Архіў нумароў:

Зьміцер Вішнёў

_____________________ Катаракта пані Грушы, альбо Шпацыр па целе адной інсінуацыі.	Сяргея Балахонава ведаюць найперш па публікацыях у газеце «Наша ніва» і часопісе «Arche». Тым ня менш выхад ягонай першай кнігі «Імя грушы» (Мн.: Логвінаў, 2005) не застаўся па-за ўвагай патэнцыйнага чытача. У большай ступені гэтаму паспрыяла даволі актыўная рэкламная кампанія, што, між іншым, і насьцярожвае. Якімі слоганамі апелюе гэтая самая «кампанія»?.. Дык вось, газета «Наша ніва» абвяшчае кнігу Балахонава вялікімі літарамі: «ПОСТМАДЭР­НІЗМ». Быццам і не было яго на Беларусі да спадара Балахонава. А ў часопісе «Arche» чытаем наступнае: «Кніга Сяргея Балахонава ёсьць прасторай свабоды беларускага духу, які лучыць страхі, сумневы, журбу, хістаньні і ўсё болей спадзяваньняў і волі зрабіць Беларусь сваёй». У нечым можа і слушная рэклама, але, як на мой погляд, занадта прэтэнцыёзная. Нехта запярэчыць, дык на тое ж яна і рэклама… каб быць прэтэнцыёзнай. Даруйце, але рэкламуюцца ўсё ж ня памперсы, а кніга, якая акрамя ролі згаданага вышэй прадукту мусіць даваць і нешта іншае. Назва кнігі асацыятыўна пераклікаецца з вядомым творам Умбэрта Эка «Імя ружы». Своеасаб­лівы выклік да творчага суперніцтва? Дык наколькі «груша» Балахонава можа супернічаць з «ружай» Умбэрта Эка, і ці можа ўвогуле? У прадмове да кнігі «Імя грушы» Юнэ­ля Крупенька заўважае: «Аўтар пакідае чытача на постмадэрновых ростанях, даючы права самому абіраць выйсьце». Гэтая заўвага так бы і засталася заўвагай, калі б ня ведаць уласна-тэарэтычныя тэксты Балахонава. Так, у артыкуле «Архіпелаг постмадэрнізм або Аналізу халодная сьляза» («Arche», № 3, 2003), ён піша: «Маё лёгкае-лёгкае абыходжаньне з паняткам «постмадэрнізм» вынікае адно з таго, што ўжо даўненька ўсьвядоміў для сябе істу постмадэрнага мысь­леньня, істу – уласна для мяне – постмадэрнізму ў літаратуры. Мне бяз розьніцы, можна даць азначэньне постмадэр­нізму ў адзін радок ці нельга. Гэта, знае­це, як з каханьнем – калі закаханы, дык да лямпачкі праблемы з дэфе­ніцыяй да­дзенага панятку». Даніла Жукоўскі акрэсьлівае сітуацыю больш трапна («Ar­che», № 1, 2004): «…лёгкасьць, з якой аўтар знаходзіць патрэбныя рысы і выдае твору ПМ-сертыфікат, спакушае агала­сіць шэдэўрамі постмадэрну па-балахонаўску “Чжуан-цзы” або “Гільгамеша”». Прыналежнасьць да постмадэрнізму ня ёсьць знакам якасьці. А таму дзівіць, з якой упартасьцю творы Сяргея Балахонава залічаюць да лепшых узораў да­дзенага кірунку. Я маю на ўвазе тых, хто «раскручвае» рэкламную кампанію вакол «Імя грушы». Дык што ж за «садавіна» перад намі: «груша» ці «генетычны вырадак» – гэтак званы мутант? І ці ёсьць выхад для чытача, пра што сьцьвярджае Юнэля Крупенька? У кнізе шэсьць празаічных твораў: раман і пяць апавяданьняў. Перш чым ацэньваць сутнасную значнасьць напісанага, спынюся на стылістыцы зборніку. Бадай, анічога адпаведнага стылю Балахонава ў беларускай літаратуры няма, бо стыль гэты штучны і няўклюдны, ці больш дакладна: «слоўнікавы». Так не размаўляюць у нас у звычайным жыцьці ні ў вёсках, ні ў гарадах, ды і з цяжкасьцю верыцца, што сам аўтар карыстаецца менавіта такой лексікай. Чытаць кнігу неверагодна складана менавіта з-за гэтых акалічнасьцяў. Пра семантыку слова часам здагадваешся дзякуючы агульнаму кантэксту. Да прыкладу, я не адразу ўразумеў сэнс наступных словаў: «спавадаваць, рыманьне, праграчыць, узножыць, захвіценьне, масяндзовы, беспа­хібна і г. д.». Тут можна, вядома, запярэчыць, маўляў, дзея рамана адбываецца ў 1858 годзе… Ну, добра, а што казаць аб трох апавяданьнях, дзеяньне ў якіх