Анатоль Крэйдзіч

Аннатоль Крэйдзіч

_____________________
За небакраем нічога няма. Апавяданьне

— Жывем — чуеш? — як першабытныя людзі…
— Як жывем? — Чалавек у матроскім цельніку, яшчэ не стары, але ўжо добра так падбелены сівізною, стаяў у вадзе (цельнік зьвешваўся да самых хваляў і ледзьве не паласкаўся ў іх) і закідаў у самую гушчыню чаратоў зялёны “тэлескоп” з зялёнаю лёскай.
— Як продкі нашы першабытныя.
Жанчына закідвала з берагу, амаль пад ногі мужчыну.
— Як гэта?
— Помніш, у школе вывучалі, чым займаліся нашыя продкі… — Жанчына падсекла і выцягнула маленькага, на палец, акунька.
— Тожа мне, рыбачка. — Мужчына хмыкнуў, тузануў вудзільна, паправіў у чаратах паплавок. — глядзі, якога лапця зараз сапраўдны рыбак выцягне. Помніш, які ўчора сарваўся?..
— Што сарвалася, тое на патэльню не пакладзеш.
— Сёньня пакладзеш. Нутром чую. — Перакінуў вудзільна ў левую руку, а правую апусьціў у ваду, памыў.
— Я таго цягнуў вунь з-пад тае сухой чараціны-абрубка. Бачыш? Там якраз мой паплавок цяпер. — Ён паказаў пальцам.
— То была і праўда вялізная рыбіна. Я бачыла, як сагнулася тваё вудзільна і як яна білася ў чароце.
— Лапаць, а не карась. Тады я цягнуў з берага, цераз чарот. Калі б во адсюль, з вады…
Чараты адвеснай сьцяною ад берагу ўразаліся ў возера, і толькі ў адным месцы ў гэтай сьцяне заставаўся вузенькі пралом. Закідаць туды вуду было дужа небясьпечна — кручок не-не дый чапляўся то за шаблю-ліст, то за цьвёрды і сьлізкі ствол. Затое туды не даходзілі хвалі.
— Трэба купіць таўсьцейшую лёску. — Жанчына толькі што выцягнула з-пад ног мужчыны “стандартнага”, як яны звычайна казалі, карасіка на даўжыню далоні (такія трапляліся найчасьцей) і папраўляла пажаванага чарвяка.
— Лёска нармальная. Я проста перацісьнуў яе кавалачкам волава. Ты ж бачыла — яна парвалася акурат на грузіку.
— Недзе ж цяпер плавае той карась з нашымі грузікамі.
— Можа, праглынуў, і цяпер поўзае, цяжкі па дне.
Жанчына і мужчына задаволена рагатнулі з удалага, як абодвум падалося, жарту.
— Дык што ты там казала пра першабытных людзей?
— Што і мы нічым ад іх ня розьнімся.
— Хіба яны таксама хадзілі ў майках і джынсавых шортах? — Мужчыну ўсё нешта пад’юджвала на жарты. А яна, і праўда, стаяла на беразе ў джынсавых шортах і зацяганай шэрай майцы.
— Мы ж вывучалі, помніш? Нашыя продкі займаліся рыбалоўствам, зьбіральніцтвам ды паляваньнем.
— Ну?
— Што ну? А мы чым займаемся? На тым тыдні зьбіралі ў лесе чарніцы і грыбы, а цяпер во рыбу вудзім.
— Ага, і праўда. А хутка, як атрымаю пенсію і куплю порах і капсулі, пайду паляваць на качак.
— Ты зноў зьбіраешся ўсю сваю пенсію выкінуць на порах і шрот?..
— А што рабіць?
— Глядзі на паплавок.
Яе паплавок, аднак, стаяў, як укапаны — метрах у паўтара ад мужчыны-рыбака і прыкладна на гэткай жа адлегласьці ад рудавата-зялёнай сьцяны чаратовага лесу.
Чалавек сабраўся сказаць, каб не сьмяшыла людзей, адышлася хоць на метраў пяць, як паплавок побач з ім колькі разоў тузануўся і імкліва падаўся супраць хваляў да ягонага вудзільна. “Цягні, чаго вылупілася!”, — крыкнуў, і ў тую ж хвіліну ў яго перад вачыма бліснуў і гайдануўся да жаночых рук ладны такі, далоні на паўтары, карасік. Бадай, такіх яны за ўсе папярэднія дні не выцягнулі ніводнага.
