяной, — няма беларускай ідэі, няма і праблемы самой. Так сталінскіх карнікаў зграя вяршыла справы свае… …Не, браце, гэта ня кніга: ты толькі крані яе — і закранеш чалавека. Ты толькі яе крані: на вокладцы цёмна-барвовай — адбітак застылай крыві. Пакутніцкія лікі глядзяць з яе бачын. Госпадзе, памілуй, дай іхнім душам спачын. А нам, жывым, дай моцы, дай пільнасьці, каб надалей нас гэтак больш не зьнішчалі, нас, нашых кніг і людзей. Люты, 2009 Паміралі, а жыта сеялі… “Пагода дрэнная, дажджлівая. Праўда, апошнія пару дзён крыху пацяплела. І хоць яшчэ гразка, але зьбіраемся сеяць…” З апошняга, перадсьмяротнага ліста бацькі (вясна 1972 году). Паміралі, а жыта сеялі. Жыта сеялі днямі вясеньнімі. Не чакалі з мора пагоды ды з нябёсаў манны лагоднай, а выходзілі ў поле рана жыта сеяць дбала, старанна. Паміралі, але ня енчылі, паміралі, але ня кленчылі, жыта сеялі, жыта расьцілі, жыта жалі, малацілі, а як поўна было ў арудзі – лягчэй дыхалі іхнія грудзі. Паміралі, а жыта сеялі, малацілі жыта і веялі, шчыравалі бяз лішняй трывогі, да апошняй змогі-зьнямогі. паміралі, а шчыравалі, нават песьню запявалі пра лета ціхае, жыта гусьценькае, снапы-копы, сярпы залаценькія… …Пісьмы бацькавы перачытваю – уяўляю палоску жытнюю… 2009 Дзе? Пытаньне да сясьцёр “— Скажы, мне, скажы, Насьця, што сталася з намі такое: дзе нашыя людзі прапалі, дзе згінулі нашы дзянёчкі, чаму ўсё навыварат, ніцма?” З верша Яна Чыквіна “Размова з сястрою” Сёстры мае, маё вам вітаньне! А разам з ім і маё пытаньне, якое ўсё з галавы ня йдзе: “Дзе?”. Што маю, родныя, на ўвазе? Вёску зноў наведаў з аказіяй. І вось, калі адчынілі хатку, – не па сабе мне стала спачатку, стала нават страшнавата: холадна дужа сустрэла хата. Сустрэла такой пустатой-нематой, нібы казала: “Няма мяне той…” Так гэта была сустрэча з пустэчай. Ніводнай той рэчы, ніводнай той рэчы… Дарэмна мой позірк блукаў з кута ў кут, – нічога ўжо ён не знаходзіў тут. Дарэмна позірк блукаў па хаце. І затужыла душа па страце. І думка забілася, як у бядзе: “Дзе?” Дзе той гладыш? Дзе кварта тая? Дзе тая даёнка? – памяць пытае. — Дзе тая кадзь, кадушка, кадка? Дзе гарнец той? – не адказвала хатка. — А той цабэрак? А тая дзежка? А той куфэрак? А качарэжка? Здаецца ж, былі яны кагадзе. “Дзе?” Куды дзяваліся – дзедава сьвітка Лубка-сявенька? Рэшата-сіта Пытаюся, сёстры. Загадка гняце “Дзе?” А тая іконка, пра нас што дбала, з покуту строга на нас паглядала? Нябачна яе ў цемнаце-пустаце. “Дзе?” Дзявалася дзе ж яно, усё тое – лагоднае, роднае, сьвятое, жыцьцядайнае, жыватворнае, непараўнальнае, напаўторнае? Зьляцела з ветрам? Сышло ў нетры? Растварылася ў паветры? Было ды сплыло? А ў якой вадзе? “Дзе?” Скажы мне, Ліда, скажы мне, Франя, што за планіда, за наканаваньне? Знаю, дзе зьніклі дзянёчкі нашыя. А вось дзе пажыткі тыя, ўчарашнія? Дзе скарб той хатні? Пытаньне гняце. “Дзе?” Сакавік, 2009 Як голас самой радзімы малой… Зямлячкам-лепяльчанкам Калі раным-рана ў кватэры маёй – то раньняй вясной, то позьняй зімой, – званок прагучыць тэлефонны, ня звыклы, не будзённы, а нейкі адметны зусім па тону, па тэмбру сваім, званок ласкава-тонкі, па-сьвяточнаму звонкі, – яго я адразу пазнаю, я хуценька трубку здымаю і… чую Лепельшчыну сваю, голас бацькоўскага краю. Не забывае Лепель мяне. Раньняе тое тэлефанаваньне заўсёды добрую вестку шле – то запрашэньне, то віншаваньне. Скажу яшчэ: тыя “ало, ало!..”, што грэюць бы летняе цяпло, належаць як правіла лепяльчанкам, мілым зямлячкам, жанчынам-дзяўчаткам. Удакладню – каб было ясьней, – што гэта яны тут, яны менавіта узначальваюць самавіта культуру, рамёствы, школу, музей… Іх узначальваньне азначае: ня хлебам адзіным жывуць лепяльчане, ня толькі знанаю клёцкай адной, – але і ежаю незямной… …Чуецца ў ранішняй цішы званок. Падае зноў вестку Лепель. Яна – як сьвята для душы. Што за яе можа быць лепей! Яна – напамін аб Радзіме малой, ці нават голас яе самой… 2008-2009 Асеньні вечар Алене Мятлеўскай, пано якой “Асеньні вечар” (вышыўка крыжам) мне падарылі падчас сустрэчы ў Лідскім педагагічным каледжы. Жыцьцё пражыць нам суджана гэтак. Ня поле ж перайсьці, не палетак… І колькі разоў на шляху жыцьцёвым ты паўтараў, як заклён, як замову, каб неяк суняць свой жаль чалавечы: “Яшчэ ня вечар… Яшчэ ня вечар…” Былі часам леты непагодныя, не па-летняму халодныя. Пакідалі расчараваньне. Ды заставалася ўсё ж спадзяваньне на цёплы дожджык, на ясную просінь: “Яшчэ ня восень… Яшчэ ня восень…” Ня раз спахопліваўся, бывала: “Задумваў шмат, а зроблена мала, а жывеш, чалавеча, ня вечна…” “Яшчэ ня восень… Яшчэ ня вечар…” – зноў прамаўляліся гэтыя словы, як словы малітвы, як словы замовы. А што маем зараз, у астачы? На момант сёньняшняй справаздачы? Здымаю, гляджу з павагай належнай пано, што калісь падарылі ў каледжы. На ім – хаціна, дрэвы і вецер. А на звароце: “Асеньні вечар”. І сьмех, і грэх – жыцьця адценьні. “Асеньні вечар… Вечар асеньні…” Сакавік, 2009