Архіў нумароў:

Сяргей Вераціла

_____________________ “Дагрэбці да неба”. Эсэ замест рэцэнзіі на “Стрэмку” Сержука Сыса	Няўдзячная гэта справа: паэту пісаць пра паэзію ды яшчэ і не сваю, але я згадзіўся. Ні ў якім разе не імкнуся сваімі допісамі падмяніць аналітычныя артыкулы нашых прафесійных крытыкаў, а яны яшчэ з’явяцца. Усё, што я тут скажу, цалкам суб’ектыўна і не павінна ўспрымацца аніяк іначай, як з’яўляецца выключна суб’ектыўнай любая паэзія, асабліва лірычная. А для сваіх допісаў я паспрабую адшукаць якуюсь арыгінальную форму і будуць яны ў мяне вось у такім парадку, хаця няма ніякае гарантыі, што гэты парадак захаваецца. Першае: Сыс адзін з апошніх паэтаў, хто да пяцідзесяці год дахадзіў без уласнае кніжкі. Другое: Сысава жонка – выбітная паэтка Галіна Дубянецкая. Трэцяе: Сыс – мой сябра, хоць і нарадзіўся на зусім іншых рэках. Чацвертае: Усё, што я выклаў у першых трох пунктах, ніякім чынам не тычыцца самой кнігі. Можа быць. Цяпер крыху пра саму кніжку. Кампазіцыю крытыкаваць не стану, бо рэдагавала яе мая сяброўка Галіна Дубянецкая, а сяброў, як вядома, крытыкаваць неэтычна. Гэтая рэдактарка толькі пасля сямейнай бітвы ўключыла ў кніжку адзін з маіх улюбёных Сысавых вершаў “Скончыцца праца...”. Хаця, можа, вялося зусім не пра гэты верш. Цяпер пра назву. Яна мне зусім не падалася, але Сыс яе выбіраў сам, дык няхай сам і выцягвае. Зрэшты, паэт сам адказвае за ўсё, хіба, можа, апрача свайго нараджэння, хаця ў гэтым я не ўпэўнены, бо лічу, што цягам свайго жыцця паэт нараджаецца некалькі разоў. Але запытаюся, каму была прызначаная гэтая “стрэмка”: небу, якое з падазронаю перыядычнасцю сустракаецца дзевятнаццаць разоў на дзевяноста дзевяці вершаваных старонках, Радзіме, грамадству, дзяўчыне, што нібыта кахала, а потым пакінула? А можа, гэта стрэмка, што паэт выцягнуў са сваёй душы, каб болей не замінала жыць, і цяпер ён спрабуе ўваткнуць яе нам, каб таксама хоць крыху пабалела? І яшчэ колькі словаў пра вокладку – ну не маё гэта, не маё. Хаця, трохі ведаючы пра Сысавы кулінарныя захапленні, магу меркаваць, што ён купіўся на шчупака, асабліва на шчупачыную галаву. Калі б Пушкін намаляваў на карціне яшчэ б з тузін галоваў ад розных рачных рыбінаў, то Сыс, відаць, пачуваўся б найшчаслівейшым з паэтаў. Ну, а цяпер перайду да вершаў. Пэўне ж не знайду ніякае Амерыкі, калі скажу, што вершы ў кнізе няроўныя, ёсць сярод іх большыя, ёсць меншыя, ёсць белыя і нават некалькі бел-чырвона-белых. Няма толькі відавочна слабых. Цікава, гэта заслуга паэтава ці рэдактарава? Затое па кніжцы разлітая шчырасць, часам такая, што параўнальная з параксізмам. Хаця, я асабіста лічу, што паэт бывае шчыры толькі падчас пісання вершаў, інакш кажучы, ён сам шчыра верыць у тое, што піша, а потым яму звычайна сорамна за ўчыненае раней, хаця на нейкі час ён сам любіць свае вершы, носіцца з імі, як дурань з пісанай торбай і сцьвярджае, што здольны растлумачыць прычыну, па якое быў напісаны той ці іншы верш, ён нават распавядзе рэальныя (?) падзеі. Але даюць