Чамусьці ён гэтай рыбацкай удачы жанчыны не ўзрадаваўся. Толькі і сказаў: “Ого!”.
— Будзе ўжо што пасмажыць. — Жанчына паклала карася на руку, памерала. — З хвастом дык на паўтары далоні.
— Колькі яе ёсьць, тваёй далонькі. У цябе ж рука як у дзіцяці.
Жанчына вінавата паглядзела на мужчыну, нібыта во толькі ня ўдача яе напаткала, а непрыемнасьць. А ён дадаў:
— Той, што ў мяне ўчора сарваўся, напэўна, быў на дзьве мае, сапраўдныя, далоні, а тваіх дык, можа, і на тры.
— Так, то была вялізная рыбіна.
— Дзіва што. Ты такую з роду не выцягнула б. Не падужала б.
— А мне ўсё роўна якая, абы рыба. Закідваючы вуду, я кожны раз малюся, каб хоць такая, як у цябе сарвалася, не клюнула. Я такіх баюся.
— Баба, адно слова.
— Мне галоўнае, каб было што на стол паставіць.
— Надта гэтымі малькамі наясіся. Адны косьці.
— Я знайшла рэцэпт, у якім напісана, што маленькую рыбу пасьля смажаньня можна патушыць у духоўцы з моркваю і цыбуляю, і косьці робяцца мяккімі, як у кансервах.
Яна зірнула на мужчыну і замаўчала.
Ён ня слухаў. Узіраўся — нейкі раптам пачужэлы — удалеч, туды, дзе колькі гадзін таму вісела ня надта цёплае ранішняе сонца. Збоку здавалася, зазіраў за небакрай.
Жанчына насьцярожана маўчала. Нарэшце яна не стрымалася:
— Нават і не напружвай зрок. За небакраем нічога няма.
— Як для каго, — адказаў мужчына. Цяпер ён ужо засяродзіў погляд на паплаўку, які, як яму падалося, лёгенька гайдануўся. Некалькі хвілінаў моўчкі сачыў за ім, а потым працягнуў руку і тыцнуў указальным пальцам перад сабою:
— Там, можа, і няма. А там, — перакінуў адтапыраны вялікі палец цераз плячо, — ёсьць нешта. Калі я гляджу ў той бок, — мужчына азірнуўся, і жанчыне зноў падалося, што ён зрабіў спробу зазірнуць за небакрай, — дык адчуваю, што там нешта ёсьць. А калі туды, — ён павярнуў галаву і сьлізгануў позіркам вышэй чаратоў паперад сябе, — то не адчуваю нічога.
— Проста ў тым баку ты жыў, а ў тым, — яна махнула рукою на захад, туды, дзе з высакаватага берагу бачыліся сілуэты далёкіх шматпавярховікаў, труб і вышак, — ніколі ня быў. Але цяпер ні там, ні там нічога няма.
Мужчына нязвыкла сур’ёзна і засяроджана зірнуў на жанчыну, а потым зноў утаропіўся ў паплавок і стаяў так, моўчкі і нерухома, нібы слуп ці той жа белы паплавок у чароце, так доўга, што за гэты час сонца пасьпела прайсьці па небе заўважны кавалак шляху і ўжо ледзь не зазірала яму ў вочы.
Жанчына злавіла яшчэ з дзесятак невялічкіх карасікаў.
Паўдзённую сьпёку праганяў лёгкі ветрык. У чаратах шамацелі сьмелыя рудыя птушкі. За чаратамі плёхаліся ў вадзе дзікія качкі з вывадкамі.
На паплавок упершыню за паўдня села страказа. Да яе як бач засьпяшалася вялізная зялёная жаба. Яна наскочыла на палавок якраз у той момант, калі страказа ўзьнялася над чаротам і зьнікла, як зьнесеная ветрам. Жаба, аднак, не сплывала. Варта было паплаўку вылузацца з-пад яе, наскоквала зноў і зноў.
