Архіў нумароў:

Эліза Ажэшка

_____________________ Gloria victis. Навэла. Уступнае слова і пераклад з польскай Анатоля Бутэвіча	НЕЧАКАНАЯ АЖЭШКА Колькі словаў пра паўстанцкія матывы ў творчасьці Элізы Ажэшкі 2008 год своеасаблівы для нашай гісторыі. Спаўняецца 145 гадоў з часу “паўстаньня 1863-64 у Польшчы, Беларусі і Літве, нацыянальна-вызваленчага паўстаньня супраць царызму”, як падаецца ў “Энцыклапедыі гісторыі Беларусі”. Адзначаецца 170-я гадавіна з дня нараджэньня аднаго з кіраўнікоў паўстаньня Кастуся Каліноўскага. У гэтым годзе мінае 120 гадоў як напісана адна з галоўных навэлаў Элізы Ажэшкі пра паўстаньне “Gloria victis”. Прайшло 100 гадоў з часу першага зьяўленьня ў друку іншых навэлаў Ажэшкі з гэтага цыклу. 120 гадоў таму ўпершыню быў выдадзены раман пісьменьніцы “Над Нёманам”, дзе матывы паўстаньня гучаць на поўную сілу. Большасьць чытачоў, знаёмых з творчасьцю нашай гарадзенскай зямлячкі і польскай пісьменьніцы Элізы Ажэшкі, усё-ткі, відаць, найперш ведаюць яе буйныя творы, раманы ды аповесьці, невялікая частка якіх перакладзеная і на беларускую мову. Але ў Ажэшкі было шмат іншых. Нездарма ж і пры жыцьці, і пасьля ня раз выдаваліся яе шматтомныя зборы па-польску і па-руску. Вядома, было б добра, каб і беларускі чытач мог з усім гэтым літаратурным багацьцем пазнаёміцца на сваёй мове. Спадзяюся, што з часам так яно і станецца. Сёньня ж мне хацелася б згадаць практычна невядомую для беларускага чытача, ці мо забытую, старонку творчасьці Элізы Ажэшкі. Старонка гэтая, як на мой погляд, мае поўнае права ўвайсьці ў наш агульны набытак. Гаворка ідзе пра цыкл навэлаў, прысьвечаных паўстаньню 1863 году. Навэлы не аднойчы выдаваліся і выдаюцца ў Польшчы на польскай мове, як правіла, пад назвай “Gloria victis” – (“Слава пераможаным”). Па-руску яны пераўвасабляўся ня вельмі часта і ў ня надта блізкі да нас час. Мо і таму, што пра паўстаньне гэтае не выпадала калісьці шмат і станоўча казаць у рускіх даследаваньнях і публікацыях. Хутчэй наадварот – праз царскі цэнзурны нагляд і сама Ажэшка не магла тады выказацца наконт прыхільнага ёй самога паўстаньня і яшчэ больш прыхільных і блізкіх ягоных удзельнікаў так, як ёй гэтага хацелася. Могуць спытацца, а прычым тут царская цэнзура да творчасьці польскамоўнай Элізы Ажэшкі? Вядома ж, прычым. Бо жыла Эліза Ажэшка на землях таго самага “Северо-Западного края”, дзе не адно было забаронена размаўляць па-беларуску, а і гісторыю гэтай зямлі лепей было ня ведаць, чым ведаць. А значная частка самой Польшчы была пад апекай Расіі, знаходзілася ў яе складзе згодна з рашэньнямі Венскага кангрэсу 1814 году як Царства Польскае – такой яна была да 1918 году. Сама Ажэшка ад такога становішча мела таксама шмат непрыемнасьцяў. Бо, каб паехаць у Варшаву, напрыклад, яна павінна была атрымаць спецыяльны дазвол Гарадзенскага генерал-губернатара, і то пры ўмове, што яе прыезд ня стане прычынай дэманстрацыяў у Варшаве. Але што казаць пра той далёкі ўжо час, калі і дагэтуль паўстаньне 1863 – 1864 гадоў ня мае адназначнай ацэнкі і нават сайго найменьня ці трактоўкі. Адны лічаць яго “паўстаньнем за аднаўленьне Рэчы Паспалітай у межах 1772 году”, другія – “нацыянальна-вызваленчым паўстаньнем у Польшчы, Беларусі і Літве супраць царызму”, трэція чамусьці апускаюць Літву. Як зазначае кандыдат гістарычных навук, загадчык сектару гістарыяграфіі і метадаў гістарычных даследаваньняў Інстытуту гісторыі Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі Валянціна Яноўская “Гістарыяграфічны аналіз паказвае, што, бадай, ніводнай іншай нашай праблеме з гісторыі Беларусі ХІХ стагоддзя “не пашчасьціла” за паўтара стагоддзя атрымаць столькі супярэчных канцэптуальных ацэнак, як паўстаньню 1863 – 1864 гадоў: ад амаль поўнага ігнараваньня падзеяў, што адбываліся на тэрыторыі Беларусі, і ўяўленьня аб ім як толькі аб польскім да прызнаньня іх у якасьці этапаў фарміраваньня беларускага нацыянальна-вызваленчага руху, барацьбы за страчаную дзяржаўнасьць. Гэта пацьвярджае і сучасны стан айчыннай гістарыяграфіі. “Я цалкам салідарная з гісторыкам Дзмітрыем Уладзіміравічам Каравым, – піша Валянціна Яноўская ў газеце “Звязда”, – што сёньняшняя барацьба беларускіх гістарыяграфічных кантраверсіяў па праблемах паўстаньня 1863 – 1864 гадоў часта залежыць у значнай ступені больш ад палітычных пазіцыяў аўтара, чым ад важкасьці прадстаўленых навуковых аргументаў”. Дык гэта сёньня. А тады, калі пісала свае творы Эліза Ажэшка? Было прасьцей? Наўрад. Было складана? Безумоўна. Бо, з аднаго боку, яшчэ былі надта свежымі ўражаньні і эмоцыі, а з другога, не былі вядомыя шырокаму грамадству сапраўдныя, а не сфальсіфікаваныя ці аброслыя легендамі, рэальныя падзеі. Хоць дзеля праўды варта сказаць, што Эліза Ажэшка мо найбольш за іншых ведала сапраўдны стан справаў, бо была надта блізка далучаная да паўстанцкіх падзеяў. Пісьменьніца брала ўдзел у дапаможных службах паўстаньня, выконвала функцыі сувязной. Дык хіба магла яна пазбыцца ўсяго перажытага? Аднак ні тады, ні сёньня не сакрэт, што Эліза Ажэшка не адно спрыяльна ставілася да сучаснага ёй паўстаньня, але спачувала паплечнікам-паўстанцам, як магла (з улікам усіх – і сямейных, і палітычных, і дзяржаўных абставінаў) спрыяла і дапамагала ім, асабліва некаторым кіраўнікам – кшталту народжанага ў вёсцы Шастакова цяперашняга Камянецкага раёну Рамуальда Траўгута, які спачатку быў кіраўніком партызанскага атраду на Палесьсі. Менавіта яго летам 1863 году Эліза хавала ў сваім доме ў Людвінаве, што на Палесьсі, дзе яна жыла ў маёнтку мужа Пятра Ажэшкі. Менавіта Траўгуту з рызыкай для ўласнага жыцьця дапамагла яна дабрацца да польскай мяжы, у выніку чаго ён апынуўся ў Варшаве, дзе і стаў пасьля апошнім кіраўніком паўстаньня. Праўда, нават спрыяньне пісьменьніцы не засьцерагло ад небясьпекі. Ноччу на 11 траўня 1864 году Траўгут быў арыштаваны і 5 жніўня павешаны разам з іншымі паўстанцамі, якіх, пакараных сьмерцю з Беларусі і Літвы, агульным лікам было 128 чалавек. А крыху раней, 22 сакавіка 1864 году, гэткі ж лёс напаткаў і яшчэ аднаго з кіраўнікоў паўстаньня – прадстаўніка шляхецкага роду герба Калінава з вёскі Мастаўляны Беластоцкага ваяводства Кастуся Каліноўскага. А было ж яму ўсяго дваццаць шэсьць – і наважыўся на такое! Страта не чужога для Ажэшкі Рамуальда Траўгута, царскі тэрор і рэпрэсіі таксама дадалі неабходных эмоцыяў, якія выліліся пасьля ў нязводную памяць пра паўстаньне і паўстанцаў і невынішчальна, нават намаганьнямі цэнзуры, увайшлі ў яе творы. Муж Элізы багаты шляхціц Пётр Ажэшка, з якім, праўда, у яе няпроста, скажам так, складваліся ўзаемаадносіны (і не адно таму, што ён быў у два разы старэйшы за жонку – калі пашлюбіліся, Эліза мела сямнаццаць, а Пятру было трыццаць пяць гадоў), пацярпеў ад перасьледвальнікаў паўстаньня пасьля паразы, бо быў яго непасрэдным удзельнікам. За такую адвагу – ці мо непаслушэнства, калі паглядзець з боку царскіх уладаў і жандараў, ён мусіў не па сваёй волі паехаць у далёкі ад родных мясьцінаў на Гарадзеншчыне куток Расіі. Выдаў Пятра Ажэшку ягоны ж лёкай. А ўсяго такіх высланьнікаў на катаргу і пасяленьне ў Сібір, у арыштанцкія роты з Беларусі і Літвы было 12 483 – царскі ўрад не цырымоніўся з бунтаўшчыкамі. Менавіта праз арышт мужа і разладзілася далейшае сямейнае жыцьцё Ажэшкаў, а сама Эліза спачатку пачала рамансаваць з лекарам пецярбургскага паходжаньня Зыгмунтам Сьвянціцкім, які меў пасаду ў Менску. Справа, аднак, далей за захапленьне не пайшла, бо зноў-такі ўмяшаліся пасьляпаўстанцкія ўзаемаадносіны, у тым ліку і Элізы з Зыгмунтам. І толькі нашмат пазьней (у 1894 годзе, калі ёй было 53 гады) Эліза адважылася пашлюбіцца з каханым ёю, хоць і жанатым, гарадзенскім адвакатам Станіславам Нагорскім. Будучы нашмат старэйшым, ён памёр ад хваробы ў сьнежні 1896 году, а Эліза Ажэшка мусіла дажываць свае гады (скончыла свой зямны шлях яна 18 траўня 1910 году) без сямейнага цяпла. Такім чынам, паўстаньне 1863 году, ягонае водгульле і наступствы ўвайшлі не адно ў сьвядомасьць Элізы Ажэшкі, але і ў яе жыцьцёвы і сямейны лёс. І невядома яшчэ, ці гэта разбурыла сямейнае жыцьцё, ці дапамагло зьдзейсьніцца некаторым таемным жаночым спадзяваньням і ранейшым захапленьням Элізы. Таму ніяк не магла яна абмінуць гэты лёсазломны і лёсавызначальны час – як для каго з жыхароў нашага краю – у сваёй творчасьці. А калі больш дакладна, то ў яе творах найбольш і найчасьцей