веры паэту толькі такія ж дурні, як і ён сам альбо дзяўчаты, а перад намі як раз такі выпадак ці аксіёма, што і першыя і другія вераць ува ўсё і ўсім. Вынікам такое веры ці, лепш, даверлівасці ў другіх бываюць, у лепшым выпадку, заплаканыя вочы, у горшым – з’яўленне пазашлюбных дзетак; у першых жа вынік – пісанне вершаў. Верш, на маю думку, ёсць нічым іншым, як плёнам судзеяння наіўнага пачуц­ця і натхнення. Першае, як правіла, з’яўляецца ад жадання займець ці завало­даць (гэта ўжо потым цацку можна разламаць), а другое ёсць вынікам крыўды ад таго, што пажаданае альбо не далі, альбо адабралі. Ува ўсіх гэтых сваіх надзвычай страката выражаных эмоцыях паэт вельмі падобны да дзіця, і цяпер мы можам падысці да тае кропкі, калі нараджаецца паэт, і дзеля гэтага нам проста неабходна хоць як зірнуць на locus nativus паэта ці месцанароджанне, бо, як казаў гер Гётэ: “каб ведаць паэта, патрэбна ісці ў краіну паэта”. Калісьці я гэта мог сказаць па-нямецку, а потым забыў, але, зрэшты, гэта не важна. Важна якраз тое, што ў разгляданым казусе гэтая краіна – не Беларусь. Гэта невялікі прыдняпроўскі абшар, недзе паміж Гомелем і Мінскам, дзе сярод носьбітаў зарубінецкай ды мілаградскай культуры нарадзіўся хлопчык, які хоць і ледзьве дастае нагой да педаляў, але лёгка абганяе паэта. У той краіне пад падэшваю спявае снег, там траншэямі стаяць сцішэлыя дамы, там над цвілаю вадою палюе пугач, там рыбіну-гарэзу ўпалюе востры і цярплівы кручок рыбака, там усе рэкі ягоныя, а нейкі Гарадок прачынаецца ад спеву ўсяго аднаго пеўня, там з лугавінаў на падворкі плыве малако (чыста малочныя рэкі), там хітрасць палягае толькі ў тым, каб першаму картопляй засеяць соткі (вось вам відавочная некранутасць цывілізацыяй носьбітаў археалагічных культур), там нераты з глыбінь ніколі не прыходзяць пустымі, і гэта вядома (каму?), там жылі і пахаваныя баба Ганна і дзед Піліп, там пах ежы з незачыненых вокнаў (цікава, што там ядуць?), там дымяць патроны танных цыгарэт, там у панскім садзе можна ўзяць яблык, схаваны ад людзей (правільна, я і кажу: паэт – не чалавек), там парцалянавая лялька ўмее няньчыць дзяўчатак (цяпер, здаецца, ужо больш ніхто гэтага не ўмее), там за вярбой і сухімі ажынамі дзеляць яблык апалы вужы, там быў шанец набрацца мудрасці хоць бы і ад Змяінага цара (цяпер, відаць, позна, і даводзіцца набірацца чаго іншага), там бэры і ранеткі, там крапіўны лес, там столькі, халера, тых яблыкаў, што імі нават ліпень і той б’ецца (усе цяпер б’юцца). І вось усяго гэтага цяпер няма і больш не будзе, але так карціць вярнуцца ў тую малочную краіну, але шлях туды зачынены, і равеснікі, хто не ўмёр, той ўжо спіўся, хоць з некаторымі яшчэ можна налавіць бычкоў (я заўсёды думаў, што бычкоў прасцей назбіраць). І застацца паэт не можа ў той яблычнай краіне, бо ён вырас з яе, як вырастаюць з дзіцячае вопраткі, і вось трэба мяняць вопратку і рухацца надалей, калі не ў век сярэбраны, то хаця б у Гомель, які тут перад Сысам, як Вільня перад Багдановічам. Але па дарозе на Гомель