адбываецца ў час Другой сусьветнай вайны? Не – гэта чыстая інсінуацыя. Часам, праўда, і не бяз таленту. Калі б Уладзімір Арлоў ці Вітаўт Чаропка пісалі такой «балахонаўскай моваю», ці шмат яны мелі б чытачоў? Дарэчы, што датычыцца слова­твораў, гістарызмаў, дыялектызмаў, слэнгу – гэта нармальная творчая зброя для прафесійнага пісьменьніка. Аднак кожнае слова мусіць быць на сваім месцы, у патрэбны час, у патрэбным кантэксьце. Футурысты, дадаісты, постмадэрністы-бумбамлітаўцы зазвычай не спыняліся адно на эксьперыменьце, а шукалі вартую прастору для тых самых вынаходак, каб не было фальшу. Моўныя “пошукі” і вычварэньні Сяргея Балахонава ў сучасным беларускім літаратурным кантэксьце можна параў­наць хіба што з кнігай Андрэя Бурсава «Дзівін» (Санкт-Пецярбург, «Невский простор», 2002). Так апавяданьне «Чаму зноўку псуцца брыцькі?» – гэта даведзенае да абсурдызму балахонаўскае. Напрыклад: «Усё навокал брыдзілася. Абрыджаньне таварышылася асягальнасьцю, у той час, калі Сьцябло сугодзілася. Зьнічэўку ўсе ладыгі, ці амбулянсы, як іх віталі пальныя чаляднікі, уважным зьвязам зпазораў памысна ўдырыліся ў капэлю». Ну што, па чым грушы? А ружы? Раман «Імя грушы» ўмоўна можна падзяліць на тры часткі: «Успаміны Натальлі Клыкоўскай», «Ліст Камілы Сьвентажэцкай да Аляксандра Ельскага», «Дзёньнік Ірэны Галавацкай». Пасьля прачытаньня ўсіх трох частак не пакідае ўражаньне няскончанасьці. Быццам аўтар разганяе паравоз, а той увесь час спыняецца, і чым далей, тым болей прыпынкаў… і, нарэшце, паравоз застывае ў «агоніі»… Гэта ж можна прасачыць і па аб’ёме тэкстаў: першая частка – самая вялікая, другая – меншая, а трэцяя падаецца кастрыраванай... Што гэта – жаданьне аўтара хутчэй расквітацца з тэкстам ці мастацкая задума? Тут згадваецца раман Юрыя Андруховіча «Маскавіяда», пасьля прачытаньня якога ў мяне засталося падобнае расчараваньне, бо другая частка таго раману відавочна прайграе першай. Магчыма, прасьцей за ўсё спаслацца на постмадэрнізм. Маўляў, так і задумвалася аўтарам. Прычым чытаць часткі раману Балахонава можна ў любой пасьлядоўнасьці – гэта толькі дадасьць пэўнага прысмаку да творчай гульні аўтара «Імя грушы». Магчыма. Толькі трупы, якімі аздобленая канва раману, не весяляць і не ажыўляюць тэксту. Дарэчы, гэта датычыцца ўсіх твораў зборніка. Ежа, прыгатаваная аўтарам, падаецца падгарэлай. Падобныя «далікатэсы» прыемней атрымліваць з дапамогаю лабірынту, а не наўпрост «праз дзьверы халупы». Усё ж хочацца гульні са словам, роздумаў, вобразнасьці, а ня толькі лозунгаў, няхай пачэсных і разумных. Вядома, на Беларусі не стае твораў, што мусяць вучыць любові да бацькаўшчыны, культуры, мастацтва, але ў тым і справа, што, менавіта, твораў, а не інст­рукцыяў па стральбе з рэвальвераў. З усяго прадстаўленага ў зборніку найбольш удалым, нягледзячы на відавочныя недахопы, можна лічыць апавяданьне «Паляваньне на пачварнага парсюка». У гэтым творы, акрамя ўжо згаданых вышэй пралікаў, ёсьць і станоўчыя моманты. У тэкстах Балахонава ўвогуле не стае гумару – аніякага – ані чорнага, ані белага. Аднак гэтым разам “чорны гумар” прысутнічае і ажыўляе сабою мёртвую “карцін­ку”: «Між тым па месьце віленскім пагудка прабеглася, дзей у адным з хлявоў мяшчанскіх сьвіньня ў прыплодзе прынесла нейкую бэстыю, пачвару заістую. Ніхто ня ведаў, што рабіці з вырадкам». Зрэшты, увесь гэты твор зьведзены да маралі: «Будзеш лавіць адразу дзьвюх мушак – ня зловіш аніводнай». У апавяданьні «Second Security» трапляюцца ўжо знаёмыя штампы: «Гэта яго вельмі дапякала, бо меў геніяльную неасьцярожнасьць памысьліць пра стварэньне беларускай дзяржавы». Чаму