Віталь Каракорскі

_____________________ Два доўгія і адзін кароткі	Тры эсэ пра Бабруйск Пясочніца. ...Трэба ўвесь час падымаць галаву і паволі, крок за крокам, падаваць назад, каб пабачыць, як вялізны комін сканчаецца ды пачынаецца бясконцы блакіт. Выпадае ня кожным разам, таму што баліць шыя ды перашкаджае пясочніца. Можна, зразумела, узяць трохі ўбок, але гэта будзе ня тое, як кажа Юлька, нецікава. Крок, яшчэ крок. Дзе ты, пясочніца? А ў ёй якраз Юлька, Марацік, Слаўка. Крыху далей, у альтанцы, Шпак і Вікторчык, і гэта небясьпечна, таму што яны старэйшыя, і ад іх ды яшчэ больш старэйшых братоў Маславых заўсёды ідзе пагроза. Пясочніца ці альтанка, ці нават павеці — гэта нецікава, бо яны належаць усім. А вось комін у небе — толькі твой, і таму ты нікому, нават Мараціку, пра яго ніколі ня скажаш. l l l Мне пашанцавала: дом, у якім я нарадзіўся, меў класічны, герметычны, як той казаў, двор. Нават з дзьвюма брамамі, якія ўвечары зачыняліся. (Праз пэўны час іх зьнялі.) Нават два ўваходы былі ў кожным пад’езьдзе — парадны і працоўны, гэтак званы чорны. (Праз пэўны час парадныя дзьверы таксама зьніклі, іх замуравалі.) Дом быў, як дарослыя казалі, сталінскі, то бок кватэры ў ім былі аграмадныя, столі высачэзныя, у калідоры я катаўся на ровары і гуляў у футбол з Марацікам. На кухні па сьвятах уся сям’я зьбіралася, нават калі хто з дванаццаці бабуліных братоў з радзінаю з Піцеру прыяз-джаў. Праўда, у большасьці гэткіх кватэраў жыла не адна, як у нас, а прынамсі дзьве сям’і, але сам дом ня быў у тым вінаваты. Дом быў добры. Дом належаў да швейнае фабрыкі імя Фелікса Эдмундавіча Дзяржынскага. l l l Ёсьць такі стары савецкі анекдот. Едзе на замежныя гастролі філарманічны аркестр. Як заўсёды, разам з музыкамі — мастацтвазнаўца ў цывільным, то бок супрацоўнік КГБ. Першая скрыпка ў Парыжы атрымлівае магчымасьць паіграць на інструменце самога Паганіні. — А што ў гэтым асаблівага? — пытаецца кагэбэшнік у дырыжора. — Ну як тут растлумачыць, — адказвае той, — гэта як табе з пісталета Дзяржынскага пастраляць. l l l Швейная фабрыка імя Дзяржынскага была побач з домам, праз квартал. Але які гэта быў квартал! Яго плошчу займаў Дом афіцэраў. “Афік”, як казаў Марацік. Уніфармаваных людзей сапраўды тут было шмат, як і ўвогуле па ўсім горадзе. Але й асаблівасьцяў у Дома афіцэраў было столькі, што пра пэўныя з іх варта ўспомніць. Спартовая зала, напрыклад, у якой спаборнічалі штангісты. (Уражаньне было такое, што гэтыя волаты выступаюць штодня.) Кавярня — там быў вельмі смачны ліманад “Крушон” — больш нідзе яго ня бачыў, толькі там. А самае галоўнае — у “Афіку” было кіно. Ранішні сеанс — 10 капеек. І фільмы былі асаблівыя — толькі замежныя. Быццам хтосьці, так бы мовіць, наверсе вырашыў, што вайскоўцам глядзець савецкія агіткі нецікава. Менавіта тут я пабачыў усіх Фантамасаў, Дэфюнэсаў, Сафіларэнаў і ўвогуле — праўду пра іх “шалёны, шалёны, шалёны сьвет”. Ну і пра Чынгачгукаў з Гойкаміцічамі разам, зразумела. Кінатэатраў у горадзе было няшмат. “Таварыш” — у цэнтры, “Пралетарскі” — бліжэй да чыгункі, ды яшчэ “Мір” — у гарадзкім садзе. Апошні быў мадэрновы, з дзьвюма залямі, зялёнай і блакітнай. І гэткім чынам глядач меў магчымасьць выбару, які фільм яму глядзець — блакітны індыйскі ці зялёны савецкі. Потым у гэтак званых спальных раёнах пабудавалі яшчэ адзін кінатэатр — “Перамога”, але я там бадай што й ня быў, бо раёны гэтыя — і ня горад ужо, прынамсі, іншы горад. l l l Канал, дзе немцы загубілі Розу Л., як патушаную папіросу... Іосіф Бродскі. Калі ўжо ідзецца пра назвы, трэба затрымацца, бо тапаніміка майго гораду, як кажуць у іншым месьце, у Адэсе, гэта штосьці адмысловае. Мой дом, Дом афіцэраў, фабрыка Дзяржынскага пасьлядоўна стаяць на вуліцы Сацыялістычнай. Калі першыя суседзі зьехалі ў Амерыку, і раптам ад іх — з таго сьвету! — прыйшоў ліст, дык выпала на капэрце пабачыць: Socialisticheskaja Street. “Толькі б на іхніх стрытах сацыя-лізму не было”, — сказаў, як памятаю, у той момант Слаўка. Але калі гэта яшчэ будзе!.. ...