прадстаўлены ня так падзеі самога паўстаньня, хоць і іх нямала на старонках Ажэшкавых кніг, як той пасьляпаўстанцкі час, які накладвае моцны адбітак на герояў, перайначвае іхняе жыцьцё, зьмяняе думкі і дзеяньні. Шчымліва і тужліва гучаць водгукі паўстаньня ў рамане “Над Нёманам”, якія рассыпаны практычна па ўсіх старонках і закранаюць лёсы ці ня ўсіх герояў твору. Амаль усе канфлікты, сітуацыі, здарэньні, жыцьцёвыя мітрэнгі шляхты наднёманскага краю пазначаныя менавіта вынікамі паўстаньня. Яно наклала адбітак ня толькі на жыцьцёвы ўклад галоўных герояў, але вымушае іх з аглядкай на паўстаньне, дакладней, на ягоныя вынікі і пасляпаўстанцкія дзеяньні ўлад выбудоўваць свае міжасабовыя, чалавечыя адносіны і нават паводзіны ў каханьні. Я сказаў бы, што адносінамі да паўстаньня і паўстанцаў, да памяці пра іх правяраецца годнасьць ці ня кожнага з герояў раману. Своеасаблівым сімвалам паўстаньня для герояў раману стала лясная паляна, на якой у безыменнай магіле спачываюць палеглыя барацьбіты. Магіла безыменная, але людзі помняць, хто вечным сном сьпіць пад гэтым утравянелым курганам. Таму яшчэ адным сімвалам можна лічыць тое, што сярод пахаваных тут герояў няма падзелу ні па маёмным стане, ні па паходжаньні. Аўтарцы аднолькава шкада, што заўчасна склалі свае галовы багаты шляхціц Андрэй Карчыньскі і зьбяднелы шляхцюк Ежы Багатыровіч. Гэта да іх зьвяртаў свой заклік адзін з кіраўнікоў паўстаньня Кастусь Каліноўскі: “Трэба нашым хлопцам сьпяшыць з віламі ды косамі туды, дзе дабываецца воля ды праўда”. І яны пранікліся гэтым прызывам, пайшлі без развагі і біліся бяз страху, хоць і без жаданага посьпеху. Яна, магіла гэтая, як бы выпрабоўвае герояў твору на маральнасьць, на чалавечнасьць, духоўную моц і патрыятызм, на разуменьне вольнасьці і незалежнасьці роднай для кожнага зямлі. Але разважаць пра ўсё гэта можна было альбо цішком, альбо толькі ў думках, бо нават выказвацца пра нядаўняе мінулае было яшчэ небясьпечна. Раман “Над Нёманам” Эліза Ажэшка пісала ў Міневічах і Гродне з лета 1886 да жніўня 1887 году. Упершыню надрукаваны ў “Tygodniku Ilustrowanym” у 1887 годзе. У 1888 годзе раман упершыню выдадзены асобнай кнігай Гебетнерам і Вольфам. Другое выданьне, трохі скалечанае цэнзурай, увайшло ў збор твораў Ажэшкі Левенталя з датай 1889. А ўжо ў наступным годзе Левенталем было падрыхтавана новае выданьне. Але тут адбылося непрадбачанае: царская цэнзура павыкідала цэлыя старонкі, якія найперш датычылі патрыятычных згадак пра паўстаньне. Таму і апавядае Ажэшка пра ўсё гэта не адкрыта, не на поўны голас, а як бы таемна, міфалагізавана, нібыта шэптам, але такім, што ў дасьведчанага чалавека ажно мароз па скуры. Адразу адчуваецца, што паўстанцкія падзеі – не чужыя для Ажэшкі, што згадкі пра іх – не даніна творчым фантазіям, а самая што ні на ёсьць вострая патрэба душы, жаданьне ўшанаваць, хоць бы і такім чынам, сапраўдных сыноў сваёй зямлі, шчырых самаахвярнікаў у барацьбе за лепшы лёс Бацькаўшчыны. Практычна дзеля таго, каб сьмялей зьвяртацца да падзей паўстаньня, яна ўводзіць у свае творы, так скажам, трохі дзіўнаватых па паводзінах персанажаў, аднак менавіта праз іх выказвае і свае адносіны да паўстанцкіх падзеяў. Прыкладам можа служыць вобраз хворага Якуба Багатыровіча з гэтага ж раману. Тое, што гучыць з ягоных вуснаў, можа ўспрымацца як бы не зусім праўдзіва і сур’ёзна, што дазваляла такім чынам уводзіць у зман цэнзуру. Гэта што да раману. Але ж быў у пісьменьніцы і ўжо згаданы цыкл “Gloria victis” з аднайменнай галоўнай навэлай. Хоць кніжка і пабачыла сьвет толькі ў 1910 годзе ў Вільні намаганьнямі Макоўскага, аднак напісаныя творы былі значна раней. “Gloria victis”, напрыклад, створаная ў 1888 годзе, калі адзначалася 25-годдзе паўстаньня. А ў друку гэтыя творы зьявіліся толькі ў 1907 – 1908 гадах, тады палітычнае паветра ў Расіі станавілася крыху чысьцейшым у выніку рэвалюцыйных падзеяў 1905 году. Да гэтага цыклу належаць навелы “Яны”, “Афіцэр”, “Гекуба”, “Бог ведае хто”, “Gloria victis”, “Дзіўная гісторыя”. Кажуць, што першапачаткова Ажэшка хацела назваць увесь гэты томік зусім проста і надзвычай выразна – “1863”. Аднак і канчатковая назва “Gloria victis”, што азначае слава пераможаным, нч менш значная і сімвалічная. Самы глыбокі, як на маё разуменьне, сэнс хаваецца менавіта ў апошнім слове – пераможаным. Так, няхай паўстаньне нч мела посьпеху, хай палеглі і пайшлі па этапу ягоныя ўдзельнікі, ды слава іх – пераможаных – ад гэтага ня цьмее і не становіцца меншай. Каб не яны і ім падобныя да іх і пасьля іх, то ці быў бы той народавызвольны посьпех, які ўсё-ткі прывёў да свабоднага выбару свайго лёсу. Тут ужо Ажэшка выказалася больш сьмела, адкрыта і з найбольш абвостраным пачуцьцёвым напалам. Цыкл складаецца з шасьці розных па аб’ёму навэлаў, кожная з якіх закранае новы і важны асьпект і самога паўстаньня, і памяці ды згадак пра яго ў народным асяроддзі, і пасьляпаўстанцкія падзеі. Гэтыя творы найбольш насычаны эмацыянальнасьцю, выразнасьцю, пачуцьцёвасьцю, яны нібыта дыхаюць – узбуджана і нястрымна – тымі пачуцьцямі, якія несьціхана, хоць і бяз гучных праяваў, і праз дзесяцігоддзі жывуць сярод людзей, а найперш у сэрцы пісьменьніцы. Каб найлепшым чынам сказаць пра тое, што набалела, што захапіла і нязводна жыве ў душы, прымушае хвалявацца і пакутаваць не адно ад паразы паўстаньня, але і ад момантаў адрачэньня ад памяці пра паўстанцаў, Эліза Ажэшка часта скарыстоўвае прыёмы алегорыі, ужывае вобразы прыроды і прыродных зьяваў, што пэўным чынам дазваляла маскіравацца ад надта ж пільнай цэнзуры. Так, у навеэле “Gloria victis” аповед пра паўстанцкія падзеі вядуць лясныя дрэвы, што нібыта ў ганаровай варце стаяць вакол магілы (зноў магіла – як і ў рамане “Над Нёманам”) паўстанцаў, іх слухае і перажывае разам з імі вольны вецер, які нястомна носіцца па сьвеце, а таму ведае пра ўсё больш за іншых. Яны, кожны па-свойму, выказваюць свае адносіны да гэтага надзвычайнага здарэньня ў іхнім жыцьці, даюць ацэнку таму, што адбылося, выказваюцца наконт захаваньня памяці пра паўстанцаў, што ахвяравалі сваімі жыцьцямі. А бачылі і памятаюць дрэвы шмат. Менавіта на іхніх вачах адбываліся ўсе падзеі, таму навэла насычана дакладнымі зьвесткамі, апісаньнямі, дэталямі, але ўсё гэта пададзена праз моцны эмацыянальны выяўленчы пласт. Дрэвы бачылі, як сюды ў маі 1863 году зьявіліся паўстанцы, для якіх паляна гэтая сталася і іхнім домам, і сховам, і лякарняй, і месцам вечнага спачыну. Дрэвы спазналі горыч і боль ад таго, што нядоўгім быў побыт паўстанцаў – ужо напрыканцы траўня атрад быў разьбіты расійскім войскам. Дрэвы бачылі і лагер паўстанцаў, і зацятасьць барацьбы, і жорсткасьць у адносінах да параненых, якіх безуважна забіваюць, і чульлівасьць жывых да тых, што палеглі і засталіся ў гэтай, ля іхніх ног, невядомай магіле. Таму і апавядаюць дрэвы з усёй сваёй эмацыйнасьцю і дасьведчанасьцю. Дрэвы ня толькі чуюць і бачаць усё, што адбываецца вакол іх, яны, як жывыя істоты, маюць здольнасьць суперажываць. Відаць, нездарма, Ажэшка надзяляе іх чалавечымі рысамі, што адзначае і польская дасьледчыца творчасьці пісьменьніцы Барбара Наварольска. Елка, напрыклад, як сапраўдны старажытны герой стаіць у шаломе з ігліцы, якім акрыты ёйныя плечы, бяроза да самай зямлі атулена пышнымі косамі, дуб – з барадой, у галіністай разлозе якой дагэтуль сьвецяцца кроплі крыві загінулых, а карона і карэньні насычаныя нязводнай памяцьцю. Усе дрэвы і расьліны ў навэле зьяўляюцца далучанымі да памяці пра паўстаньне і паўстанцаў. Куст шыпшыны штогод абсыпае магілу сваімі барвовымі пялёсткамі. А ліловыя званочкі, нібыта званы храма, вызвоньваюць ім сваю вечную памяць. І калі нават людзі забудуцца пра самаахвярнікаў, не адступяцца ад іх ні дрэвы, ні травы, ні кветкі. Значыць, рана ці позна і да людзей будучых дойдзе праўдзівы сказ пра паўстаньне і паўстанцаў – яго разьнясе па сьвеце вольны вецер, які захапляецца мужнасьцю герояў. Бо памяць прыроды нязводная, як нязводныя тутэйшыя лясы і бары, што хаваюць і захоўваюць, аберагаюць гэтую памяць. Дзеяньне адбываецца ў горацкіх лясах на Палесьсі літоўскім, як піша сама аўтарка. Але пад тэрмінам “літоўскі” яна разумее гістарычны кантэкст слова, бо землі гэтыя калісьці ўваходзілі ў склад Вялікага княства Літоўскага. Згаданы ў навэле Каралеўскі канал, інакш яго яшчэ называлі Мухавецкім, Дняпроўска-Бугскім, – гэта канал, збудаваны ў 1775 – 1784 гадах, які злучае Піну з Мухаўцом. Названа і больш канкрэтная мясцовасьць – Дзяткавічы, што непадалёку ад Кобрына. Тут праходзіў збор паўстанцкага атраду. Дарэчы, у сваёй творчасьці, і найперш мо ў рамане “Над Нёманам” і паўстанцкіх навэлах, Эліза Ажэшка як бы стварае два міфы. Адзін – пра Літву, то значыць, Вялікае княства Літоўскае часу панаваньня апошніх з дынастыі Ягелонаў – крэўска-гальшанскай дынастыі, бо вялікі князь літоўскі Ягайла ступіў на польскі каралеўскі пасад з магутнай сваёй рэзідэнцыі Крэўскага замку, а Соф’я Гальшанская, чацьвёртая ягоная жонка, стала маткай двух сыноў, што дало Ягайлу магчымасьць перадаць каралеўскі і вялікалітоўскі пасады па спадчыне (гэта для еўрапейскіх манархаў мела надзвычайнае значэньне). І другі міф – пра магутнасьць Рэчы Паспалітай абодвух народаў: вялікалітоўскага і польскага. На гэтыя міфы зьвяртае ўвагу і Барбара Наварольска. Героямі навэлы “Gloria victis” зьяўляюцца як прыдуманыя постаці, так і рэальныя. Прыдуманыя – малады вучоны Марысь Тарлоўскі і ягоная сястра Анэлька, якая закахалася ў Ягміна, прыдуманы вобраз самога Ягміна – сябра Тарлоўскага і кіраўніка вершнікаў у паўстанцкім атрадзе. А вось постаць Рамуальда Траўгута зьяўляецца рэальнай. Цікавыя дэталі заўважае ў творчым падыходзе да выяўленьня постаці Марыся Тарлоўскага польская даследчыца творчасьці Э. Ажэшкі Ганна Хоміч у сваёй кнізе “Камунікацыя эпісталярная ў пазітывізме (на прыкладзе творчасьці Элізы Ажэшкі)”, якая выйшла ў 2007 годзе ў Торуні. Яна зьвяртаецца да эпізоду, калі паранены Марысь перад сьмерцю пасьпеў кінуць у напрамку камандзіра коньнікаў скрываўленую хустачку і здолеў сказаць каму перадаць яе: “Ягмін! Сястры!” Аднак ён ня мог ведаць, што ягоны прыяцель праз хвіліну загіне. У гэтым эпізодзе выяўляецца моцная эмацыянальная і ідэйная повязь брата з сястрой, гэты факт служыць для аўтара спосабам узвышэньня постаці Марыся. Скрываўленая хустачка – гэта “апошні дар, апошняя думка, апошняе слова”, адасланае героем, стылізаваным на “апошняга салдата”, які прысьвяціў сябе і сваю кароткую маладосьць Айчыне, гэта сьведчаньне ахвяры, якую склаў сапраўдны рыцар, рыцар-пакутнік сваёй зямлі, і які да апошняга памятае пра родную сястру. Гэтая хустачка – як жывы ліст, апошняе пісьмо, што павінна было прыйсьці з поля бітвы. Павінна, але не дайшло, як не дайшлі да сваёй мэты ўдзельнікі паўстаньня. Але ці не дайшлі? У сваім жыцьці – так. А вось у грамадскім трохі іначай – не было б іх, іхняй самаахвярнасьці, і невядома, як бы павялося пазьней на нашых землях. Як зазначае ў сваёй кнізе “Эліза Ажэшка. Трываньне, памяць, гісторыя”, якая выдадзена ў 2005 годзе выдавецтвам Універсітэту ў Беластоку, польская дасьледчыца Барбара Наварольска, пісьменьніца пазірае “на пралітую ў барацьбе кроў як на сакральную ахвяру, якая адраджае повязь народу і зямлі, служыць жыцьцю”. Героі Ажэшкі разумеюць, як няпроста дайсьці да разуменьня сябе неад’емнай часьцінкай народу, але значна складаней с т а ц ь той часьцінкай, якой больш за іншых баліць за агульны лёс, карціць заступіцца за пакрыўджанага, не папусьціцца нядолі і прымусу, не паддавацца ганьбаваньню і зьдзеку. У навэле “Яны” з таго ж цыклу “Gloria victis” падаюцца ўспаміны, якія пераказвае сваёй малодшай слухачцы адна з удзельніц паўстаньня. Таму навэла адрозьніваецца асаблівым настроем, перажываньнем – усім тым, што ўласьціва і характэрна для жывога аповеду жывога чалавека, які перажыў моцны стрэс. У творы маецца апісаньне постаці аднаго з кіраўнікоў паўстаньня Рамуальда Траўгута. Гэта яго чакаюць ў двары-сядзібе сабраныя людзі, як высьвятляецца, будучыя паўстанцы. Траўгут спрабуе асэнсаваць і патрэбу збройнага супраціву, і ягоныя верагодныя вынікі, і нават спрагназаваць уплыў на будучыню магчымай паразы. Перамога будзе ратаваньнем гонару і самаіснасьці народу. Аднак і прайграная бітва ня станецца пылам гісторыі, па гэтай “рацэ крыві” іншыя, пазьнейшыя пакаленьні “даплывуць да вольнасьці”, зазначае Барбара Наварольска. Бітва ў навэле апісана як бітва самога лесу, дзе яна адбываецца, з варожым войскам. І наогул, тут шмат узвышанасьці стылю, мовы, мастацкіх дэталяў, што сьведчыць пра жаданьне Ажэшкі надаць і самому паўстаньню, і ягоным вынікам, і памяці пра яго нейкі міфалагізаваны характар. А яшчэ для Ажэшкі гэта зьяўляецца спосабам гераізацыі падзеяў і саміх паўстанцаў, іхніх дзеяў, іхняй рызыкі і адвагі, самой іхняй ахвярнасьці, бо яна, ахвярнасьць гэтая, была ў найвышэйшых мэтах – дзеля дабра, вольнасьці і шчасьлівага будучага жыцьця народу, няхай сабе ўжо і бяз гэтых самаахвярнікаў, цаной жыцьця якіх будзе здабыта (калі нават ня сёньня, то рана ці позна абавязкова так станецца) вольнасьць для народу і незалежнасьць для дзяржавы. Мо такім чынам Ажэшка хацела дастукацца да душы чытача (і грамадзянаў свайго краю), каб абудзіць у ёй на момант заснулую прагу змаганьня за сваю палітычную і эканамічную вольнасьць, за само існаваньне народу менавіта як народу, гаспадара сваёй краіны. Вядома, што эмацыйны пачатак і падыход да выкладаньня падзеяў у такім выпадку найбольш дапусьцімы і апраўданы. Розум адгукаецца на падзеі, факты, здарэньні, а душа – на эмацыянальную іх афарбоўку, на пачуцьцёвае ўспрыняцьце. Тое, што ўзрушыла, ня хутка забудзецца. На гэта і разьлічвае аўтарка навэлаў пра паўстаньне 1863 году. У гэтым сэньсе цікавымі падаюцца развагі Траўгута ў навэле “Яны” наконт матываў удзелу ў паўстаньні, пачуцьцяў людзей, схільных далучыцца да яго: “...няволя забівае душу, а я з гэтай праўды раблю выснову, што нікому не дазволена забіваць людскія душы, і наадварот – душам людскім нельга дазваляць, каб хто-небудзь іх забіваў...” І сапраўды, паўстаньне 1863 году, зрэшты, як і любы сілавы супраціў існуючаму ладу, гэта ня толькі, а часам нават ня столькі збройны чын, гэта найперш маральны акт, калі не для ўсіх, дык для большасьці ягоных удзельнікаў, гэта працэс пераадоленьня сябе, сваёй уладкаванасьці, сваёй звыкласьці ў існаваньні, гэта, калі казаць высокім стылем самой Э. Ажэшкі, узыходжаньне на высокае ўзгор’е маральнасьці, рэальная праява гераізму і гатоўнасьці ахвяраваць сабой. Аднак і гэтым немалаважным асьпектам свайго зьдзяйсьненьня паўстаньне было поклічным для людзей, для народу, служыла прыкладам, клікала не засынаць у паняверцы. Таму і водгульле пра яго нязмоўчна насілася па беларускіх барах і вёсках, абуджала надзею, схіляла да праяваў актыўнасьці, а рамантычныя згадкі пра яго акрылялі не адну душу, напаўнялі яе патрыятычнымі пачуцьцямі. “Патрыятызм, – піша Барбара Наварольска, – выяўляецца ў ратаваньні народу і ў працы дзеля дабра наступных пакаленьняў і для дабра свету, у той час, калі сьмерць народу зьяўляецца тым самым, што і выміраньне пэўнага віду ў прыродзе – зьяўляецца зьбядненьнем зямлі, яе культуры, зьмяншэньнем сусьветнага багацьця. Вышэйшым этапам патрыятызму для пасьлястудзеньскага пакаленьня зьяўляецца зразуменьне рэальнай сітуацыі і сапраўдных патрэбаў народаў”. У навэле “Афіцэр” пра паўстаньне згадвае апавядальніца-жанчына, якая была сьведкай і ўдзельніцай тых падзеяў. Але абсяг дзеяньня значна шырэйшы, чым непасрэдна паўстаньне. Тут і казацкая сотня, якая трапляе ў двор і намагаецца расправіцца з гаспадаром, зьняславіць ягоную малодшую сястру. Але нечакана за ўсіх заступаецца казацкі афіцэр і загадвае сваім падначаленым вырушыць маршам. Пазьней ён жа спрыяе ўзятаму ў палон маладому шляхціцу Аляксандру Авічу. Яшчэ пазьней гэты афіцэр вядзе таемныя размовы з вязьнем, з якіх пачынае разумець, дзеля чаго яны ўзялі ў рукі зброю, за што змагаюцца. У выніку і на свой лёс – афіцэра расійскага войска, які апынуўся ў ім не па сваёй ахвоце, а ў выніку жыцьцёвых абставінаў, ён пазірае зусім інакш. Урэшце ён адважваецца на нечуванае для ягонай сітуацыі – дапамагае Авічу ўцячы. Але разумее, што гэткія паводзіны ў адносінах да “чужога”, лічы варожага, чалавека, гэта здрада афіцэрскаму званьню. І ён прымае цяжкае для яго рашэньне – канчае жыцьцё самагубствам. Зноў – маральны выбар, праверка асобы не вайсковай здатнасьцю, а жыцьцёвымі сітуацыямі, здольнасьцю заставацца жывым чалавекам, а не запраграмаваным забойцам і душыцелем чужой волі, чужых памкненьняў, якія, аказваецца, зьяўляюцца справядлівымі, апраўданымі і нават такімі, што заслугоўваюць павагі. Гераіняй навэлы “Гекуба”, якая мае яўныя рысы падабенства з грэцкай Трояй, зьяўляецца шляхцянка Тэрэза. У