паспею зрабіць яшчэ адну заўвагу. Калі Сыс нараджаўся ўпершыню як паэт, то ніякае Вільні яшчэ не было, а маю на ўвазе, што кніга не грашыць звычайнай для нашага пакалення бел-чырвона-белай тэматыкай, а гэта азначае, што час змяніўся, і да гэтых зменаў мы можам ставіцца як заўгодна. Але пойдзем ці паедзем у Гомель. Вось я і пачаў неяк незаўважна для сябе казаць “мы”. Цікава, каго я пад “мы” маю на ўвазе? Падазраю, што гэты выпадак сведчыць аб поўным раздваенні асобы, якое заўсёды так выразна выяўляецца ў паэтаў, а можа, і не толькі. І вось мы ў Гомлі, і бясспрэчна, што Гомель гэты мы бачым Сысавымі вачыма і сэрцам. І вось ён паўстае перад намі шэрым, квадратным, кубічным, у ім неба параненае дымам, там пахне мазутам, іржой і бензінам, там равуць ашалелыя дзверы, там чмыхае смярдзючы “ікарус”, набіваючы валляк шумным людам (як крыважэрны пачвара-цмок з жахлівае казкі, і, заўважце, што гэты цмок зусім не залацісты), тут усе дамы абрыдлыя, тут паэт вытрымоўвае экзамен на званне майстра хцівасці і змоў, тут ён вучыцца разменьваць цнатлівасць і пяшчоту (ну бачыце, я ж казаў: паэт заўсёды хлусіць), тут Гомель, восень і адчай. Карацей, усё выходзіць нагэтулькі фатальна-кепска, што калі б не дождж, то ў гомельцаў не было б усмешкі пяшчоты дзіцячай. І вось перад намі нібыта найяскравейшы прыклад эскапізму, настальгіі і песімізму, і тады нам з вамі ўжо не выпадае ні пра што размаўляць, бо ўсё гэта даўно на муку змелена: і назад да прыроды, і аж родная вёсачка, і кляты асфальт, на якім нічога добрага не пасееш, але ўвесь гэты метафарычны енк і праклёны ёсць толькі сведчаннем таго, што нарадзіўся паэт, і ён расце, і ў яго з’яўляюцца іншыя патрэбы, а значыцца, іншыя настроі, і вось як ператрымкі росту ў яго пачынае праяўляцца здольнасць не толькі адрозніваць добрае ад кепскага, але і прасейваць гэта кепскае, каб знаходзіць там тое золата, што так неабходнае, каб жыць надалей, а не толькі стагнаць аб страчаным назаўжды выраі. І вось тады (о, цуд!) у Гомелі можна адшукаць і стары парк, дзе жыве каханне і апроч мазуту тут пахне аерам і азонам, і вечар можа быць спакуслівым, ды і сам Гомель палагаднеў, і масты гараць срэбрам, і вуліцы вабяць неонам стракатым, і мандарын (sic! не яблык!) можа быць залатым сонейкам, і вось неяк і выходзіць, што сёння паэту на неба мо ўжо і не так яно, каб трэба. І ўсё ж гэты горад страшны, бо тут выпадковы сустрэчны ў чорным паліто (Моцарт, Ясенін з іхнімі чорнымі людзямі, якая традыцыя, га?!) выпрабоўвае паэта, кажучы яму, што ён – ніхто, але паэт ужо прывык, паэт ужо не баіцца, болей за тое, ён сам шкадуе небараку, які ўсяго што і апрануўся ў чорнае паліто. Але мне чамусьці падаецца, што гэты чалавек перастрэў паэта на вуліцах ужо зусім іншага горада, а значыць, паэт зноў нарадзіўся і цяпер у яго іншае месцапражыванне. Цяпер гэта Мінск або Менск, як тое каму падабаецца. І ў гэтым сваім Мінску паэт раскрывае нам новыя бакі сваёй натуры, так пры агранцы на брыльянце са з’яўленнем новых граняў узбагачаюцца і бляск, і