Дарэчы, слова street вельмі адпавядае майму гораду, бо пабудаваны ён, як той Манхэтан у Нью Ёрку. Калі Сацыялка — так яе тут скарочана і з пэўнай ласкаю называюць — гэта стрыт, дык вось вам назвы нашых іншых стрытаў, гэта значыць, раўналежных Сацыялцы вуліц: Савецкая, Кастрычніцкая, Энгельса, Урыцкага, Тухачэўскага і гэтак далей. А вось назвы авэню, то бок вуліц перпендыкулярных стрытам: Пралетарская, Інтэрнацыянальная, Камсамольская, Камуністычная, Карла Маркса, Карла Лібкнехта, Розы Люксембург... Калі ў Амерыцы пасадзілі на электрычны зэдлік ці то мафіёзі, ці то камуністаў італьянцаў, дык у горадзе маім знайшліся адпаведныя вуліцы: Сака (асобна) і Ванцэці (асобна). А вуліца МОПРа? Міжнароднае арганізацыі дапамогі працоўным на гэтым сьвеце, напэўна, шмат дзесяцігодзьдзяў як няма, а вуліца — вось яна, МОПРа, і калі суха — МОПРа, і калі мокра — МОПРа. Але гэта ўсё, мабыць, назвы трыццатых гадоў мінулага стагодзьдзя. Значна пазьней надышоў час, як сёньня кажуць, кланаваньня: ёсьць Камсамольская — дык будзе пяцідзесяцігоддзя ВЛКСМ, ёсьць Кастрычніцкая — дык на табе 50-годдзя Кастрычніцкай рэвалюцыі. Але ўсё гэта ў тых самых спальных раёнах, у іншым горадзе. Асаблівая тэма — па ленінскіх мясьцінах. Ільліч, кажуць, горад мой праязджаў па чыгунцы ў эміграцыю і на станцыі схадзіў у буфет па піва. Таму апроч Ленінскае вуліцы ёсьць яшчэ і вуліца Леніна (былая Максіма Горкага), і плошча Леніна, і санаторый імя Леніна, і машынабудаўнічы завод імя Леніна, і шэсьць (магчыма больш, але я памятаю шэсьць) помнікаў правадыру сусьветнага пралетарыяту. Толькі вось за пралетарскага пісьменьніка Горкага крыху крыўдна — ведаў бы, што вуліцу адбяруць, не пісаў бы, напэўна, свой нарыс “Уладзімір Ільліч Ленін”, за які Марацік у шостым класе атрымаў тройку, хоць і чытаў, а я — “пятак”, не чытаўшы. l l l Яшчэ адзін анекдот. Маленькі хлопчык пытаецца ў маці: — Мама, а хто такі Карл Маркс? — Карл Маркс — гэта быў такі эканаміст. — Як наш дзядзька Ізя? — Ну што ты, наш дзядзька Ізя — галоўны эканаміст. l l l Комін, той самы, ад качагаркі, можна бачыць і праз вакенца на кухні. Ня цалкам, часткова, да чацьвёртага паверху. А там, на чацьвёртым паверсе, побач з комінам — гаўбец, і на ім стаіць малады Чарток і паліць. А потым стаіць стары Чарток і паліць. Яны вось так, па чарзе, менавіта паляць — таму што яны — польскія. Так кажа бабуля. А дзед нічога ня кажа — ён гэтых Чарткоў ня любіць. Асабліва старога. Таму што ён добры кравец, але сышоў з фабрыкі Дзяржынскага. Ён не кравец нават, а кройшчык. І ён мае патэнт. (Праз дзесяць гадоў дзед адвядзе мяне да старога Чартка, і той зробіць — і вельмі добра зробіць — першы і апошні ў маім жыцьці замоўлены касьцюм.) Дзед лічыць Чартка дробным уласьнікам, а гэта чамусьці нядобра. Дзед працуе на фабрыцы Дзяржынскага галоўным бухгалтарам. Толькі па яго ў наш двор час ад часу прыязджае аўтамабіль. Я нават марку гэтае машыны ведаю — “Опель”. Яна трафейная. На ёй мой дзед прыехаў з вайны і падараваў роднаму калектыву дзяржынцаў. Яшчэ ў нашым двары ёсьць дзьве свае машыны: інвалідка адваката Альтшулера і цяжкавік “ГАЗ” дзядзькі Толі з арыстакратычным прозьвішчам Маркізаў — гэта Славікаў бацька. Маркізавы жывуць таксама на чацьвёртым паверсе, толькі ў нашым другім пад’езьдзе, пад імі — мы, а ў першым — пад Чарткамі — жыве адвакат Альтшулер. Ён кульгае. Ён такі з вайны прыйшоў. Дзед мой таксама ваяваў і, дзякуй богу, ня ўсё аддаў родным дзяржынцам. Трафейныя компас ды бінокль — мае самыя лепшыя цацкі. У бінокль я гляджу на першы паверх першага пад’езду. Вось у вакенцы Марацік. Мы з ім сёньня ідзем да ягоных сваякоў. Яны жывуць побач з рынкам, гэта далёка за фабрыкай, амаль што напрыканцы Сацыялкі. Ідзем мы ня самі, з Марацікавай мамай. Яна таксама полька, і сваякі побач з рынкам таксама. Стрыечнага брата Мараціка завуць Ян. Бацька ягоны кепска размаўляе па-расейску, таму з Марацікавай мамай — Цыляй — яны гавораць на ідыш. l l l Анекдот. Па-над канторай рэзьніка (чалавека, які робіць абра-заньне) вісіць шыльда, а на ёй намаляваны гадзіньнік. “Чаму га-дзіньнік?” — пытаюцца ў рэзьніка. “А што вы хацелі каб там было на-малявана?” — адказвае той. l l l Пра паходжаньне сваё, як той казаў, не арыйскае я даведаўся зноў-такі праз Мараціка. Старэйшыя за нас