яе ёсьць свой невялікі фальварак. Насуперак няпростым матэрыяльным абставінам яна пасылае свайго старэйшага сына на вучобу ў Санкт-Пецярбург. І як жа мусіць паводзіць сябе матка, якае спадзяецца з дапамогай сына зьмяніць жыцьцёвы ўклад, калі даведваецца, што сын кінуў вучобу і далучыўся да паўстанцаў? Пісьменьніца ня толькі паказвае цяжкае цяперашняе жыцьцё гераіні, яна выкарыстоўвае элементы рэтрасьпекцыі, каб вярнуцца ў яе маладыя, дапаўстанцкія гады, калі яна была і з мужам, і з дзецьмі, а вось засталася пакінутай жонкай. Таму ў навэле пераважае схаванае ад людзей унутранае жыцьцё, а дакладней, перажываньні Тэрэзы, яе рэфлексіі. Тым больш, што падстаў для перажываньня зьяўляецца ўсё больш: арыштоўваюць яе сярэдняга Янку і меншага Ольку. Дзеяньне ж у навэле будуецца так, што спачатку апісваюцца падзеі, якія закранаюць яе сыноў і іхні лёс, пра што гераіня даведваецца значна пазьней, бо сама не бярэ ўдзелу ў паўстаньні. А тут яшчэ дачка пачынае рамансаваць з расійскім саноўнікам. Параза паўстаньня стаецца цяжкім выпрабаваньнем для жанчыны-маці. І зноў жа – на груньце маральнага выбару, на аснове лёсу свае сям’і, сваіх самых дарагіх людзей. Няшчасьці для маткі пачынаюцца з моманту, калі яна даведваецца пра сьмерць старэйшага сына – удзельніка паўстаньня, і пра зняволеньне двух малодшых. Яна стараецца вызваліць іх, нягледзячы на марнасьць намаганьняў. Але гэта мо і дадае сілы, настойліваці і змушае насуперак усякім нягодам дабівацца свайго – як жа, яе сыны пакутуюць у вязьніцы. А дачка працягвае мілавацца з расійскім саноўнікам. Жыхары мястэчка, з увагі на яе высілкі, называюць Тэрэзу Гекубай, якая на руінах Троі смуткуе аб сваіх сынах і дочках. Трагедыя адбываецца неўзабаве – сыны асуджаны на высылку ў Сібір, дачка уцякае з жанатым князем. Сама ж маці нечакана губляе матэрыяльнае апірышча далейшага існаваньня – пазбаўляецца права на сваё дабро, што выклікае ў яе роспач і змушае жаласна галасіць. Навелу Ажэшка заканчвае нечаканым параўнаньнем: “Так ля развалінаў збуранай Троі Гекуба… галасіла ад жалю па забітых сынах і зьведзеных дочках”. Такі пасьляпаўстанцкі лёс не адно ягоных непасрэдных удзельнікаў. Можна пагадзіцца са словамі Барбары Наварольскай, што паводле апавядальніцы “ахвяры не былі дарэмнымі, а паўстанчы парыў ня быў непатрэбнай, прайгранай бітвай. Таму што кроў герояў, іх ахвяры ня толькі захаваліся ў памяці прыроды, але мацней зьвязалі прыроду з народам, які жыве на гэтай самай зямлі. Больш за тое, пад уплывам пралітай крыві прырода пачынае адчуваць і ацэньваць падзеі, як ахвяры крыўды”. Так, сваёй творчай пазіцыяй Эліза Ажэшка сьцьвердзіла: паўстаньне мела сэнс, яго ўдзельнікі нездарма пайшлі па этапу альбо палеглі ў родную зямлю. Таму памяць пра тыя падзеі і іхніх творцаў павінна быць нязводнай, мабілізуючай, поклічнай і сьветлай. Бо нягледзячы на нішто яны былі героямі. І такімі застануцца насуперак часу і людской здольнасьці забывацца. Gloria victis Ляцеў па сьвеце вецер: цікаўны, неспакойны, слухаў гукі прыроды, расказы вады, збожжа, палявых кветак, прыдарожных дрэваў і – шумеў. Шумеў пра ўсё, што бачыў і чуў на шырокім, вялікім, на найцудоўным сьвеце, ляцеў, аж пакуль не прыляцеў у краіну, багатую на ваду, на дрэвы і травы, якая называецца Літоўскім Палесьсем. Гэй, ты, прастор вольны, прастор разложысты! На тваіх раўнінах, што падпіраюць берагі нябёсаў, няма для ветру ні перашкодаў, ні заслонаў. Не сутыкнецца тут шпаркі вецер ні з гарой, ні з пагоркам, не стрымае яго палёту ніякі высокі горад, хіба толькі адзін лес паўстане перад ім сваім цёмным абліччам і над бязьмежнымі лугамі, над разьлітымі па іх водамі прашэпча адно толькі слова: “Таямніца!” Але для ветру лес таямніцаў ня мае. Бо гэта – два прыяцелі. Вецер прабягае па лясным гушчары ад краю да краю, а ён расказвае яму ўсё, што бачыў і што чуў. Прыхінуцца яны адзін да аднаго і вядуць між сабой працяглыя сяброўскія размовы – і зорнымі начамі, і днямі, белымі ад сьнегу, і асеньнімі вечарамі, панурымі ад хмар, шапаткімі ад дажджу. Ляцеў вецер над Палесьсем тады, калі летняе сонца хілілася ўжо на захад, і ў ягоным бляску падобна зорам зарумяніліся на лугах смолкі, а вада заіскрылася вясёлкавымі барвамі. Вада, што разьлілася лянівымі ручаямі і шматлікімі вокнамі-азёрамі, пералівалася фіялетавымі, пурпуровымі і залацістымі фарбамі, а высока над ёю ў паветры панавала глыбокая блакітная ціша. Вецер цішы не парушаў, бо быў ня з тых вятроў, якія грымяць і шумяць, калоцяць і разбураюць, а з тых, што любяць сьвет. Ён лятаў па сьвеце, каб зьбіраць ягоную праўду і легенды, мінулыя дзеі, стогны, што прагучалі, рэха мінулых бітваў, крупінкі ягонай надзеі, горыч ягонай крыўды, мелодыі ягонай песьні і каб нясьці ўсё гэта ў прастору, у далячынь, у час, у чалавечую памяць, у сэрца... Праляцеў шпаркі вецер над шырокімі лугамі, лагоднай пяшчотай атуляючы румяныя смолкі і чырвонае шчаўе, крыху пасваволіўшы, дробнымі хвалямі зморшчыў вясёлкавую паверхню вады, аж раптам разгарнулася перад ім стужка вады, зусім іншай за ранейшую, яна нерухома стаяла ў русьле, выжалабленым людскімі рукамі. Вецер ведаў, што гэта за вада і як яна называецца. Паўстагоддзя таму быў ён тут і тады ўжо ведаў, што гэта Каралеўскі канал. Гэй, гэй, стужка бледнаблакітнай і соннай вады – якая ж гэта перашкода для шпаркага ветру! Не пасьпеў матылёк узьляцець з надбярэжнай травы на верхавінку асакі, дзе склаў для сну свае пазалочаныя крылцы, як вецер пранёсься над Каралеўскім каналам і твар у твар сустрэўся з неабдымным – як акінуць вокам, высокім, цяністым і густым лесам. З той пары, як вецер быў тут, мінула паўстагоддзя, аднак пазнаў ён прыяцеля. – Як маешся? – выдыхнуў весела. Лес у адказ зашумеў: – Вітаю, мілы лятач! І ўзрадаваны, вёрткі вецер заляцеў у лес, насіўся між елак, бяроз, вольхаў, дубоў, абдымкамі крылаў абвіваў ствалы даўніх прыяцеляў, прывітальным пацалункам дакранаўся да іхніх галінаў. – Як маецеся? – вуркатаў і шаптаў ён. – Што бачылі за прамінулы час, што чулі? Што тут у вас і вакол вас адбывалася, што рабілася? А старыя елкі, дубы, разложыстыя бярозы, варухнуўшы плячамі, адказвалі: – Адбываліся тут і тварыліся рэчы дзіўныя, справы гучныя, звонкія і жаласьлівыя, з крыкамі і енкамі... – Што, што, што адбывалася тут? Якія, якія, якія справы? – з незвычайнай таропкасьцю шумеў-пытаўся вецер, бо дзеля таго толькі ён і існаваў, каб зьбіраць весткі пра справы людскія і разносіць іх па зямлі альбо ўзвышаць пад самае неба і небу паказваць. Па лесе ж блукала апошняе сьвятло нізкага сонца, у шырокія залатыя стужкі ўбірала яно ствалы старых дрэў, мірыядамі іскраў пералівалася на імхах і папаратніку, у расквітнелай шыпшыне запальвала рубінавыя агеньчыкі. Шырокая паляна, аточаная высокімі дрэвамі, была поўная шыпшыны, травы, папаратніку. Вецер заляцеў сюды і адразу ж пачаў насіцца з неверагодным імпэтам, узьлятаў і падаў, жаліўся і шукаў, на розныя галасы шумеў: – Што адбывалася тут? Што тварылася на гэтай паляне? Нешта асаблівае, нешта незвычайнае павінна было адбывацца тут! Я адчуваю кроў! О, доўга, вельмі доўга дыхае зямля пахам пралітай крыві сваіх дзяцей-людзей! Я чую стогны! О, доўга, надта доўга захоўвае паветра пад купалам неба стогны сваіх дзяцей-людзей! Была тут нейкая бітва, і была тут сьмерць! Былі тут раненьні, чуўся тупат коней, крыкі! Расказвайце ж, любыя дрэвы, не маўчыце, гаварыце! Маўчалі дрэвы, толькі па іхнім гольлі прабягалі кароткая дрыжыкі, як быццам выкліканыя нечаканым холадам, што было дзіўным у гэты цёплы летні дзень. І менавіта ў гэты момант з нязвыклай для яго запальчывасьцю і гарачым шумам вецер пачаў распытваць: – А гэта што? А гэта што такое? Гэта ж не прырода стварыла! Гэта зрабілі чалавечыя рукі! Нідзе тут прырода не панасыпала пагоркаў! Гэты – насыпаны людзьмі! Хто? Навошта? Дзеля чаго? А той крыжык на курганку, пасярод ліловых званочкаў. Божа, які ён маленькі, просты, бедны! Што гэта значыць? Кажыце, дрэвы, расказвайце, малю вас! Тады высокі і дужы дуб, густыя павіслыя галіны якога ўтваралі доўгую бараду, высмуклая бяроза – з доўгімі, ажно да зямлі, косамі, стройная елка ў шлеме з калючай ігліцай зьверху адказалі прыцішаным хорам: – Гэта магіла! – Такая вялікая, такая вялікая, такая вялікая магіла! – зьдзівіўся вецер. Бяроза ўздыхнула: – А крыжык такі маленькі! А дуб дадаў: – Спачывае ў ёй шмат мужных сэрцаў, што згарэлі на алтары самаахвярнасьці... – Сэрцаў