— Падла ты, — працадзіў скрозь зубы мужчына і выцягнуў вуду.
Чарвяк нерухома, нібы абрывак гнілой травінкі, вісеў на кручку. Тады мужчына выйшаў на бераг, узяў бляшанку з чарвякамі, высыпаў на далонь, пачаў выбіраць самага вёрткага і ня надта тоўстага.
— Закідаў бы з берагу, дык хоць меншых нацягаў бы, — не стрывала жанчына.
— Цягай ужо ты мелюзгу.
— Я хоць мелюзгі налавіла, а ў цябе зусім нічога няма.
— Лепш нічога, чым абы што.
— Дробная, каб ты ведаў, яшчэ смачнейшая за вялікую. Салодзенькая.
— От і радуйся.
Жанчына сабралася яшчэ нешта сказаць, аднак яе паплавок нібы ашалеў: то на вадзе, то пад вадою, і яна тузанула вудзільна.
— Цьфу, брыда, — вылаялася, зьняла з кручка печкура і кінула пад ногі.
— Рыб-бачка, — хмыкнуў зьедліва мужчына і ступіў у ласкава-цёплую зялёную ваду. — Як ты там казала? За небакраем нічога няма? Гм, сказала дык сказала. Ажно я пра сябе так задумаўся, нібы які… — узлахмаціў галаву і па сьпіралі пачаў узьнімаць над ёю даланю: — во які. Сячэш?
— Над чатырма словамі чатыры гадзіны думаў?
— Можа ж чалавек хоць раз у жыцьці падумаць пра сябе чатыры гадзіны запар.
— Навошта?
— А хоць бы каб знайсьці для сябе самае правільнае слова. — Мужчына ціхенька апусьціў паплавок дакладна на тое месца, дзе ён быў да гэтага, дзе ўчора ў яго клюнула вялізная рыбіна. — Я ж за небакраем, там, — зноў адвярнуў галаву ад паплаўка, і зноў, у каторы ўжо раз, ёй падалося, што паспрабаваў зазірнуць за небакрай, — усё і шукаў.
— А застаўся ні з чым. — Жанчына гаварыла і пільна, ажно паўзы паміж словамі ў яе атрымліваліся даўжэйшыя, чым самі словы, сачыла за паплаўком, які скакаў то ўніз, то ўгару, нібы цьвяліў таго, хто ловіць.
— Ты ж ня ведаеш, чаму я застаўся ні з чым.
— Бо ты мне не расказваў. Мы ўжо цэлы год жывем разам, а я нічога пра цябе ня ведаю, апроч таго, што бадзяўся па сьвеце.
— А што тут ведаць. Калі добра падумаць, дык я і сам пра сябе нічога ня ведаю.
— Што, увесь час піў?
— Я, калі хочаш ведаць, піць пачаў толькі ў 86-м, як стаў ліквідатарам у Чарнобылі. А на БАМе і ня нюхаў. У Афгане, праўда, часам… Там ніяк без гэтага.
— Ого, ты быў на БАМе і ў Афганістане, і маўчаў.
— А што расказваць? Я сам прасіўся і на вялікую будоўлю, і на вялікую, як тады лічыў, вайну, і на вялікае ратаваньне. Тут для мяне не было нічога, а там — усё…
— Што — усё? Вялікія грошы?
— Гро-о-ошы, — перакрывіў жанчыну. — Пры чым тут грошы.
— А што ж тады? Ільготы?
— А ўсё, — зазлаваў мужчына. — Я тут за чатыры гадзіны дадумаўся да таго, што я сам быў усё. Я, калі хочаш ведаць, палову БАМаўскага заробку ў Фонд міру пералічваў. Я… Э-э, што табе даказваць. Я быў… Ух-х, які я быў.
— І ў Афганістан пайшоў мір бараніць? — Незразумела было, блазнуе яна ці шчыра захапляецца.
— Ня ведаю. Мне тады было: або герой, або — нічога, край…
— Няймелася медалямі перад усімі паклаўкаць?
— Проста хацелася ісьці і пачуваць сябе героем.
— І ўсё?
— А што яшчэ? Хіба гэтага мала — быць вялікім у вялікай краіне.
— Але галодным. — І зараз было немагчыма зразумець, кпіць яна ці абураецца.
