_____________________
"Не наракаю на долю...".
Інтэрвію |
Восеньню 1991 году, калі беларуская дэлегацыя прымала ўдзел у працы 46-й сесіі Генеральнай Асамблеі ААН, у гасьцінным доме Францішка і Веры Бартулёў у мястэчку Манхассет (штат Нью-Ёрк) мне пашчасьціла спаткацца з Натальляй Арсеньневай — вядомай паэткай і вельмі цікавай жанчынай, амаль равесьніцай веку, якая захавала ў сваёй памяці каштоўныя зьвесткі пра нашае трагічнае мінулае. Адбылася шчырая і зьмястоўная гутарка, тым больш, што пытаньні абмяркоўваліся даволі вострыя. Запіс той размовы быў падрыхтаваны да друку яшчэ ў сярэдзіне 90-х гадоў. Але па розных прычынах тэкст ня быў у той час надрукаваны. Я хацеў бы, каб зьмест гутаркі ўсё ж стаў вядомы чытачам «Дзеяслова», дасьледчыкам гісторыі Беларусі, настаўнікам, усім тым, каго хвалюе лёс нашага нацыянальнага адраджэньня. Бо прагучалі тады зьвесткі ня толькі пра складаныя перыпетыі жыцьцёвага лёсу Натальлі Арсеньневай, але і пра некаторыя мала асьветленыя дасьледчыкамі абставіны жыцьця такіх слаўных сыноў Беларусі, як Алесь Гарун, Максім Гарэцкі, Антон Луцкевіч, з якімі лёс зьвёў у свой час Натальлю Арсеньневу, а таксама пра іншыя моманты гісторыі нашай Бацькаўшчыны, аднабока ці недакладна пададзеныя ў тагачасных выданьнях. Цяпер, калі Натальлі Арсеньневай няма побач з намі, яе сьведчаньні, яе згадкі набылі асаблівае значэньне... П. Краўчанка.
— Спадарыня Натальля, я ўдзячны лёсу, што ён дазволіў мне сустрэцца з Вамі, і, карыстаючыся выпадкам, хацеў бы задаць некалькі пытаньняў. І першым будзе такое: з якога верша ці, можа, з якога перыяду Вашага жыцьця Вы адчулі сябе паэткай?
— Я нават ня ведаю. Ніколі над гэтым не задумвалася і пра канкрэтны верш не скажу. Адно помню, што першыя вершы, якія я напісала па-беларуску, прысьвечаныя восені. Яны ёсьць у маім зборніку «Між берагамі», на самым пачатку, здаецца.
— А чаму ў Вашых першых творах так многа смутку? 3 чым гэта зьвязана?
— На гэта мела ўплыў нашае жыцьцё ў Вільні. Жылі мы ў вельмі цяжкіх умовах, што і адбілася, відаць, на маіх вершах. Сястра памерла ў дарозе, пакуль мы ехалі, бацька захварэў, маці таксама была хворая, працы не было. Калі я вучылася ў беларускай гімназіі, дык вельмі часта мы клаліся спаць ня еўшы, і таксама, ня еўшы, ішлі ў гімназію. Усё гэта мела падсьвядомы ўплыў на творчасьць.
— Хацеў бы закрануць Віленскі, Вілейскі і Менскі перыяды Вашага жыцця, хоць і разумею, што ў Вас былі і больш складаныя часы. Што датычыцца Віленскага, то згадаю, што на Ваш першы паэтычны зборнік шчыра адгукнуўся Антон Луцкевіч.
— Так, ён напісаў рэцэнзію на зборнік «Пад сінім небам». Ён вельмі прыхільна да мяне ставіўся яшчэ тады, калі я вучылася ў гімназіі. У сёмым класе нашым настаўнікам літаратуры быў Максім Гарэцкі, які ўвёў мяне ў паэтычнае жыцьцё. А Антон Луцкевіч стаў нашым настаўнікам ужо ў восьмым апошнім класе, ён таксама мне дапамагаў. Напрыклад, пазнаёміў мяне з тымі вершамі Максіма Багдановіча, якія не былі надрукаваныя. А яшчэ казаў, што я як бы часткова спадкаемца Максіма Багдановіча. Ён Максіма Багдановіча вельмі высока цаніў, вельмі высока ставіў.
— Вядома, што калі Вы апынуліся ў польскім памор’і, бацька Максіма Багдановіча, Адам Багдановіч, перадаў Вам зборнік сына.
— Ён сапраўды пераслаў мне «Вянок» з дэдыкацыяй, нешта накшталт — «спадкаемцы Максіма Багдановіча, майго сына...» Нешта гэткае. Значыць, ён нейкую лучнасьць між намі бачыў...
— Майму сэрцу вельмі дарагая Вілейшчына, дзе прайшло маё дзяцінства. Хацелася б пачуць пра тое, як Вы апынуліся ў Вілейцы.
— Былі першыя дні вайны, 39-ы год. Я паехала з вёскі ў Вільню. Мама памірала на сухоты. Я была там два тыдні яшчэ, пакуль мама не памерла. Пахавалі маму, і тады я хацела варочацца назад у вёску. Цягнікі не хадзілі. Я пайшла пехатой у Валожын, да нас... У Вілейцы я працавала ў рэдакцыі.