шмат, а крыжык адзін, – зноў зьдзівіўся вецер. Бяроза ўздыхнула зноўку: – І такі маленькі, бедны! Стройная елка страсянула сваім аздобленым калючымі іголкамі шаломам і прамовіла: – Я найвышэйшая ў гэтым лесе, я далей за ўсіх бачу, таму ведаю: ёсьць на зямлі героі ўшанаваныя і не ўшанаваныя, якія маюць помнікі і якія ня маюць іх. Перапоўнены глыбокай пашанай вецер вышаптаў запытаньне: – Гэта магіла герояў? – Безыменных, – адказала елка. А ліловыя званочкі, што густа расьлі вакол крыжыка, ціха празванілі: – Памерлых маладымі, маладымі... – І пакутліва, – прашаптала шыпшына, якая расла на вяршыні пагорку. Яна адарвала ад свайго рубінавага сэрцайка адзін пялёстак і кінула яго на курганок. Нагадваючы матылька, апусьціўся пялёстак на высокую траву, а шыпшына ўздыхнула: – Адна толькі я кідаю кветкі на гэтую магілу. Кожнае лета, амаль паўстагоддзя абсыпаю яе сваімі пахкімі пялёсткамі, адна я! Тут зноў азваліся ліловыя званочкі: – А мы вызвоньваем жалобную малітву. Кожнае лета, амаль паўстагоддзя вызвоньваем над гэтай магілай жалобную малітву... адны мы! Тады шпаркі вецер лёг на магільны пагорак і зьнерухомеў. Людзі бачыць яго не маглі, а бачылі толькі дрэвы, травы і кветкі. Цела яго – празрыстае і лёгкае, вытканае з крышталю і інею, зьмеепадобна выцягнулася на магільным курганку, і тысячамі залацістых іскрынак заззялі на ім бляскі нізкага сонца. Бліскучыя іскры сьвяціліся і мільгацелі на ягоных вялізных крылах, што хвалямі рухомага крышталю ападалі на траву паляны, на яго рассыпаных над палянай валасах, тонкіх, як павуцінка тканіны з інею, на яго руках, якія крышталёвымі калонамі ўздымаліся да дрэваў, а ў паветры плыў лёгкі шум – умольны, ціхі. – Кажыце ж, даўнія прыяцелі шпаркага ветру! Вы, што стагоддзямі жывяце ў сьвятыні развагаў і высокімі вяршынямі падпіраеце купал бясконцых самотняў, задуменныя сьведкі зямной гісторыі, тысячавусныя, маўклівыя вартавыя лясных магілаў – безыменных, забытых, не ўшанаваных, прасьпявайце мне пра гэтую магілу строфы жыцьця і строфы сьмерці, каб мог я ўзьняць вашу песьню да самага неба і паказаць яе небу, а пасьля панясьці над зямлёй у прастору, у далячынь, у час, у чалавечую памяць, у сэрцы... Самы ўскраек сонца апусьціўся за беражок зямлі і зьнік. Замест яго вечаровая зорка, уся ў пурпуровым бляску і полымі, паўстала за лесам і напоўніла яго зарывам пажару. У паветры, між лісьця дрэваў, па кустах і траве рассыпаліся месяцавыя сьветлячкі, якія сваёй чырваньню і агністасьцю нагадвалі палымнеючыя кроплі крыві. Стары, самавіты дуб, галінкавая барада якога сьвяцілася палаючымі кроплямі крыві, расправіў шырокія плечы, паварушыў імі ў паветры і так пачаў шумець: – Прыйшлі сюды некалькі сотняў чалавек і сталі лагерам – шумным, гаманкім, рознаколерным ад разнастайнай вопраткі, бліскучым ад рознай зброі. Адна толькі частка адзеньня была ва ўсіх аднолькавая: чатырохкутныя шапкі малінавага колеру альбо колеру палявых васількоў. Адна адметная рыса яднала ўсіх: маладосьць. Самае лета жыцьця, гарачае, расквітнелае лета сьвяцілася на іхніх тварах, якія былі яшчэ без дотыку пякельнай працы і бітваў, яно блішчала ў іхніх вачах, да беражкоў запоўненых запалам і надзеяй. Сталі яны лагерам, збудавалі са сплеценых галінаў некалькі буданоў: для свайго кіраўніка, для найлепшых коней, для будучых параненых; пасьля згатавалі на вогнішчы вячэру, і калі ўсе клопаты былі ўжо завершаныя, а на неба над лесам выкаціліся зоркі, яны ўзьнесьлі да неба і да зораў хор моцных галасоў, што сьпявалі гімн надзеі, веры і мальбы. Той гімн, мы, дрэвы, слухалі зьдзіўлена, суправаджаючы яго шэптам неўразуменьня: “Што гэта будзе, што будзе?” Іхнім кіраўніком быў чалавек сьвятога імя, якое гучала так: Рамуальд Траўгут. Пытаешся, чаму імя гэтае сьвятое? Таму што ён, помнячы Божы запавет, пакінуў жонку, дзяцей, багацьце і спакой, усё, што прыносіць радасьць і ўцеху, усё, што зьяўляецца вабнасьцю жыцьця, яго чарамі, скарбам, што прыносіць шчасьце і асалоду, і, усклаўшы на плечы крыж народу свайго, пайшоў за тым вогненным стаўпом, які гарэў на гэтай зямлі. Пайшоў і сам згарэў у ім. Ня тут згарэў. Ня ў гэтай магіле сьпіць. Спачывае дзесьці далёка. Але ў той час на чале таго атрада прыйшоў ён на гэтую паляну, і мы, дрэвы, зьдзіўлена пазіралі на яго. Ужо шмат разоў у даўнія часы з-пад ціску няволі, што душыў гэтыя землі, паўставаў вогненны стоўп, які клікаў у запаветную краіну свабоды, і аграмады людзей ішлі за ім. Узнёсься ён і тады, і зноў грамады людзей пайшлі за ім, гэтая, што на паляне, была адной з іх, а ён стаяў на чале яе. Мы бачылі яго чарнавалосую галаву з вачамі мысьляра і ўсьмешкай дзіцяці. Бачылі ягоныя вочы, мудрыя і журботныя, і здавалася нам, што ў людзей амаль заўсёды смутак бывае братам-двайніком мудрасьці. Мы бачылі яго ўсьмешку, чыстую, жамчужную, з дамешкам дзіцячай ці жаночай пяшчоты. На яго бледны лоб трагічнае прадвызначэньне заўчасна паклала суровую, часам нават грозную маршчыну. Мы чулі яго голас – зьвінеў ён як сталь, загадна, часам аж грозна. Так мусіў гучаць у Фермапільскай цясьніне голас Леаніда. Адкуль мы ведаем пра Леаніда? Пра-прабацькам нашым расказвалі пра яго пра-прабацькі шпаркіх ветраў, і ніхто ніколі ня ўбачыць – дзе, як і калі расказваюць вятры дрэвам, дрэвы – хмарам, хмары – зоркам, зоркі – духам пра справы вялікія і справы вечныя, а іхнія легенды і песьні, показкі і паданьні плывуць як сьвет – шырока і як вечнасьць – няспынна... Ці верыў Леанід, што калі засыпле ён Фермапільскую цясьніну трупамі свайго атрада, то нага няволі не закране грэцкай зямлі? Калі верыў, то лёгка было яму ствараць тую крывавую заслону і ў якасьці пячаткі пакласьці на яе самога сябе. Гэты ня верыў. Ён быў дасьведчаны ў вайсковых справах, і гэтая дасьведчанасьць абвастрыла і зрабіла дальнабачным ягоны зрок, ён бачыў, што за днём ахвяр і барацьбы зноў наступіць чорная ноч. Аднак ён ішоў і вёў за сабой іншых, бо такой была моц вогненнага стаўпа, які гарэў тады над гэтай зямлёй, такой моцнай была туга па чаканай краіне вольнасьці, і такім быў крыж народу яго – цяжкі, непад’ёмны... Але не пра яго зараз буду апавядаць. Пра яго пасьля, больш грунтоўна. Грунтоўнай павінна быць аповесьць пра вялікага мужа, які пакінуў пасьля сябе гучнае імя. Цяпер жа пра аднаго з безыменных, з найменшых, з самых маладых, над юнацкай галавой якога дзявочая рука паставіла гэты маленькі крыжык. Цудоўны май стаяў на сьвеце, калі яны прыйшлі сюды. Ландышы раскашавалі як ніколі, непадалёку адсюль, у калінавых кустах над блакітным ручаём сьпяваў салоўка. Зелена было на гэтай паляне ад маладой травы і папаратніку, квяціста ад ландышаў і шыпшыны, пахка, залаціста і цёпла – ад вясны. Калі прыйшлі яны, на ёй стала шумна, ажыўлена і весела. Так, так, весела! Былі гэта не нявольнікі, якіх на аркане вядуць на бітву, а добраахвотныя, самаахвярныя служкі ўзвышаных ідэалаў. Са сьветлай ідэяй у галаве, з агнём любасьці ў сэрцах яны высока нясьлі галаву і сэрца. Былі дужыя, сьмелыя, гаманлівыя і, ці паверыш, шпаркі вецер, былі шчасьлівыя. Напэўна, паверыш, бо ты павінен ведаць, што на гэтай планеце, якая называецца Зямлёй, душы людскія і шчасьце людское існуюць у мностве праяў, і як матылёк на выбраную кветку, так душа чалавечая ўзьлятае звычайна на тую праяву шчасьця, якая найбольш да самой яе падобна. Іхнія душы прывабіла да сябе тое шчасьце, якое расцьвітае на высокіх гарах, мае барвовы падвенчык, а вянок сплецены з церняў. Яны ня толькі прыйшлі, але і прыехалі. Гула зямля ад тупату асядланых коней, паветра іскрылася ад бляску аголеных шабляў, калі сталёвы голас кіраўніка шматкроць заклікаў: – Коньніца, стройся! На чале коньніцы воляй кіраўніка быў пастаўлены маладзён – высокі паставай і з іскрыстасьцю ў чорных вачах. Малады Геркулес з выгляду, рымскі Сцыпіён рысамі твару. Ягоны родны дом быў недалёка адсюль, зьнізу даверху аплецены плюшчом, з усіх бакоў густа атулены адвечнымі дрэвамі, акружаны разлогам урадлівых палёў. Ён выйшаў з дому, абвітага зялёным плюшчом, і з паслухмянасьцю дзіцяці зьявіўся сюды па першаму закліку, з пасьпешлівасьцю закаханага заўсёды ляцеў ён на сваім стройным, агністым скакуне арабскай пароды, як толькі гучаў поклічны голас кіраўніка: – Ягмін! Квадратная шапка гарэла на яго чорных, як ноч, валасах, далонь ляжала на эфесе шаблі, а за дужымі плячыма чуўся пошум нябачных крылаў... тых самых, ранейшых. Але той – мой, той маленькі... (маленькім