Шпак і Вікторчык менавіта яго з нашай пясочнай кампаніі выбралі на ролю “жыдзёнка”. Не мяне, не стопрацэнтовую Юльку, ня чорненькага Славіка, а чамусьці бландзі-ністага Мараціка. Магчыма таму, што ягоная матка Цыля праз адчыненае вакенца першага паверху часьцей за іншых матак і бабуляў клікала яго дахаты: “Марацік, дамоў”. Што цікава, значна пазьней высьветлілася, што Шпак і Вікторчык — таксама, так бы мовіць... Карацей, паўжыдкі. Абодва жывуць цяпер у Ізраілі, у Ашдодзе. Вікторчык нават прозьвішча зьмяніў, ён цяпер бэн Авігдор. А на той час цярпеў ад іх Марацік, і ад братоў Маславых цярпеў таксама. Калі аднойчы я гэтую гісторыю распавёў бабулі, яна мне паведаміла, што я таксама... І ня толькі я, але й бацькі мае, і дзяды, і яна сама, і ўсе яе дванаццаць братоў. І значная частка жыхароў нашага дому. І гэтак далей. А яшчэ яна сказала, што па-расейску слова “жыд” гучыць крыўд­на, а па-польску ці па-беларуску — не. (Потым я зразумеў, што калі хто і зьберагаў габрэйскую традыцыю ў нашай сям’і, дык гэта менавіта бабуля. Яна ніколі нічога не рабіла па суботах. Яна мела асобны нож для каўбасы і адмысловае начыньне для мяса і для малака. Яна невядома якім чынам даведвалася пра блізкія габрэйскія сьвяты. Яна давала мне паводле габрэйскае традыцыі гро шы на хануку. Праўда, і без ханукі яна мне грошы давала. Але гэта потым.) А вось пра тое, што Палац культуры, дзе я займаўся ў музычнай школе, — гэта перабудаваная сінагога, я даведаўся ад дзеда. На той час мяне гэта ўжо не зьдзівіла. На ўласныя вочы я бачыў, як касьцёл ператварылі ў будаўнічы трэст, а праваслаўную царкву — у басейн. l l l Анекдот. Чым адрозьніваецца француз ад беларуса? Першы п’е коньяк, а другі — як конь. l l l Чарговы раз, калі браты Маславы казалі Мараціку: “Мы — рускія, а ты — жыд”, Слаўка раптам устаў у нашай пясочніцы ў поўны рост і абвясьціў: “А я — беларус!” Пра тое, што пэўныя беларусы дзесьці зусім побач існуюць, я ўжо ведаў, бо ведаў, што ёсьць такая мова — беларуская. А калі ёсьць мова, дык павінны быць і людзі, якія на ёй размаўляюць. (Пра лёс лаціны, напрыклад, я на той час яшчэ нічога ня ведаў.) А пра тое, што ёсьць мова такая — беларуская — я даведаўся зноў жа ад дзеда. Ён выпісваў адзіную гарадскую газету “Камуніст”. Я на той час якраз навучыўся чытаць, і мяне зацікавіла, чаму літара “і” ў слове “камуніст” напісаная нязвыкла. “Гэта па-беларуску”, — адказаў дзед. Потым на каробцы з цукеркамі я прачытаў: “Кандытарская фабрыка “Чырвоны харчавік”. І сёньня я ня здольны зразумець, чаму гэты харчавік — чырвоны. Што з ім здарылася? Ці яму сорамна за тое, што ён менавіта харчавік? Ці цукерак з лікёрам наеўся столькі, што пачырванеў? Вось дзядзька Толік, калі ня езьдзіў на сваім “ГАЗе”, дык быў чырвоны, лаяўся, біў жонку і Слаўку таксама біў. А калі ня быў чырвоны, дык вельмі добры быў дзядзька, дазваляў нават у кабіне пася-дзець і руль пакруціць. Вось адвакат Альтшулер ніколі не дазваляў круціць руль сваёй “інвалідкі”. А потым раптам памёр дзядзька Толік Маркізаў. І гэта былі першыя на маёй памяці хаўтуры ў нашым двары. І неўзабаве зьехалі з дому Слаўка з маткай. А потым і Цыля з Марацікам атрымалі кватэру на вуліцы Горкага (пасьля Леніна) у гэтак званым хрушчоўскім доме. А ўсьлед і мае бацькі зьехалі, таму што мама чакала для мяне браціка. І толькі Юлька засталася. Але ўжо не ў пясочніцы, а ў альтанцы з братамі Маславымі і са Шпаком з Вікторчыкам. Шкада яе, Юльку, што будзе рабіць яна адна, бяз нас, з гэтымі антысемітамі? А мы, Марат Залатароў, Станіслаў Маркізаў і я — яшчэ сустрэнемся ў гэтым жыцьці, яшчэ пойдзем па Сацыялцы ажно ад Бярэзіны да самай чыгункі. І Марат, пабачыўшы шыльду на краме — “Лакамка” — скажа: “Глядзі ж ты, па-беларуску напісана”, а Слаўка яму: “Не, гэта па-расейску, толькі з памылкай”. Але гэта ўсё будзе на іншых старонках, і горад будзе іншы, і мы самі. А зараз я апошні раз, задзёршы галаву, гляджу на комін, з якога хутка пойдзе дым, бо скончылася лета і чырванее восень. БІРЖА. — Маё імя — Ёсіф, — кажа высокі рыжы дзяцюк ды цісьне маю руку так, што зараз сьлёзы пацякуць. — Ёсіф Рэвелеў. — Называй яго Ёсіф, — усьміхаецца іншы хлапец. Ён