— Што Вы можаце сказаць наконт легенды, якая зьвязаная з напісаньнем верша «Сталіну»?
— Усё гэта было вельмі проста. Аднойчы наш рэдактар газеты (я забылася яго прозьвішча, вельмі сімпатычны чалавек, між іншым) паклікаў нас: мяне, Танка, якраз тады Машара быў, таксама ўдзельнік, прыехаў проста так. Паклікаў і кажа: зьбіраемся пісаць ліст да таварыша Сталіна. Вы будзеце пісаць ад беларусаў. Трэба тры разьдзелы зрабіць. Адзін палітычны, другі нейкі там яшчэ, а трэці пра тое, што добрага далі Саветы. I мы пачалі дзяліць, згадзіліся зусім ахвоча. Нават спрачаліся. Адзін казаў: я буду аб гэтым пісаць, другі — аб гэтым. Мне даручылі пісаць пра тое, як Савецкая ўлада адносілася да дзяцей, як шмат было дзяцей-сіротаў, як былі заснаваныя прытулкі для дзяцей, як сталі іх вучыць. Гэта я на сябе ўзяла. I выканалі ўгоду. Я толькі пасьпела 24 радкі напісаць, каб паказаць, ці так усё, як яны хочуць.
— Я вельмі люблю Ваш верш, прысьвечаны мове. Некалькі гадоў таму мне ён успомніўся. Гэта адбылося ў Арменіі. Ёсьць у горадзе Эчміадзіне — духоўнай сталіцы Арменіі, у каталікоса алфавіт, кожная літара якога выкаваная з золата. І калі я ўбачыў, як армяне ставяцца да свайго алфавіту, які існуе, здаецца, з ІV-га стагоддзя, я і ўспомніў радкі Вашага верша:
Наша мова, выкутая з золата
Не ржавее, блішчыць, зіхаціць.
Гэта мова паэтаў і волатаў,
Гэта скарб, які дапамагаў жыць.
Скажыце, чаму менавіта тады вы зьвярнуліся — у складаныя, трагічныя часы ў жыцьці нашага народу — да пытаньняў, зьвязаных з мовай?
— Ведаеце, гэта адзінае, што нам заставалася — мова беларуская. Што нас лучыла з Беларусьсю, калі мы былі ўжо, напрыклад, на эміграцыі? Толькі мова! Ну, што больш? Мы былі далёка, ніякай лучнасьці ня мелі іншай. А мова, яна заставалася, жыла ў нас, і мы жылі ёй.
— Падчас нашае гутаркі ўчора Вы вельмі прыгожа і з гістарычнай дакладнасьцю расказвалі пра некаторыя акалічнасьці жыцьця нашага выдатнага песьняра Алеся Гаруна. Калі ласка, успомніце, як Вам расказваў “бацька”*, пры якіх абставінах загінуў Алесь Гарун?
— У Менску, калі яго займалі палякі, арганізавалася Беларуская вайсковая камісія. Янка Купала пісаў вайсковыя песьні, напрыклад: «Эх ты, дудка мая, весялушка мая». Быў такі Макар Краўцоў (Касьцевіч яго сапраўднае прозьвішча), ён напісаў верш «Мы выйдзем шчыльнымі радамі», які пасьля зрабіўся гімнам нашым. Мой «бацька» і Алесь Гарун разам працавалі, сябравалі. Дазволілі ім утварыць нейкі беларускі аддзел. Сябры езьдзілі па вёсках, запісвалі людзей, якія хацелі б уступіць у беларускае войска. Ня ведаю, як гэта там усё ішло і колькі людзей запісалася, толькі раптам Саветы зноў пачалі наступаць з Усходу на Менск. Палякі, разумеецца, рэтыраваліся, і Беларускую вайсковую камісію гэту таксама рэтыравалі. Пасьля з Менску яны паехалі...
— У Кракаў...
— Так! Іх накіравалі ў горад Лодзь, наколькі я памятаю. Гэта недзе ў Заходняй Польшчы. I ехалі яны праз Ваўкавыск, але Алесь Гарун ужо не даехаў. Паміж Ваўкавыскам і Кракавам (гэта было гарачым летам, у жніўні) цягнік спыніўся на колькі гадзінаў на нейкай станцыі. Яны выйшлі з цягніка, бачаць — мястэчка, хаты недалёка. Пайшлі паглядзець, бо чаго сядзець у вагоне, чакаць, пакуль направяць... I там быў кірмаш. Ведаеце, раз ці два ў тыдзень у нашых мястэчках заўсёды былі кірмашы. Сяляне папрывозілі прадаваць цэлыя вазы. Купілі яны вішняў, расказваў «бацька», пакуль вярталіся да станцыі, дык шмат гэтых вішняў зьелі. I так было горача, такая была смага, што яны проста з нейкага крана вады напіліся. «Бацька» кажа — мне нічога, а Алесь Гарун захварэў цяжка на дызентэрыю. I яны паехалі далей, амаль што да Кракава ўжо даехалі, але Алесю Гаруну было так дрэнна, што ён ня мог далей ехаць. На апошняй станцыі перад Кракавам Алеся Гаруна забралі ў шпіталь. I потым прыйшла вестка, што ён там памёр, вельмі хутка пасьля таго, як яго прывезьлі. На другі дзень памёр, ня вытрымаў.