Тарлоўскім называлі яго ў лагеры) ня быў ні такім дужым, ні такім прыгожым, ні нават такім багатым, каб зьявіцца сюды на дарагім, багата ўбраным кані. Менавіта таму і стаў маім улюбёнцам, што быў кволы, малы, з пяшчотным ружовым тварам, а вочы меў як у дзяўчыны – лагодныя, нясьмелыя, чыстыя і такія блакітныя, як тыя незабудкі, што часам растуць каля маіх ног. Пераапранутая дзяўчына ці ледзьве выраслы юнак! Сапраўды, нядаўна мінула яму дваццаць гадоў. Аднак мо яшчэ і таму стаў маім улюбёнцам, што абуджаў маю цікавасьць. Дзіўная для такога маладога веку глыбокая задуменнасьць даўно асядала ў яго лагодных дзявочых вачах, а па ружова-белым твары праплывалі такія гарачыя хвалі, нібыта ў ім, унутры яго кволай хлапечай постаці, нешта гарэла і палымнела. Зрэшты, яшчэ да таго, як ён тут зьявіўся, я ўжо любіў яго. Пра яго гаварылі між сабой тыя расчухраныя травы, якія вечна схіляюцца адна да адной і пра нешта павінны шаптацца. Пра яго гаварыліся рэчы добрыя і годныя. Ціхімі вечарамі я прыслухоўваўся да іхняга шэпту. Нарадзіўся ён ня ў гэтай мясцовасьці, а недзе далёка, сюды ж прывяло яго тое горнае цячэньне, якое няслося тады над сьветам, і сьветлых, разумных людзей кідала ў абдымкі альбо пад ногі меншых братоў. Ён, той маленькі, быў высокі ведамі і думкамі. Хутка ён павінен быў заваяваць тую высокую краіну, бо так рана стаў адным з яе жыхароў. Быў ён маладым вучоным, якога людзі называлі натуралістам. Мог бы ў шырокім сьвеце заняць высокае становішча і ісьці па жыцьці прамой і роўнай дарогай. А заняў сьціплае. Зьявіўся ў гэтых мясьцінах, каб свае думкі і веды перадаваць меншым братам. Чаму менавіта ў гэтых мясьцінах? Ня ведаю. Але гэта справа другарадная. Лёс, ахінуты вэлюмам таямнічасьці, трымае ў руцэ калчан з тысячамі выпадковасьцяў, якімі закідвае людзей і забаўляецца імі, як мячыкам, па сьвеце прастору і сьвеце прыгодаў. Ён прыехаў у недалёкае адсюль мястэчка і зьвіў там сабе невялікае гнязьдзечка, якое кожны дзень напаўнялася шчэбетам чалавечых птушанятак. Прыехаў не адзін. Прывёз з сабою дзяўчыну, сваю малодшую сястру, якая дзіўным чынам, амаль што забаўным, была падобная на яго. Такога самага невялікага росту, такя ж кволая, такі самы колер і выраз твару. І так яны любілі адно аднаго, так любілі! Відаць, памерлі ўсе іхнія родныя, і яны засталіся на сьвеце толькі ўдваіх. Адзінота сірочых сэрцаў і агульнасьць роднага двара, дзесьці далёка ахінутага старымі ліпамі, умацавалі той вузел, які лёс упершыню завязаў у іхняй калысцы. Мацавала яго яшчэ, напэўна, і адзінства тых зорак, якія кіруюць захапленьнямі чалавека, ягонымі жаданьнямі, працай. Яны працавалі разам. Брат вучыў сястру, сястра дапамагала брату, і заўсёды яны былі разам, удваіх: у школе, дома, на вуліцах мястэчка, на палявых дарогах і на лясных сьцяжынах. Ажно забаўна было пазіраць на гэтую пару маладзенькіх людзей – невялікага росту, сьветлавалосых, ружоватварых, у заўсёднай размове між сабой, з пастаянным бляскам у блакітных вачах і вясёлай усьмешкай на румяных вуснах. Яна называла яго Марысем, а ён яе – Анэлькай. Добра ім было між сабой, і кожны, пазіраючы на іх, мог сказаць, што добра ім жылося на сьвеце. Неўзабаве, аднак, наступіў такі час, калі на вуліцах мястэчка, на палявых і лясных дарогах яны пачалі зьяўляцца ўжо ня двое, а трое. Часта таварышаваў ім той самы маладзён з-пад зялёнага плюшча, з высокай і стройнай паставай, з бледным профілем рымляніна, які пазьней кіраваў на гэтай паляне коньніцай. Ён вонкава зусім ня быў падобны да іх; наадварот, быў нібыта іншай расы, расы з больш чырвонай крывёю, быў створаны больш размашыстым, больш магутным молатам прыроды. Аднак нягледзячы на гэта паміж імі ўсталёўвалася нешта ўсё больш сардэчнае: дружба? любоў? адно і другое разам? – аж пакуль аднойчы з-за спраў новага таварыша дзяўчына не заплакала гарачымі сьлязамі адчаю. Было гэта так. У тым лесе, што адразу за мястэчкам, сядзела яна з братам на паваленым дрэве, і абое, схіліўшы галовы, прыглядаліся да нейкай пёрыстай травінкі, па якой поўзала нейкая дробная кузурка. Нечакана падышоў той і спыніўся перад імі. Ён шукаў іх і знайшоў. Даўно ўжо ведаў, дзе і калі можна найлепей знайсьці іх. Быў узрушаны, нейкі не такі, як заўсёды. Вочы яго гарэлі, вусны з-пад чорных вусоў, здавалася, пырскаюць крывёю, бура пачуцьцяў пакрыла бледны лоб маршчынамі. Спыніўся перад імі, без слоў вітаньня зьняў шапку і рукой правёў па кучаравых валасах, а рука тая – вялікая, дужая, белая, з бліскучым гербавым пярсьцёнкам на пальцы, крыху трымцела. Яны ўсё зразумелі, і пачалася таропкая гаворка. – Дзень прызначаны ўжо? – Прызначаны. – Калі? – Праз дзесяць дзён. – Дзе? – У Дзяткавічах. – У якім месцы? – За Каралеўскмі каналам, у Горацкіх лясах. Тут пачуўся голас дзяўчыны: – Ужо! А ён пытаўся ў яе брата: – Ты не зьмяніў свайго рашэньня? – Хіба ж душа мая зьмянілася на іншую! – Тады разам? – Разам. – Праз дзесяць дзён – да мяне і са мной туды, дзе будуць усе... Яны змоўклі, бо размову іхнюю перапыніў жаночы плач. Анэлька закрыла твар маленькімі далонямі і роспачна галасіла. Яна ведала, што так будзе, але калі час ужо наступіў, пачала плакаць так, што яе кволае цела ажно курчылася і траслося, сьветлыя валасы рассыпаліся па плячах, а на шэрую сукню праз пальцы цяклі струмені сьлёз. Аднак было гэта нядоўга, нядоўга. Яна стрымлівала плач і слёзы – і яны перасталі. Устала і абняла брата за шыю. Прыціснулася да ягоных грудзей моцна-моцна, пасьля адарвалася ад яго і некалькі разоў паўтарыла: – Ідзі, Марысь, ідзі. Яе твар, мокры ад сьлёз, стаў бледным, румянец зьнік, горкая ўсьмешка пакутліва скрывіла вусны. Але кволая постаць з усёй сілы выпроствалася, яна змагалася са сьлязамі і пазірала ў вочы брата сваім самотным позіркам, паўтараючы: – Ідзі, Марысь, ідзі! Так трэба! Вечарам таго ж дня ў невялікім садзе, дзе расло некалькі яблыняў і цьвіло некалькі кустоў бэзу, ціха перагаворваліся між сабой два галасы. Голас дзяўчыны прасіў: – Ён моцны духам, але слабы целам, у мужчынскіх практыкаваньнях няўмелы... З дзяцінства ён заняты кнігамі, навукай, высокімі думкамі і намерамі... Адважны, але ж адкуль сіла? Ён любіць, моцна любіць – я адна толькі ведаю як, але ці здолее ён? Ён нарадзіўся ня тут і нікога свайго ня будзе мець там. Вы ніколі нічога не баіцеся, гэта відаць адразу. Але ж вы ня ведаеце, што такое трывога... як глыба лёду на сэрцы, як востры нож у сэрца... Я прашу вас... будзьце вы там разам... часьцей. Ён абяцаў: – Там, дзе ў яго ня будзе нікога свайго, я буду яму сваім. Сябрам буду яму, братам, а пры неабходнасьці – абаронцам. І як разам адыходзім цяпер, так разам будзем і там – грудзі да грудзей, душа з душой... І вернемся разам... альбо... Глыбокі ўздых выбіўся з шырокіх грудзей і заціх у кустах, і толькі бэз бачыў, як над дзьвюма трымцівымі маленькімі дзявочымі ручкамі нізка схіліўся мужчынскі твар з рымскім профілем, і як пурпуровыя мужчынскія вусны горача прытуліліся да іх у працяглым пацалунку... Гэта быў першы пацалунак на гэтых руках, зроблены гэтымі вуснамі. Няўжо і апошні? Пасьля вочы іхнія патанулі адны ў адных і шмат чаго паведамілі пры сьвятле зорак. Вусны мо хацелі сказаць яшчэ больш, але ў гэтую ракавую для іх хвіліну... не маглі. А ці скажуць калі-небудзь? Прадвызначэньне стаіць за людзьмі, ахінутае вэлюмам таямнічасьці, і трымае ў руцэ калчан з тысячамі выпадковасьцяў... Але дай мне хвілінку адпачыць, шпаркі вецер! Ёсьць людзі і падзеі, пра якія без адпачынку ня могуць расказваць нават такія дужыя дубы, як я. Дрыжыкі прабягаюць па маім гольлі, а на лісьцях выступаюць халодныя кроплі. Халодная раса спадала на лес, яе буйныя кроплі густа абсыпалі галінкавую бараду дужага дуба. Нясьпешна сплывалі яны і па доўгіх косах бярозы, распыленым серабром сьвяціліся на траве, кустах, ліловых званочках, на пялёстках шыпшыны, рубінавыя сэрцы якой патухлі і пацямнелі. Таксама патухала і цямнела над лесам неба, якое праз празрыстую намітку дрэў сьвяцілася ўжо не крывавым пажарам, а бледным золатам вечаровай зары. Ад гэтага бледна-залацістага возера, што раскінулася на небе, цадзілася па лесе самотнае і бледнае сьвятло – раньні прадвесьнік ночы, і распаўзалася ад яго меланхалічная, самотная туга... Але ноч яшчэ не наступіла, і зорак на небе не было, толькі дзе-нідзе плылі па ім прасьветленыя вячэрняй зарой воблакі, падобныя на залацістыя пёркі альбо на бледны румянец. Пад залацістым