не такі высокі, каржакаваты, і хоць сілы ў ягоных руках ніяк ня менш, рукапоціск атрымліваецца ледзь не пяшчотны. — Ён — Ёсул, а я — Яўген, Жэня. Марацік, які, уласна кажучы, нас і знаёміць, нічога ня кажа, толькі галавой ківае. Дарэчы, гэта для мяне ён — Марацік. Ёсіф з Яўгенам зьвяртаюцца да яго як да Марка. Магчыма, яны думаюць, што Марк гучыць больш па-габрэйску. А ўсё, што па-габрэйску, цяпер у пэўных колах прэстыжна. Вось і Марацік мой сьцьвярджае, што ён — сіяніст, і, як скончыць школу, зьедзе ў Ізраіль. Калі выпусьцяць, зразумела. А не, дык стане адмоўнікам, дысідэнтам, вязьнем Сіёну... — Хадзем на Біржу — прапануе Яўген. Рацыя! Біржа — менавіта тое месца, дзе можна ўдосталь наразмаўляцца пра Ізраіль, сіянізм, АВІР, выклік, візу, адмову, КГБ і гэтак далей. Тое, што мы называем Біржай, мае і афіцыйную назву — сквер імя Бахарава. Два такія гайкі-блізьняты ёсьць у горадзе: Бахараўскі — бліжэй да рынку, і імя Чалюскінцаў — насупраць фабрыкі імя Дзяржынскага. У сярэдзіне Чалюскінскага скверу — былая праваслаўная царква, перабудаваная ў басейн. А ў цэнтры скверу імя Бахарава стаіць танк. Сапраўдны савецкі танк Т-34, легенда Другое сусьветнае вайны. Побач з танкам пахаваны генерал Бахараў, у гонар якога ўлады і назвалі гэтае месца. А каля ягонай — магілы яшчэ двух танкістаў. Калі падумаць, дык менавіта на могілкі мы зараз з Ёсіфам, Маркам ды Яўгенам ідзем. Дарэчы, у іншым, Чалюскінскім скверы таксама былі могілкі. Спачатку праваслаўныя, што цалкам натуральна побач з царквой. Потым, у вайну, немцы ставілі тут крыжы на магілах сваіх жаўнераў. Яшчэ потым Саветы ўсё гэта зруйнавалі, а праз квартал паставілі танк Бахарава. Дык вось, пра танк. Тут, на Біржы, кажуць, што раз на год ён страляе — гэта калі перад ім цэлка пройдзе... Калісьці тут была сапраўдная біржа. Наўрад ці фондавая — мой горад, зразумела, добра ведаюць у сьвеце, але ён усё ж не Нью-Ёрк, ня Лондан і, тым больш, ня Токіо. Біржа працы была тут хутчэй за ўсё, і па хлеб наш надзённы зьбіраліся тут у чэргі беспрацоўныя. Зьбіраліся да таго дня, калі савецкая ўлада абвясьціла, што “беспрацоўя ў нас няма”. Цяпер тут зьбіраецца моладзь, пераважна габрэйскага паходжаньня. Сядзяць на лаўках, стаяць ля агароджы скверу, так сабе стаяць і ходзяць туды-сюды шматлікія Мішы, Грышы, Боры, Ілюшы, Аркадзі, Лёні, менш папулярныя Фімы ды Леўкі, досыць распаўсю-джаныя Сашы, Воўкі, Жэні, ніводнага Сяргея, экзатычны Віталь... Гэта імёны. А прозьвішчы якія! Сыны ваўкоў і тыграў — Вальфсоны ды Кацнэльсоны, кіндэры сваіх матак — Рыўкіны, Раскіны. “Залкінд сёньня яшчэ не прыходзіў?..” Шэйны ды Штэйны, і мадыфікацыя апошніх — Бранштэйны, Бернштэйны, Берэнштэйны, Бурштэйны, Блуўштэйны. — Вы чулі, у космас паляцеў габрэйскі касманаўт па прозьвішчы Кранштэйн! Ці, калі ласка, вывучай сабе па прозьвішчах на Біржы геаграфію рысы аседласьці: Вільнер, Віленскі, Віленчык, Пінскер, Пінчук, Коўнер, Слуцкер, Слуцкі, Гарадзінер, Гарадзецкі, Магілёўскі, Гомельскі... Вось браты Дынабурскія ці Лёня Дзьвінскі — продкі іхныя, як вы разумееце, з цяперашняга Даўгаўпілсу. Ці мой новы прыяцель — Ёсіф Рэвелеў — рэвельскі ён, гэта значыць, з Таліну, з Эстоніі. Ці стары прыяцель майго новага прыяцеля Рэвелева — Марык Выбарг! Слушна, Эстонія з Фінляндыяй насамрэч павінны сябраваць! Гэты Выбарг — студэнт, навучаецца ў Менску, у політэхнічным інстытуце. Большасьць габрэйскай моладзі з майго гораду навучаецца менавіта ў БПІ. Мы, старшакласьнікі, ужо ведаем, што БПІ — гэта “бардак Пятра Іванавіча”, у гонар рэктара Палітэха. Крыху менш студэнтаў — з Тэхналагічнага. Але, здаецца, менавіта туды будзе паступаць увосені мой Ёсіф. Ёсіф — малодшы з вялікай радзіны Рэвелевых. Бацька — Мендэль, ці Міша, як яго ўсе навакол называюць — гадзіньнікавы майстар, гадзіньнікі на рынку рамантуе. Матка — у хаце працуе, варыўняй загадвае. Каб яна калі-небудзь слоўца якое сказала — я, напрыклад, ніколі ня чуў. Сёстры значна старэйшыя за Ёську, абедзьве не вучыліся, замуж павыходзілі: адна жыве ў Менску, другая ў далёкім Ашхабадзе. Мужыкі і ў першай, і ў другой — гоі, гэта значыць, не жыды — украінец ды туркмен. Уся надзея ў старога Мендэля