— А скажыце, спадарыня, ці верыце Вы ў тое, як некаторыя нашыя гісторыкі (здаецца, У. Казьбярук, калі я не памыляюся, знайшоў хатнія архіўныя дадзеныя на гэты конт), што Гарун быў ледзь не разьведчыкам Чырвонай Арміі, ва ўсякім разе працаваў на карысьць Савецкай улады. Ці магло, на Вашу дамку, такое быць? Наколькі аб’ектыўныя гэтыя зьвесткі?
— Не, я ў гэта абсалютна ня веру. Я нават ня веру, што гэта было ў польскай дыфензіве недзе запісана. Можа, гэта проста НКВД пусьціла чутку, каб скампраметаваць.
— А можа, гэта правакацыя польскай разьведкі?
— Я ня ведаю, усё можа быць. Я ненавідзела ўсялякія разьведкі, на дабро яны, ці на благое для нас...
— I яшчэ адно пытаньне. Страшныя, трагічныя часы апошніх дзён вайны. Мы ведаем, што ў Менску загінуў Ваш сын. Ведаю, якое ўражаньне зрабіла гэта на Вас, на Вашую творчасьць. Вельмі складана зразумець тое, што адбывалася ў той час. Але хацеў бы запытаць, як адбылася тая падзея, што зьвязаная са сьмерцю Казлоўскага, рэдактара «Беларускай газеты». Ці маглі б вы сказаць некалькі словаў?
— Так, я ўсё памятаю вельмі добра. Гэта было каля паўдня. Я сядзела ў пакоі якраз, дзе быў Казлоўскі. Памятаю, што нейкі матэрыял папраўляла. Раптам уваходзіць усхваляваны Савёнак. (Працаваў такі ў нас у рэдакцыі. Таксама нацдэмавец былы). I кажа: «Прыйшоў нейкі чалавек, ходзіць, пытаўся Казлоўскага, я ня ведаю, ці ён ёсьць ці не, сказаў, што няма! А той ходзіць па калідоры туды-сюды, неяк падазрона выглядае”. Тады кажа: “Чакай, я спытаюся, чаго ён хоча”. Раптам чуваць стрэл. Мы ўсе падхапіліся. Выскачылі на калідор. Я на самым перадзе бегла. I тут пры выхадзе на сходы на калідоры ляжыць жывы яшчэ Казлоўскі. Так паўляжыць, паўсядзіць, і кроў у яго з галавы цячэ. Ой, я так спалохалася! Усе пабеглі на двор, а я сядзела, мне так было страшна, я ня ведаю... Я трошкі пачакала, пакуль нашыя вярнуліся і сказалі, што падстрэлены ў галаву, што забралі яго ў шпіталь, што каб мы ўсе ішлі дахаты.
Гэта было так а гадзіне 12-й ці першай. I ўсе разышліся. I пасьля даведаліся, што ён гэтай ноччу ў шпіталі памёр. А хто гэта зрабіў? Партызаны, напэўна. Але самога партызана я ня бачыла.
— Спадарыня Натальля, як вы ацэньваеце сваё жыцьцё? Ці было яно шчасьлівым?
— Я ня ведаю, ці шчасьлівая я, ці нешчасьлівая. Можа, я шчасьлівая тым, што ўмею перажыць і не наракаю на долю. Ну, як здарылася, так здарылася... Згаджаюся з лёсам. Я думаю, што гэта якраз самае галоўнае. Не заўсёды шчасьлівы той, хто ўсё мае. Ён можа ўсё мець, а быць нешчасьлівым. I, наадварот, чалавек можа жыць у бядзе, але ўмець усё перажыць. Мне так здаецца. Па-гэтаму, можа, я і шчасьлівая, бо прымаю ўсё так, як ёсьць, не бунтуюся. Я бунтуюся,калі хто-небудзь робіць блага другім. Мне куды горш, калі я бачу, як некаму баліць, чым калі мне самой баліць...
— Калі нашыя суродзічы на радзіме больш шырока даведаюцца пра Ваш лёс, яны зразумеюць, што Вы чалавек з магутным духам, які змог выстаяць пры вельмі складаных гістарычных акалічнасьцях. Я спадзяюся, што перш за ўсё гэтая інфармацыя патрэбная нашаму народу, і я хачу выказаць перакананьне, што мы ідзём да таго, каб зьнікла супрацьлегласьць і штучнае дзяленьне беларускай літаратуры на айчынную і эмігранцкую. Цяпер Вашыя кнігі, Вашыя творы вяртаюцца на радзіму. Я думаю, што яны будуць з удзячнасьцю сустрэтыя ўсімі сьвядомымі людзьмі Беларусі. Шчыры Вам дзякуй за гутарку.
1991 г.
|