— За тыя грошы, што я патраціў на кармленьне іншых, я мог бы жыць сыта яшчэ сто год.
— Але цяпер ты павінен лавіць рыбу, каб не памерці з голаду. — Хутчэй за ўсё, яна абуралася абставінамі, якія ператварылі мужчыну ў няшчасную істоту (такую няшчасную, што нават яна, слабая, замардаваная жыцьцём адзінокая жанчына адчула сябе мацнейшаю за яго), а ня кпіла з гэтае ахвяры незразумелых ёй амбіцыяў.
— Табе не зразумець. Проста рассыпалася, расьцяклося тое вялікае, часткаю якога я быў. Во толькі цяпер дапяў.
— Што значыць пакумекаць чатыры гадзіны.
— Не перабівай, а то саб’юся, — раз у жыцьці такое прасьвятленьне бывае. Гэта не ў мяне нічога няма, а мяне самога няма. Ні тут, ні за небакраем. Сьмех — я не магу злавіць тут нават ладную рыбіну. Калі маёй пенсіі хапае толькі на паляўнічае начыньне, значыць, мяне і напраўду няма.
— Але ж ты стаіш і ловіш рыбу.
— Думаеш, я не разумею, чаму ты цягаеш мяне на гэтае возера?..
— Ніхто нікога не цягае — мы ходзім сюды разам. Хіба можна рыбалкаю адвучыць ад гарэлкі?
Мужчына, аднак, ужо ня чуў яе, бо паплавок у чаратах нарэшце па-сапраўднаму таргануўся і пачаў нясьмела вагацца. Гэтыя то больш, то менш прыкметныя манеўры забралі ўсю яго ўвагу.
У тую ж хвіліну з-за чаратоў данёсься пагрозьлівы голас. Нехта патрабаваў ад кагосьці квіток, але квітка, відаць, ніхто не прад’яўляў, бо голас ужо казаў пра штраф…
Паплавок якраз вырабляў на вадзе мудрагелістыя выкрунтасы, потым стралою шугануў на дно. Мужчына падсек. На кручку спачатку зацеляпаўся, а затам зьвесіўся безжыцьцёва чорны пячкур.
— Рыбалачка ў нас…— Мужчына сплюнуў, схапіў свой улоў і шпурлянуў на бераг.
Рыбінка патрапіла якраз у нагу чалавеку, што выходзіў з-за чаратоў.
— Ого, тут ужо інсьпектараў рыбай закідваюць. А-ну, паказвайце квіткі, — загадаў па-камандзірску гучна і ўпэўнена незнаёмы інсьпектар і нагнуўся над вядзерцам. — Многа налавілі? І не шкада вам маленькіх губіць, няхай бы расьлі.
— Мы так, для адпачынку. Мы ня ведалі, што трэба плаціць. І куды плаціць — таксама ня ведаем. — Жанчына разгубілася і тузанула вудзільна, калі кручок з чарвяком яшчэ быў заціснуты ў пальцах. Войкнула ад болю і схапілася за руку.
— Што вы мне тут канцэрты строіце, — інсьпектар ці ня бачыў, ці не хацеў бачыць, што жанчына ўвагнала сабе ў палец кручок.
Мужчына памкнуўся ўжо быў выйсьці з вады, але паплавок якраз варухнуўся і роўненька, не хістаючыся і не адхіляючыся ад курсу, нібы перыскоп падводнай лодкі, нясьпешна папраставаў у самую гушчыню чаратоў. Сумнявацца не выпадала — так кляваць магла толькі вялізная рыбіна. Можна ўжо было б і падсякаць, але ў гэты ж момант на беразе завойкала жанчына.
Мужчына адарваў позірк ад паплаўка. Жанчына скурчылася, заціснула рукі каленямі і раз-пораз войкала. Побач ляжала вудзільна. За ім, як за акрэсьленаю рысаю, стаяў высокі інсьпектар і нешта нягучна прамаўляў. Да вуха даляцела слова “канцэрты”. Пры чым тут канцэрты?
Кінуўшы вудзільна, мужчына пайшоў, узьнімаючы хвалі і пырскі, да берагу…
— Вось бачыце, што значыць лавіць без дазволу, — казаў інсьпектар.