на малодшага, на Ёську: і што ў інстытут паступіць, і што габрэйскую нявестку ў хату прывядзе. Хоць і ня цалкам кашэрных унукаў сваіх Мендэль вельмі любіць, кажа, па габрэйскіх законах яны ўсё роўна такія ж жыды, як і ён сам, таму што маткі іхныя — габрэйкі. Габрэйскія законы Мендэль трохі ведае, але, галоўнае, ён ведае мову ідыш, і ў хаце сваёй уласнай з жонкай размаўляе толькі на ідыш, каб і Ёська ведаў гэтую мову. Але дарэмна Мендэль спадзяецца на свайго Ёську. Што да ідыш, дык тут Рэвелеў-малодшы пагаджаецца з Марацікам-Маркам: трэба вывучаць іўрыт і ехаць у Ізраіль. Праўда, Ёсіф не сіяніст, хутчэй інтэрнацыяналіст, ды й кабеты яму больш падабаюцца славянскага тыпу. Вучыцца Ёсіф лёгка і добра, і ў інстытут, безумоўна, паступіць, але, прадчувае маё сэрца, навучацца яму там будзе вельмі складана, таму што ўжо сёньня ён вельмі падабаецца кабетам славянскага тыпу. А якая тут можа быць вучоба пры такім супадзеньні сімпатыяў! Дарэчы, зусім не самотны Ёсіф Рэвелеў у сваіх сімпатыях. Кабеты славянскага тыпу падабаюцца калі ня большай, дык значнай частцы тых, хто прыйшоў сёньня на Біржу, каб спачатку паразмаўляць пра Ізраіль, сіянізм, АВІР, выклік, візу, адмову, КГБ, а потым, прыблізна праз паўгадзіны, — пра авантуры, сапраўдныя ці не, з кабетамі славянскага тыпу. Сезон на Біржы пачынаецца напрыканцы траўня, калі з Менску (а таксама з Магілёву, з Гомля, з Горадні, менш — з Масквы і Піцера) прыязджаюць студэнты. Але ня толькі яны прыходзяць сюды да пачатку восені. Тут і тыя, хто з майго гораду ня зьехаў. Напрыклад, спартоўцы. Спорт у нас — габрэйская справа. Адзіны генерал Эхт чаго варты! Мала што жыд — генерал, дык ён яшчэ й першы чэмпіён Саюзу ў цяжкай атлетыцы. Ці баксёр Аксельрод... Ці дужбіт Худыш... А калі спартовец — гой, дык трэнер ягоны абавязкова будзе — на сто адсоткаў!.. Як той жа Аксельрод у знакамітага Беразюка. Ці як Штэйнбук, з якім у чэмпіёны Беларусі трапілі нашыя футбалісты ды хакеісты. Яўген і Ёсіф — штангісты. Менавіта на спаборніцтвах яны й пазнаёміліся. А потым пачалі займацца ў аднаго трэнера — у Гарадзецкага (ня блытаць са слынным Гарадзецкім — нашым чэмпіёнам Саюзу ў шашках!). Калі Ёсіф першы раз прывёў новага сябра да сябе дахаты, са старым Мендэлем Рэвелевым ледзь інфаркт ня здарыўся. Рэч у тым, што калі Мендэль, ён жа Міша, буркнуў жонцы (на ідыш, натуральна), што, маўляў, Ёська, замест каб сябраваць з жыдамі, пэўнага гоя ў хату прывёў, дык Яўген, ён жа Жэня, адказаў яму штосьці ў тым сэнсе, што ён, Жэня, вядома ж, гой, але, на ягоную, Жэні, думку, сын Мендэля Ёсіф значна разумнейшы за самога Мендэля. Сказаў усё гэта Жэня, ён жа Яўген, на чысьцюткім ідыш, так што Мендэль, ён жа Міша, на пэўны час страціў здольнасьць размаўляць ня толькі на ідыш, але й на ўсіх астатніх мовах, якімі валодаў (па-расейску і па-польску, як мінімум). У першую паўгадзіну нашага з ім знаёмства Яўген расказаў мне такі анекдот. Прыходзіць да Брэжнева ўваскрослая Надзея Канстанцінаўна. — Штосьці я вас, мадам, успомніць не магу, — кажа Леанід Ільліч. — Крупская я, — кажа Крупская. — А! — кажа Брэжнеў, — памятаю! І мужа вашага, Крупскага, таксама памятаю! Ці трэба дадаваць, што прозьвішча Яўгена было менавіта Крупскі... Шчыры беларус Яўген Крупскі бацьку свайго, Крупскага, ня помніў, а жыў са сваёй маткай Ганнай у двух пакойчыках на вуліцы Маскоўскай. Яшчэ два пакоі ў гэтай камуналцы займалі дзед і баба Глазманы. Дзяцей старыя страцілі пад час вайны і малы Жэнька быў у іх і за сына, і за ўнука. Ганна, якая безнадзейна намагалася наладзіць сваё асабістае жыцьцё, гэтаму сяброўству не перашкаджала, і таму натуральна, што аднойчы я пачуў ад Яўгена: — Ты беларускі жыд, а я — жыдоўскі беларус. Жыў Яўген, як я ўжо сказаў, на вуліцы Маскоўскай, а на скрыжаваньні яе з Сацыялкай (то бок, вуліцай Сацыялістычнай) і знаходзіцца Біржа (то бок, сквер імя Бахарава). Вельмі спадручная геаграфія: калі раптам ліў дождж ці сто грамаў трэ было выпіць, ці Ёсіфу патрэбны быў тэт-а-тэт з кабетай славянскага тыпу — дык калі ласка! — тры хвіліны і ты ў Жэнькі. І Ганна якраз увечары працуе на фабрыцы імя Дзяржынскага. Цікава, што Ёсіф перад чарговым