штампы? Дык як інакш... Бо сярод сьмерці і каханьня героя аповеду хвалюе толькі гэтае адно. Не пакідае ўвесь час думка, што да такіх балахонаўскіх вы­сноваў трэба прыходзіць праз іншыя літаратурныя хады. Якія? Васіль Быкаў, Алесь Разанаў – чым ня прыклад? Бярэм любы іх твор – чытаем і прыходзім да тых самых думак – без падказак, бяз слоўных выкрунтасаў, бяз штампаў. Гэ­та і ёсьць прыклад вышэйшага літаратурнага пілатажу. Тры апошнія апавяданьні зборніка «Пятнаццаць лішніх хвілін», «Ня руш майго страху», «Сьмерць лютністы» мож­на ўмоўна аб’яднаць у адзін цыкл, бо іх лучыць Другая сусьветная вайна. Адметнае ў гэтых тэкстах тое, што аўтар ненавязьліва (хоць, часам, і нахабна) схіляе чытача да пераасэнсаваньня недалёкай гісторыі. «Ня руш майго страху» — проста фантастычны аповед, і да постмадэрнізму ня мае аніякага дачыненьня. Тут, акрамя НКВДэшнікаў і нямецкіх вайскоўцаў, паўстае постаць іншапланетніка. Але наперад, як павінна быць «паводле гісторыі па-Балахонаву», вы­ходзяць змагары за вольную Беларусь – яны і перамагаюць. Утопія – але прыгожа. Шкада адно – аўтар асабліва не імкнецца да развагаў – ён толькі фіксуе, нібыта фатаграфуе. З цемрачы раптоўна выплываюць незнаёмыя твары і гэтак жа нечакана зьнікаюць. Чытач зноўку і зноўку за­стаецца сам-насам са сваімі здагадкамі. Апавяданьне «Сьмерць лютністы» бянтэжыць ад самага пачатку: «Як па-праўдзе, расстрэлы дужа нервавалі менскі люд». А што: расстрэлы могуць не нерваваць (які заўгодна люд)? Раптоўна натыркаешся: «Гэта не паэзія, а парнаграфія». Цікава, а ці ведалі героі твору слова «парнаграфія»? Бо за пару старонак да гэтага аўтар у падрабязнасьцях распавядае, што слова «сэкс» не гучала – было невядомае і яго замяняла слова «любоў», яно прамаўлялася з пэўным пранонсам, своеасаблівым прыдыханьнем. З сюжэтам Балахонаў «накруціў». Тут табе аповед старога амерыканца, дзе і бандзюгі-бальшавікі, і змагары за вольную Беларусь, і немцы. У гэтым карагодзе і каханьне двух хлапчукоў да адной кабеты, і нечаканае забойства аднаго хахаля другім. І ўсё гэта праз недагаворкі і жменьку містыкі. Напрыканцы аўтар спрабуе яшчэ больш заблытаць чытача: «Але аднойчы ў траўні, калі маладыя былі ўдваіх дома, нехта кінуў у вакно гранату». Хто? Дзеля чаго? Навошта? Застаецца зноўку таямні­цай. Даніла Жукоўскі гэтак адазваўся на твор Балахонава: («Arche-Скарына», № 6, 2001): «Некаторыя аўтары спрабуюць карнавалізаваць нават калабарацыю ў акупаваным фашыстамі Менску». Ва ўсіх шасьці творах Сяргея Балахонава героі страляюць, страляюць направа і налева. Акрамя таго, аўтар шырока выкарыстоўвае элементы містыкі, якую чытач абавязаны браць на веру. Вобразнасьць Балахонава спыняецца на фразах кшталту: «Людзі маўчалі, між­волі мераючы тэмпературу не па Цэльсію, а паводле НКВД». Зрэшты, сярод зьмешчанага ў зборніку, самымі слабымі можна лічыць аповеды, зьвязаныя якраз з Другой сусьветнай вайною. Шкада, што аўтар не адважыўся выключыць іх з кнігі. Верагодна, тады ўражаньне ад прачытанага было б значна лепшым. У артыкуле Юрыя Лотмана «Выхад з лабірынту» ёсьць словы: «Такім чынам, розныя дзьверы, расчыненыя перад чытачом крывадушным аўтарам, вядуць не ў прасторныя і ясныя залы, а ў нейкі заблытаны лабірынт. Слова гэтае ўжыта намі не выпадкова: вобраз лабірынту – адзін са скразных для самых розных культур сімвалаў – зьяўляецца як бы эмблемай рамана У. Эка». Хочацца спа­дзявацца, што катаракта ня будзе перашкодай да выхаду з лабірынту для пані Грушы… Бо катаракта тая зьявілася, «на­радзілася» са стылю, так званай вобразнасьці, сюжэтнай хады, ды іншых пісь­меньніцкіх інгрыдыентаў.