— Пакажы, што там, сагнуўся над жанчынаю мужчына.
— Вой, баліць, баюся, — яна не адважвалася нават разагнуцца.
— Я толькі пагляджу.
Мужчына завалодаў яе рукою і са словамі “Супакойся, тут жа нічога няма”, рэзка ірвануў кручок. Жанчына ўскрыкнула і падскочыла.
— Вось і ўсё, — засьмяяўся мужчына. І ўжо да інсьпектара: — Сьпірт або ёд ёсьць?
— Ёд. У машыне. — Інсьпектар нехаця схадзіў да машыны і прынёс ёд і бінт, пачакаў, пакуль мужчына прамыў, памазаў ёдам і забінтаваў палец, і зноў нагадаў пра квіткі і пра штраф.
Тады мужчына падышоў да яго і тыцнуў проста ў твар ёмка складзеную, зьбялелую ад натугі дулю:
— Во табе, а не штраф. — Пасьля нахіліў галаву і паказаў пальцам на доўгі чырвоны шрам, што, нібы ланцужок, апярэзваў з правага боку шыю. — Бачыш гэта? Бачыш, падла? Мне ў Афгане галаву адразалі, і не запалохалі. А ты мяне штрафам палохаць, га, штрафам палохаць?!… — Мужчына рашуча наступаў, а інсьпектар адыходзіў назад. А потым раптам павярнуўся і пабег да машыны.
— Зараз ён вернецца з міліцыяй, — сказала жанчына.
— А хоць з цэлым аддзяленьнем, — мужчына стомлена сеў на вядзерца, у якім ляніва варушыліся цёмныя, нібы цені, сьпіны карасікаў, і адсюль назіраў за паплаўком у праломе між чаратоў. Паплавок, аднак, ужо не варушыўся. Нехаця прамовіў: — Мабыць, скляваў чарвяка, падла. Трэба памяняць. — Аднак застаўся сядзець на месцы.
Ззаду падышла жанчына. Абняла, скрыжавала рукі з перавязаным пальцам у яго на грудзях. Уздых апаліў шыю:
— Ты і праўда герой. Ге-рой.
Крутнулася, і паклала рукі яму на калені. Зьнізу зазірнула ў вочы.
— Я ўсё чакала, што ты ўспомніш, які сёньня дзень.
— Чацьвер, які ж яшчэ.
— Значыць, ня помніш. Дарэмна намякала. Сёньня роўна год, як мы з табою сышліся.
Ён прыўзьняў галаву і зірнуў на яе і зьдзіўлена, і запытальна.
— Давай адзначым гэты дзень. Удвух.
— Чым?
— Я насмажу карасікаў. Знайду яшчэ што. Пір з табою зако-о-цім. — Яна ажно заплюшчыла ад асалоды вочы.
Мужчына ўскочыў:
— Гэтых карасікаў? Гэтую мелюзгу? На наш дзень?! Ты што…Ты… Ты…
Ён не знайшоў, што яшчэ сказаць. Адскочыў ад вядра, пхнуў яго нагою. Рыба забілася ў траве і на пяску бліжэй да вады, а некалькі карасікаў нават дапялі да возера і як бач зьніклі ў ім.
Жанчына кінулася падбіраць свой улоў і толькі цяпер выпадкова згледзела на тым месцы, дзе ляжаў выкінуты ёю пячкур, вялізную зялёную жабу, з рота якой адно тырчэў хвосьцік ад ужо праглынутай рыбкі.
— Глядзі, глядзі, жаба печкура зьела, — закрычала, адначасова ўражаная і спалоханая, і яшчэ жвавей пачала зьбіраць рыбу.
Мужчына, аднак, ці не пачуў, ці не зьвярнуў увагу на яе словы. Толькі паўтараў і паўтараў:
— Гэта ты называеш рыбаю? Гэта ты называеш пірам?
А потым замоўк, падхапіў зашмуленае сіняе трыко і пайшоў.
— Куды ты? — аклікнула жанчына.
Ён, не азіраючыся, махнуў вольнаю рукою, нібы хацеў нешта закінуць за паружавелы над горадам далягляд.
— Там нічога няма…
Ён не адказаў і не спыніўся.