тэт-а-тэтам з кабетай славянскага тыпу абавязкова папярэджваў нас: — Я сёньня зьнікну на паўгадзіны... Гэтая назва — “зьнікнуць на паўгадзіны” — так і замацавалася ў нашай кампаніі за той добрай справай, якую маскавала. Праз пэўны час пачаў “зьнікаць на паўгадзіны” ва ўласнай хаце і сам Яўген. А мне вось так і ня выпала “зьнікнуць” менавіта тут, на Біржы, а здарылася гэта пазьней і нават не ў маім горадзе. Трэба адзначыць, што на Біржы амаль што не было боек. Ня ведаю нават чаму. Бойкі “вуліца на вуліцу”, “раён на раён” былі ў той час вельмі папулярнай справай у маім горадзе. Цыганы з Цітаўкі біліся з кацапамі з Фарштату. Плошча ваявала з Мікрараёнам. Ствараліся часовыя кааліцыі, каб пабіць Шанхай. А вось на Біржу, на габрэяў, ніхто не хадзіў. Магчыма таму, што тут шмат спартоўцаў было, а можа з якой іншай прычыны, ня ведаю. Як ня ведаю дакладна, чаму менавіта ў гэтым месцы ў сярэдзіне сямідзясятых гуртавалася габрэйская моладзь. Але пэўная версія ў мяне ёсьць. Ніхто мне гэтага не гаварыў, але здаецца, што менавіта тут, прынамсі, у гэтым раёне ў вайну было габрэйскае гета, і, як той казаў, фантомная памяць прымушала нас, габрэйскіх юнакоў, прыходзіць сюды. А вось яшчэ пытаньне. Ці былі мы габрэйскімі юнакамі. Не, думаю, хутчэй яўрэйскімі, г. зн. савецкімі, са славутым пятым пунктам у пашпарце. Але менавіта тут для таго, хто хацеў, пачынаўся шлях да сапраўд­нага габрэйства: выклік, віза, адмова, КГБ, зноў выклік, зноў віза, АВІР, каму пашчасьціла, — Ізраіль... Менавіта тут, хацеў хто ці не, пачынаўся шлях у гэтак званае вя-лікае жыцьцё, ці проста ў жыцьцё, бо не для кожнага яно вялікае патрэбнае. Марацік, ён жа Марк, пасьля школы зьехаў-такі з Саюзу, але не ў Ізраіль, у Амерыку — такі ён быў сіяніст. Ёсіф, ён жа Ёсул, інстытуту ня скончыў, ажаніўся з гойкай, але не славянскага, хутчэй татарскага тыпу па прозьвішчы Батырава, потым разьвёўся, потым ажаніўся з ёй жа яшчэ раз. А паколькі ў перапынку ў яе быў яшчэ адзін муж, Ёсіф сьцьвярджае, што ён — трэці муж сваёй першай жонкі. Яўген, ён жа Жэня, ажаніўся з габрэйкай, зьехаў у Ізраіль, потым з ёй жа і дачкой вярнуўся. Тыдзень таму я выпадкова даведаўся, што Яўген памёр. Сэрца штангіста ня вытрымала вялікага жыцьця. БАГЕМА. “... На другі дзень пайшоў я ў краму, якая мае тут назву “супермаркет”, пайшоў адмыслова на экскурсію, бо грошай, каб набыць што-небудзь, пакуль што маю няшмат. Ну што табе сказаць? Тут ёсьць усё. Разумееш, усё. Гэта цяжка ўявіць у Бабруйску, але тут у Вене, у звычайным супермаркеце я налічыў 26 гатункаў каўбасы...” — Ці чытаць ліст далей? — пытаецца Агрэсар, ён жа Леанід Гросман. Заўтра Лёня едзе ў Берасьце, а адтуль — у тую самую Вену, дзе ўсе 26 гатункаў каўбасы ў супермаркеце пабачыць на ўласныя вочы. — Мы лепей твой ліст празь месяц пачытаем, — адказвае Арык Лявіцкі. Ён прынцыпова не зьбіраецца зьяжджаць, ён і тут добра пачуваецца. Невыпадкова мянушка ягоная Левы. Але жонка Арыкава Жана, здаецца, мае іншую думку: — Ты нам, Лёнечка, ня толькі пра каўбасу напішы. Ты нам, Лёнечка, напішы пра машыны, і асабліва пра транты дзіцячыя, якія будзеце купляць Натанчыку. Натанчык — гэта сын Агрэсара. У адрозьненьне ад бацькі, спакойны й разважлівы хлопчык. Жыве Натанчык з мамкай сваёй Лорай у Рызе. А вось Агрэсар з ёй не жыве. Але заўтра яны сустрэнуцца ў Берасьці і разам паедуць у Вену — дзеля сына, тлумачыць Леанід. — Яшчэ й пра кніжкі напішы, — усьміхаецца Дан Гольдберг. Ён, як і Жана, як і ўсе мы, добра ведае, што ёсьць тры рэчы на гэтым сьвеце, за якія Арык Левы можа зрабіцца правым: дзеці — Юрка і Аліска, кніжкі, асабліва паэзія, ды яшчэ аўтамабілі. — Як, дарэчы, твой “Запарожац”, стаіць ці езьдзіць? Але даведацца пра тэхнічнае становішча машыны сям’і Лявіцкіх нам не выпадае. Таму што гучыць умоўны — два доўгія і адзін кароткі — званок у дзьверы. Я іду адчыняць, а Дан з Леанідам разам каментуюць мне ў сьпіну: “Закусь прыйшла”. Два доўгія і адзін кароткі. Яшчэ лепей, калі не званок, а стук ці нават — ручку ад дзьвярэй паторгаць — два разы доўга і адзін каротка. Вось ужо шэсьць гадоў гэткім чынам трапляюць да мяне ў хату тыя, хто ня вельмі вядома чаму, але, бадай, кожны