гульня святла і колераў, і тут у яшчэ большае ступені праяўляюцца ўсе колішнія паэтавы рысы, што і не дзіва. Мінск у сем разоў большы за Гомель і ў тысячу разоў большы за Заспу, і рэкі ў гэтым Мінску цякуць зусім іншыя, і зусім яны нібыта і не рэкі пасля Сажа ці Дняпра, Пцічы ці Гарыні, бо ў іх ужо няма ні бычкоў, ні чыліма, і таму яны не такія важныя. Нямігу паэт упамінае тры разы, адзін раз як станцыю метро, а два разы як раку, якая зусім і не рака, а так сабе нешта некалі кімсьці надзвычай прагрэсіўным, нібы нешта агіднае, засунутае ў трубу. Але наш паэт, апрача таго, што ён дальтонік, дык яшчэ зусім сляпы, ён не бачыць, што ніякае Нямігі няма. Паўтараю: Ня-мі-гі ня-ма! Хаця які ў гэтым сэнс, ён жа ўсё роўна не прачытае, бо сляпы. Але вось у гэтым чортавым Мінску ёсць шмат чаго, апроч ракі, якой няма. Напрыклад, ёсць Дубянецкая Галіна, ёсць сіроцкі касцёл, ёсць стылыя анёлкі, ёсць дзікія могілкі (дзікі – той, які вырас сам па сабе, не гадаваны), тут душы паспяваюць спазнацца вачамі, тут звон-уладар, тут няволя мілей за недасяжны рай (так, правільна, мы людзі рэальныя, навошта нам недасяжны рай, тым больш, што ён і так страчаны?), тут і парасон можа быць сцягам (ну, я і не такое на мітынгах бачыў), тут ёсць тугі праспекта пояс, тут рупіцца і шчыруе мегаполіс (бач ты, а Гомель нібы нейкі брудны, непрыдатны да жыцця лайдак). І вось Мінск пачынае паўставаць перад намі нейкім сапраўды блаславёным местам, але я ж казаў, што паэт нарадзіўся ў трэці раз, і нарадзіўся значна, калі не большым, то пэўне ж старэйшым, і як паэт ён расце, бо растуць жа не толькі валасы і пазног­ці, расце здольнасць змешваць між сабою розныя пачуцці, і гэтая мяшанка на лаціне называецца гумар, і вось ужо мёртвы трамвай развозіць начное святло, і тут можа смела хадзіць у сны ўздоўж аслеплых вітрын, і можна па дзвесце з прычэпам грам (а вось гэта ўжо і зусім някепска, хаця гэта Сыс напісаў мо яшчэ ў Гомлі, потым спытаю), тут дрэмле дзяўчынка-аблачынка, тут Свіслач мае далонькі, тут можна ў Траецкім п’яна паспаць (не разумею, у чым фішка, бо п’яна паспаць можна ці не паўсюль) і п’яна памроіць, тут можна каля Свіслачы песціць чаканне і тут можна не ўбачыць пачатку атакі (гэта зразумела, калі спаць п’яна). А яшчэ тут можна сесці на брудны кардон і сярод рубероіду скорчыцца ў радасным плачы (у Гомлі гэтак не зробіш з тае прычыны, што ў Гомлі папросту няма метро), дык можа ўжо і не трэба даграбаць да таго неба, ці як? Тут і сон твой вартуюць партрэты, альбо каньяк “Ай-Петры”? Праўда, апошняе пытанне я пакідаю на чыстую рыторыку. І на гэтым я планую перапыніць нашую вандроўку па месцах Сысавай “Стрэмкі”, бо і так яна нешта задоўжылася, а час і цярпенне зусім не гумовыя, ды і я не кандыдат ад філалогіі, каб вам тут пра ўсё давесці, але калі каму тая “стрэмка” патрапіла, то тут ёсць яшчэ шмат чаго пра што я не сказаў, а Сыс усё роўна сказаў лепш, бо паэзія з грэчаскай мовы ёсць нішто іншае, як якасць, і, можа, яна дапаможа каму таксама скіраваць свой човен у кірунку неба.