нябесным сьвятлом, у патухаючым водбліску дня высокая елка заківала сваёй цёмнай верхавінай, плечы яе задрыжалі і шырока разгарнуліся, а над палянай паплыў глыбокі і думны шэпт самага высокага з лясных дрэваў: – Я найвышэйшае ў гэтым лесе, я найдалей сягаю зрокам і бачу найбольш. Бачыла я бітвы, якія вялі яны то бліжэй, то далей, часам так далёка, што іхні водгалас далятаў сюды як глухі грукат грому з-за небасхілу альбо як рэзкі шум лесу, калі яго гвалтоўна цярэбіць віхура. Тады тут, на гэтай паляне, панавала летняя, гарачая і пахкая цішыня, матылькі садзіліся на кветкі, а на імхах і травах забаўляліся ў сонечных промнях крылатыя насякомыя. У калінавых кустах пачынаў свае песьні салавейка, а дробнае птаства, звычайна гнанае шумам, а цяпер прывабленае нечаканай цішынёй, вярталася ў засень нашых галінаў. А там, у зьвярыных схватках, у сьмяротнай агоніі спляталіся чалавечыя целы, і ў гуле бітвы, у грукаце грымотаў, у зарыве вялізных бліскавіцаў цякла іхняя кроў – на траву, на мох і на кветкі, усмоктвалася ў дрыготкую ад грому і галасу зямлю... Аднак расказваць табе, шпаркі вецер, пра гэтыя справы, некалі бачаныя і чутыя, я ня буду. Гамай свайго шуму я часта апавядаю зямлі пра яе смутак, таямніцы, марныя надзеі, адзінокія магілы, альбо віхурыстай ноччу размаўляю з хмарамі пра справы далёкія і вечныя. Але ня ўмею я ўзносіць сьпеў крывавым чалавечым бітвам. ня дзеля гэтага створана я, жыхарка лясной цішыні, якая дае бясьпечны прытулак птушыным гнёздам і распасьцірае ахоўныя цені над усім, што сохне і гіне ад сьпякоты. Я толькі кожны раз трапятала ад радасьці і сваім шумам сьпявала небу падзячнае: “Асана!”, калі яны вярталіся сюды жывымі і пераможцамі. А пераможцамі яны вярталіся ня раз, і хоць на іхніх загарэлых тварах адбівалася ўрачыстая радасьць, яны пакорліва строіліся ў шарэнгі, калі гучаў голас кіраўніка, і моўчкі чакалі яго загадаў. Ён трымаў у сваіх руках іхнія сэрцы і ўмеў натхняць і падымаць іхні дух. Ён агаляў перад іхнімі шарэнгамі сваю чарнавалосую галаву і за тое, што былі яны паслухмяныя, як дзеці, і адважныя, як ільвы, што не далі расьсеяць сябе сіле, большай за іхнюю, што не зганьбілі крыжа, які самі ўзьнялі на свае плечы, – дзякаваў ім. Але і ў гэткія хвіліны голас ягоны гучаў як баявы кліч, і не было ў ім ні пяшчоты, ні ласкі, былі толькі цьвёрдасьць і жалезная воля, якая моцна трымала ў руках іхнюю волю. А на іхнія твары – аблітыя потам, абпаленыя порахам, пакрытыя пылам, ад гэтай стальной лаканічнай падзякі сыходзіла сьвятло нябеснай радасьці. А пасьля чуліся тут расказы, шумныя размовы, былі вогнішчы, што выбухалі пахкім дымам ядлаўцу, вясёлае іржаньне коней, спакойны адпачынак на імхах і траве, сьцішанае шаптаньне малітвы пры сьвятле зорак, і сьпеў харальных гімнаў, якія з палымянай верай узьляталі да Таго, хто пануе над зорамі. Аднойчы, калі яны, як звычайна, вярнуліся не расьсеяныя, не аслабелыя, а наадварот: адважныя, згуртаваныя і дужыя і на загад кіраўніка: “У шарэнгі станавіся!” сталі перад ім суцэльным мурам, ён хвіліну шукаў вачыма аднаго з іх, а калі знайшоў, кіўком галавы паклікаў да сябе. І хто ж тады, як думаеш ты, шпаркі вецер, стаў перад ім? Малы Тарлоўскі! Але ў гэтую хвіліну, о! зусім, зусім не падобны на бела-ружовую дзяўчыну. Вопратка і рукі былі сплямлены крывёю, на твары, пачарнелым ад дыму і пылу, неспакойна, пакутліва, амаль што сурова гарэлі ягоныя вочы. Стаў у звычайнай сваёй крыху нясьмелай паставе і чакаў. Кіраўнік моўчкі пазіраў на гэтую худую постаць, пазначаную сьлядамі цяжкай бітвы, на гэтыя невялікія скрываўленыя рукі і нешта падобнае на бацькоўскую ці братнюю пяшчоту прамільгнула на ягоным суровым твары. Пасьля маўклівым шарэнгам паказаў на яго рукой і прамовіў: – Сёньня ён уратаваў маё жыцьцё. Уратаваў сваёй незвычайнай адвагай; дзіва, што не загінуў сам. Неверагодна, што ў такім маладым юнаку жыве такі леў! Я ўдзячны яму не за тое, што жывы я, а за тое, што яшчэ нейкі час магу яднаць вас сабой, як клямар злучае пояс, і што я разам з вамі яшчэ служу ня нейкаму там пану земскаму, а Радзіме. Ушануйце ў ім сапраўднага рыцара Радзімы! Я дзякую яму. Кіраўнік абняў малога за шыю, і нешта падобнае на анёльскае спачуваньне ці на радасьць пачало зьяўляцца на ягоных вуснах, пакуль не расцьвіло шчырай усьмешкай, белазубай і сьветлай, што было дзіўным у параўнаньні з трагічным выразам твару. Пасьля шмат было вакол гэтага малога віншаваньняў, захапленьня, абдымкаў, пытаньняў, расказаў. Хто бачыў – расказваў; хто ня бачыў – пытаўся. Здаецца, што там, за вольхамі, яго падхапілі на рукі і паднялі высока ўгору, а начальнік коньніцы, у геркулесавых абдымках яго трымаючы, доўга шаптаў нешта пра сястру, пра панну Анэлю!.. А як жа! Ён уратаваў той каштоўны клямар, які яднаў іхнія веды, сілу і волю, што ўмела трымаць іх у аковах цярпеньня і распальваць іхнія душы агнём надзеі – хоць бы насуперак самой надзеі! Гэтым вечарам панавала тут нейкая дзіўная, добрая, братняя радасьць. Толькі на ім адным, які быў прычынай гэтай радасьці, яе зусім не было. Выглядала так, нібыта ён хацеў цешыцца ёю, і ня мог. На ўсе пытаньні адказваў коратка альбо не адказваў нічога; на абдымкі рэагаваў абдымкамі, аднак быў сярод усіх як у сьне, быццам у роспачным задуменьні. У блакітным ручаі змыў з сябе пыл, кроў, парахавы дым, і твар яго зноў стаў белым і ружовым, ён нават не загарэў, як гэта бывае ў некаторых жанчын, ня браліся за яго белізну сонечныя праменьні. Толькі няспынна пра нешта думаў, неспакойна, амаль сурова, нібыта душа яго хісталася над безданню, запоўненай сумненьнямі, пытаньнямі і загадкамі. А калі запаліліся зоркі, ён лёг пад гэтай бярозай і доўга ня спаў, хоць усе ўжо спалі. Ніхто з нас, дрэў, спачатку не зразумеў яго неспакою і смутку. Я зразумела першай. ня дзеля таго быў ён створаны. Як я, хто часта размаўляе з небам пра справы вялікія і вечныя, ня створана для апяваньня крывавых чалавечых бітваў, так і ён, захоплены геніем прыроды і высокімі думкамі людзей, ня быў створаны для гэтых бітваў. Ён быў створаны для нечага іншага. – Я ведала яго блізка, добра ведала ягоныя думкі і захапленьні, – зашаптала бяроза, густыя галіны якой, што спадалі да зямлі доўгімі заплеценымі косамі, ужо дзе-нідзе былі пасярэбраны вячэрняй расой, а сукня з белай кары прасьвечвалася праз доўгія галіны. Я ведала яго блізка, добра ведала ягоныя думкі і захапленьні, бо вакол мяне з зямлі, вільготнай ад блізкай крыніцы, расьце вялізны тлум розных невысокіх траў, у якіх бегае, поўзае, лятае іншы тлум таксама маленькіх разнастайных жучкоў і чарвячкоў. А ён, той малы, любіў быць наадзіноце з усім гэтым, і толькі тады на яго ружовым твары сьвяцілася ціхае і спакойнае шчасьце, калі быў у атачэньні ўсяго гэтага. Ён сапраўды любіў гэтую малечу і пастаянна цікавіўся яе абліччам і жыцьцём. Слушна казала высокая елка, што быў ён закаханы ў геній прыроды, але толькі адна я ведаю пра гэта, бо ня раз прыглядалася і прыслухоўвалася, якія цікавыя і працяглыя размовы вёў ён з гэтым геніем. Мілосныя таксама, бо так ужо сталася між людзей, што цікавыя і працяглыя размовы яны прывыклі весьці толькі з аб’ектамі свайго каханьня. Прадметам ягонай любові была прырода, але супраць яе паўстала любоў іншая, яшчэ больш палымяная, бо балесная, і менавіта яна прывяла яго сюды. Але пра ранейшую каханку ён забыцца ня мог, і таму, пазіраючы ў твар сьмерці, якая магла сустрэць яго кожны дзень, вачыма і душой ён усё яшчэ імкнуўся да яе. Гэта бывала з ім у перапынках лагернай службы, падчас адпачынку. Іншыя, пасьля цяжкіх клопатаў радыя адпачынку, зьбіраліся ў грамадкі, гаманілі, успаміналі, і ня раз іхні вясёлы сьмех ляцеў над полем блізкай сьмерці, а ён, як звыкла, ахвотней маўчаў, ціха хадзіў непадалёку ад мяне пад цяністымі вольхамі, па калінавым гаі, каля крыніцы і штохвілінна нахіляўся да зямлі, нешта між зёлкамі ці насякомымі выглядваў, шукаў, знайшоўшы, браў на далонь альбо ў пальцы і ўзіраўся, засяроджваўся вачыма, душой, памяццю і быў шчасьлівы! Аднойчы тры ці чатыры яго таварышы падышлі да яго і запыталі, што ён так пільна шукае і да чаго так уважліва прыглядаецца? А ён у гэты час трымаў у пальцах нейкае зялёнае пёрка, дзіўным чынам аздобленае і прыгожае, таму сваім ціхім і лагодным голасам пачаў расказваць ім пра тое, якая рэдкая гэта расьліна, як ён прагнуў некалі знайсьці яе, не засушанай у гербарыі, а жывой, які далёкі заморскі край зьяўляецца