вечар жадаюць бачыць адзін аднаго. Магчыма, каб паразмаўляць. Натуральна, пра што толькі не ідзецца, якія толькі дыскусіі ні адбываюцца ў гэтых сьценах. Пра экзістэнцылізм — калі ласка. Пра сучасную драматургію — ці толькі ёсьць ахвотнікі? Пра габрэйска-арабскі канфлікт — ну колькі ж можна! Пра савецкую ўладу? Два доўгія і адзін кароткі... Ці можа выпіць-закусіць зьбіраюцца тут людзі? А чаму не? Тым больш, што нагодаў — амаль кожны дзень. Ці нарадзіўся хто, ці сьвята якое савецкае (Першае Траўня, напрыклад) ці несавецкае (Новы Год) ці антысавецкае нават (Пасха — і габрэйская, і праваслаўная, і ката­ліцкая). А яшчэ музыку трэба паслухаць ды самім пад гітару пасьпяваць. Кажаце, суседзі міліцыю выклічуць? Думаеце, КГБ нас слухае? Два доўгія, адзін кароткі... Памыліліся Агрэсар з Данам. Ня закусь прыйшла, а цалкам наадварот. На парозе Рыба з Шварцам, а паміж імі — вялізны пляцак. У пляцаку — каньяк. Танны, пяць рублёў пляшка. За такі кошт бярэ яго Рыба ня ў краме, зразумела, а ў свайго стрыечнага брата Барыса Вальфсона, які жыве ў суседнім з маім доме. Што за бізнэс у Вальфсона — прадаваць каньяк па пяць рублёў пляшка? Тым больш, што за вокнамі — гарбачоўская барацьба з п’янствам. А ўсё вельмі проста — не бізнэсмен Барыс Вальфсон, а вядомы лекар-пэдыятар. І нясуць яму (дзе толькі бяруць?) каньяк удзячныя бацькі. А доктар Вальфсон, да ўсяго, амаль што ня п’е. А калі б і піў, дык з такімі колькасьцямі змагацца нават Гарбачоў ня здолеў бы. Але пашанцавала Вальфсону — ёсьць у яго брат Рыба, ён жа Рыўкін Сымон, ён жа Сеня, а ў таго якраз заўсёды мы ёсьць. А сёньня — якраз — мы разьвітваемся з Лёнем Гросманам. — Добра, што Шварца сустрэў, — кажа Рыба. — Інакш яшчэ гадзіну цягнуў бы гэтую кайстру. Шварц — ён ня Шварц аніякі, а, каб вы ведалі, Чарноў, Сяргей Чарноў, данскі казак. Ні кроплі габрэйскае крыві ў ім няма. Хутчэй, сярод продкаў, маючы на ўвазе гісторыю казацтва, якія-небудзь персы ёсьць. Як там у той расейскай песьні — пра хвалю і княгіню... А яшчэ Шварц — беларус. Зноў жа не паводле крыві, а з уласнага выбару. Два ў нас такія беларусы: Шварц, ён жа Чарноў, ды яшчэ Толік Файн. Беларускую мову ведаюць дасканала, паміж сабой паўсюль размаўляюць толькі па-беларуску. Нязвыклая справа для майго Бабруйску — калі хто дзе гучна па-беларуску размаўляе. Але тая дыскусія, што аднойчы адбылася ў нас пра беларушчыну, — яе не Сяргей з Толем пачалі. Гросман, які вучыўся, а потым пэўны час жыў у Латвіі, у Рызе, заўважыў, што калі вярнуўся ў Бабруйск, дык не адчуў, што прыехаў менавіта ў Беларусь. “Чым, — зьдзіўляўся Агрэсар, — сёньняшняя Беларусь ад Расеі адрозьніваецца? У тэлевізары толькі футбол па-беларуску. Кніжкі ў кнігарнях беларускія ёсьць, але хто іх чытае? Хто чытае тваю газету?” — крычаў ён Файну. Анатоль Файн, сапраўды, працуе ў газеце. Назва яе “Камуніст”, дру­уецца яна па-беларуску. Але супрацоўнікі паміж сабой размаў­ляюць выключна па-расейску. Нават галоўны рэдактар — Аляксандар Рыгоравіч Давідовіч, адзіны ў рэдакцыі сапраўдны беларус, і той. Што вы хочаце, “Камуніст”. Дарэчы, калі ў рэдакцыю прыехала з Менску пэўная кіраўнічая персона, Аляксандар Рыгоравіч выклікаў у кабінет майго Толю і сказаў: “А гэта наш вядучы журналіст Анатоль Франс”. “А як жа ж, — адказала персона, — я нават у Менску чуў гэтае прозьвішча”. Чаму Давідовіч яго вядомым французскім пісьменьнікам выставіў, Толя не зразумеў. Я думаю, каб у Менску не даведаліся, што ў бабруйскім “Камунісьце” пераважна Файны ды Гейкеры працуюць. Але з таго моманту стаў наш Толік Файн Анатолем Франсам. — Ну, на гэты раз дакладна павінна быць закусь, — кажа Лявіцкі і думаюць усе астатнія, калі зноў — два доўгія і адзін кароткі — гучыць званок. Так і ёсьць, Танечка прыйшла. Менавіта так, не Тацяна, ня Таня, не Танюша — Танечка. Танечка Юхневіч, карміцелька нашая. Што там усе 26 гатункаў венскай каўбасы побач з тым багацьцем, якое Танечка дастае на стол. Зялёны гарошак, маянэз, шпроты, сардзіны, ласось, ну і, нарэшце, каўбаса. Праўда, аднаго гатунку, але якога — сервілат! Але не за тое мы ўсе любім Танечку, што яна — таваразнаўца ў райспажыўсаюзе. І нават не за тое, што яна кабета рэдкае, выключнае прыгажосьці. А за тое мы ўсе яе любім, што яна закаханая ва ўсіх нас. Літаральна ва ўсіх, нават у Левага з ягонай Жанай. Што цікава, пра секс нават не ідзецца. Які можа быць секс з багіняй! Але толькі Танечка магла сказаць, калі нас па чарзе цягалі ў КГБ: “Я за вамі, хлопцы, у Сібір паеду”. І паехала б. А зараз яна кажа: — У мяне да вас дзьве навіны, добрая і кепская. З якой пачынаць? — З кепскай! — крычым мы ў адпаведнасьці з анекдотам. — Толік званіў, — кажа Танечка. — Ён сёньня ня прыйдзе, чарадуе ў газеце. — А добрая? — пытаюся я і прадчуваю адказ. — А добрая — вось яна, — Танечка дастае з кайстры бутэльку пшанічнага хатняга самагону. — Гэта табе, гаспадар. Досыць піць Рыбін каньяк. Пачастуйся сапраўдным беларускім напоем. — Я таксама буду самагон, — кажа Дан Гольдбэрг. Дан, ён жа Даніла, старэйшы за нас усіх. Пэўны час Гросман называў яго Анатолем Максімавічам, у гонар знакамітага аглядальніка з Бі-Бі-Сі Анатоля Максімавіча Гольдберга. Але потым у нас зья­віўся сапраўдны Анатоль — Файн, ён жа Франс. І Дан застаўся проста Данам. Калі я першы раз яго пабачыў, дык падумаў, што сустрэў Муля-віна – лідэра слынных “Песьняроў”. Потым высьветлілася, што ня надта я й памыліўся. Дан таксама музыка і на той момант узначальваў вакальна-інструментальны ансамбаль “Гусьляры”. Зараз былы габрэйскі гусьляр Гольдберг — загадчык музычнае часткі тэатру імя Дуніна-Марцінкевіча. — Вось ты мне скажы, — крычаў Гросман Гольдбэргу, — у тваім тэатры, які носіць імя Дуніна-Марцінкевіча, ідзе хоць адна беларуская, гэта значыць, на беларускай мове п’еса? Карацей кажучы, моцна завёў нас Агрэсар. Відавочны абсурд Беларусі без беларушчыны прымусіў згадаць Ірландыю, Ізраіль, іншыя краіны, дзе сучасныя нацыі ствараліся, практычна, з нуля. Урэшце, на адвечнае пытаньне “Што рабіць?” былі знойдзеныя наступныя адказы. — Нічога не рабіць, — прапанова Арыка Левага. Маўляў, хутка ўсё роўна ўсе людзі будуць размаўляць выключна па-ангельску. — Адміністрацыйна ўводзіць мову, як было зроблена ў Ізраілі ў дачыненьні да іўрыту. Гэты пункт магчыма ажыцьцявіць, калі ўсё гэта (значыць, савецкая ўлада) скончыцца. — Знайсьці рэлігійны фундамент — як каталіцтва ў Ірландыі. Тут залежыць ад інтэлігенцыі, якая павінна паказаць прыклад. У выпадку Беларусі такой рэлігіяй можа быць тое ж каталіцтва ці ўніяцтва. — А яшчэ на ўсё гэта патрэбныя вялікія грошы, — дадаў Леанід Гросман. Грошы, хоць і не такія вялікія, у агрэсара звычайна ёсьць. Ён — фарцоўшчык, атрымлівае з Рыгі, дзе вучыўся і пэўны час жыў, тавар, джынсы, напрыклад. І прадае ў Бабруйску. Нам прадае танна. Але ня толькі нам. У Агрэсара ў Бабруйску поўна родзічаў. На кім ён зарабляе — невядома, колькасьць тавару не такая ўжо вялікая. Увогуле Леанід Гросман — асоба таямнічая. Калі запытаеш у яго: “Куды ідзеш?”, адказ будзе: “Ты ня ведаеш”. Рыба распавядае, як ён спускаўся ад мяне і на чацьвёртым паверсе спаткаў Агрэсара, які ішоў угару (я жыву на пятым, апошнім). “Куды ідзеш?” — запытаўся. “Ты ня ведаеш”, — быў адказ. З дзяцінства Лёня быў выдатным матэматыкам, атрымліваў дыпломы ўсесаюзных алімпіядаў па фізіцы і матэматыцы, скончыў фізмат Рыжскага ўніверсітэту. Але захацеў зьехаць у Ізраіль. Атрымаў адмову. Забралі ў войска, у ракетныя часткі. З таго часу і пра фізіку, і пра Ізраіль павінен быў забыць. Дарэчы, Агрэсар ён, таму што Гросман — гэта значыць, вялікі чалавек, а на ідыш вялікі — агрэсар. А яшчэ таму, што ў Ізраіль захацеў, а там усе агрэсары. Калі верыць савецкай прапагандзе. І вось сёньня Агрэсар апошні вечар з намі. Сымон Рыўкін, які сёньня яшчэ ня ведае, што зьедзе наступным, устае і прапануе тост: “За тых, хто ў моры”. І мы, якія яшчэ ня ведаем, што неўзабаве ўсе пакінем Бабруйск, п’ем. За тых, хто ў моры. За Аліка Ліўшыца, за Лёню Кісіна, за Мішу Вайсмана, за Грышу Гардзіенку, за Аркадзя Бацавіцкага, за Сымонаў, Гарэліка і Эпштэйна, за Ігара Кузьняцова, за Рафіка Гольдмана, за Алега Чэрнікава, за Дзіму Рабкіна, за Ларысу, Тацянаў, Натальлю, Сьвету, Алу і за ўсіх іншых, хто можа быць калі-небудзь, як караблі ў моры, пазнаюць адзін аднаго па гудках. Два доўгія і адзін кароткі.