яе радзімай, як праз мацерыкі і акіяны вецер прынёс сюды яе насеньне, і які гэта цуд прыроды – такія вандроўкі гэткага маленькага, як пылінкі, насеньня на крылах ветру ад краю і да краю зямлі. Іншым днём тое ж самае паўтарылася з нагоды залацістага жучка, які трывожна поўзаў па яго далоні, а яшчэ раз – адносна цудоўнай вадзяной лілеі, якая расцьвіла ля берага ручая, і якую ён сарваў і трымаў у руцэ, схіліўшы твар да яе пахкіх пялёсткаў. Яго таварышы, зьбіўшыся ў сьціслую грамадку, пазіралі і слухалі. Усе яны пераўзыходзілі яго сваім ростам, шырокімі плячыма, мужным выразам твару. Іхнія чатырохкутныя шапкі здаваліся на зялёным фоне вялізнымі валошкамі і амаратамі, на цвёрдых і шырокіх паясах металёва паблісквала зброя. І дзіўна было бачыць, як гэтыя твары – загарэлыя, пазначаныя пячаткай пакут і трывог, зацікаўлена схіляліся над маленькім пёркам расьлінкі альбо залацістым цельцам жучка, і як на гэтыя асуджаныя галовы ад ціхіх слоў невысокага таварыша, ад зялёных тканак расьліны, ад залацістых крылцаў жучка, ад беласьнежных пялёсткаў пахкай лілеі зыходзілі супакаеньне і супачын. Вось для чаго ён быў створаны. Ды яшчэ для тых думак, пра якія расказваў прыяцелю тады, калі ўсе спалі, а ён ня спаў і ляжаў на густой траве ля маіх ног. Ягоны сябар ня спаў таксама. Сон прагнала з яго вачэй думка пра тую вялікую загадку, якою, як крывавай павуцінай, аблытвалася і гэтая зямля, і яе найлепшыя сыны, а яшчэ, магчыма, ад згадак пра малую Анэльку, якая засталася далёка там і, напэўна, сумуе і плача. Ён прыйшоў да брата Анэлькі, і абодва яны доўга ляжалі ля маіх ног, павярнуўшы адзін ад аднаго свае твары. У начной цішыні яны размаўлялі так ціха, як ціха плачуць мае косы, калі з іх шапатліва сплываюць на траву майскія начныя дажджы. Было ціха. Толькі на адным канцы лагеру часам нечакана заіржэ конь, на другім з грудзей соннага чалавека вырвецца глухі крык альбо пачуецца цяжкі ўздых. Хтосьці, паранены падчас апошняй бітвы, стагнаў пад дубам у сплеценым з галін будане, а з-за дрэў, што акружалі паляну, слаба асьветленыя зоркамі, былі відны чорныя сілуэты ўзброенай і нерухомай варты. Гэтыя двое, пазіраючы то адзін на аднаго, то на зоркі, размаўлялі пра той далёкі час, у будучыні далёкі, які будзе альбо ня будзе, а калі будзе, то водамі супакаеньня і ачышчэньня абмые зямлю, і тады меч, верагодна, будзе перакаваны на плуг, а ягняты будуць спакойна спаць каля ільвоў... Яны гаварылі з журбой, захапленьнем і нязгаснай надзеяй аб будучыні сьвету, калі пасьля стагоддзяў барацьбы, злачынстваў і пакутаў наступіць рай невінаватасьці, спакою і згоды. Ціхім шэптам яны марылі пра той найдалёкі ідэал, да якога вірлівай ракой і вечнай плыньню сьпяшаюцца мроі людскіх розумаў і высокіх сэрцаў, якія ніколі ня ведаюць, ці даплыве калі-небудзь рака да сваёй мэты. Ах, боль і роспач гэтых мрояў без надзеі на зьдзяйсьненьне, гарачых жаданьняў без напаўненьня, загадак без адгадак! Ах, бяздонны смутак гэтага ўсяго! – Бо хоць прадмет барацьбы бясконца дарагі і сьвяты, ды пралітая ў бітве людская кроў труцізнай сплывае ў жылы, а нанесеныя раны цяжкімі ранамі кладуцца на сэрцы тых, хто іх наносіць. Гнеў, пакуты і сьмерць – гэта вораны, якія пасуцца на трупах радасьці, ласкі і людскіх надзей. О, злы род, які супраць сябе самога вострыць кіпцюры! Бедны род, які жыве толькі імгненьне, сыны якога наўзаем скарачаюць адзін аднаму жыцьцё! Няшчасны род, які з усіх бакоў мае пагрозу свайму целу і духу, сыны якога наўзаем пагражаюць адны адным целам і духам! О, калі ж будзе іначай? Ці калі-небудзь будзе іначай? Чаму не нарадзіўся я пазьней, калі сьвет стане іншым, альбо раней, каб вочы мае не маглі расплюшчыцца для ўсяго гэтага, і зразумець, што я сам мог бы быць іншым, калі б... калі б людзі былі іншымі! Пасьля кароткага маўчаньня з тужлівай усьмешкай ён паўтарыў словы старажытнага паэта: – Легенда сьведчыць, што ў першародную гліну, якая мела быць асновай чалавечай прыроды, Праметэй уліў па кроплі кожнага са зьвярыных пачаткаў, а ў само чалавечае сэрца дамяшаў ваўчынай хцівасьці і львінай ярасьці. Гэта стала прычынай той прагі помсты і гневу, якія выліваюцца на людзей страшнымі стратамі, і гэта зьяўляецца прычынай таго, што ў руіны ператвараюцца дзіўныя збудаваньні, што лемяхі варожых войскаў разворваюць валы заваяваных гарадоў. – Гарацый? – спытаў яго таварыш і моцным рыўком адарваў плечы ад травы. – Заваяваных гарадоў! – паўтарыў ён, хвіліну памаўчаў і ўсклікнуў: – Цяпер іначай ня можа быць!.. Заваяваных гарадоў. Цяпер барацьба – гэта неабходнасьць!.. Ціхі, але рашучы голас, адказаў гэтаму страснаму воклічу: – Цяпер іначай ня можа быць. Пакуль будзе гвалт, да той пары будзе супраць яго сьвяты гнеў! Да той пары, пакуль пануе крыўда, датуль будзе барацьба супраць яе! Цераз кроў і сьмерць, праз руіны і магілы, з надзеяй ці насуперак надзеі – бітва з пеклам на зямлі ў імя неба, якое павінна апусьціцца на зямлю... – Магчыма, і апусьціцца... – Некалі... – Калі нас ужо ня будзе на зямлі. Так ня раз размаўлялі яны між сабой у начным змроку, пакуль увесь лагер спаў, а вакол лагера, на тэрыторыі, слаба асьветленай зоркамі, былі бачны чорныя сілуэты ўзброенай варты. І вось наступіў дзень... Шэпат бярозы цішэў, затухаў і сьціх; затое пачаў гаварыць магутны барадаты дуб: – І вось наступіў страшны дзень. Дальняя стража перадала паведамленьне. Бо акрамя блізкай, пастаўленай вакол лагера, мелі яны сваю далёкую варту, якая перадавала сюды паведамленьні, перасьцярогі і весткі. Прынесла яна паведамленьне такім шляхам, як казачны каралевіч сьпяшаецца да замка зачараванай каралеўны: праз цярновыя зарасьнікі, што кішэлі шумлівымі прывідамі, праз багністыя балоты, ашчэраныя пашчамі цмокаў. Часам стражнік гінуў у абдымках вампіра альбо ў пашчы цмока, а часам дабіраўся да мэты. Здалёку ўжо быў чутны тупат каня, што бег праз лес. – Пароль? – З надзеяй альбо насуперак надзеі! На паляне зьявіўся малады яздок на загнаным кані, а ў самога пот каціўся па твары. Поўдзень смажыў яго сьпякотай. Некалькі галасоў прыязна выгукнулі: – Калісь! Пан Калікст! Як маешся? Але ён ня меў часу на павітаньні. Саскочыў з каня. – Дзе кіраўнік? Вядзіце да яго! Хутчэй! Па паляне пасьпешна ішоў, не заўважаючы ганца, стройны юнак у сіняй шапцы на залацістых валасах. Ад’ютант кіраўніка. Нехта гукнуў яму: – Радавіцкі! Ад абывацельскай пошты... пасланец! Правядзі да начальніка! Ад’ютант і пасланец абывацельскай пошты паціснулі рукі. Яны былі школьнымі сябрамі, суседзямі. Разам увайшлі ў будан кіраўніка. Лагерам апанавала ціша. Такой цішай, мёртвай звонку, але трывожнай у глыбіні, дыхае прырода перад самай бурай – грымотнай і віхурыстай. Неўзабаве ў будан кіраўніка зайшлі пакліканыя начальнік коньніцы і некалькі іншых таварышаў, якія больш альбо менш валодалі вайсковай справай. Пачалася нарада. Чаканьне было доўгім, нарэшце Рамуальд Траўгут выйшаў са свайго будана і аб’явіў усім пра атрыманыя весткі. Выбухнулі яны перунамі блізкай бітвы, дыхнулі холадам сьмерці. Набліжаецца вялізнае войска, яно ўжо акружае лес, яго пешыя і конныя атрады, як шумныя рэкі, плывуць па лесе. Праз лес дрэваў прадзіраецца лес штыкоў, пікаў, вінтовак. Праз гадзіну-другую будуць тут. Ганец ехаў з гэтай весткай па доўгай і цяжкай дарозе, аднак прывёз яе яшчэ ў пару. Сто стрэльбаў на адну стрэльбу. Сто пікаў на адну шаблю. Як у казцы. Але часам казка бывае праўдай. Ці спалохаюцца яны гэтай праўды? Хто ж яны ёсьць? Не нявольнікі ж яны, якіх гвалтам і сілай цягнуць на крывавае поле, а самаахвярнікі, служкі высокіх ідэалаў. І таму не пакіне іх дух самаахвярнасьці і дух мужнасьці! І дух той любасьці, што прывяла іх сюды. Тыя, што загінуць цяпер, будуць сейбітамі, якія саміх сябе кінуць у зямлю, як зерне будучага плёну. Бо нічога ня гіне. З сёньня пераможаных вырастуць для заўтрашніх пераможцаў зброя і шчыты. Аднак яны напружаць усе свае сілы, усе сілы мужнасьці, доблесьці і вытрымкі, каб перамагчы. Іхні баявы кліч: у імя Бога і Айчыны! З гэтым воклічам на сьмерць ці на перамогу – да бітвы! Так гаварыў кіраўнік. Словы яго разьляталіся па ўсім лагеры. Звонкія, кароткія, усё больш гучныя і гарачыя, яны, як іскры, сыпаліся на галовы людзей, аж пакуль не заварушыўся гэты люд, як кветкі на лузе, і не выгукнулі сотні грудзей адзін грымотны ўздымны кліч. Пасьля ўсё тут завіравала, забурліла. Сядлалі коней, ладавалі зброю, выкрыквалі каманды, фармавалі шарэнгі, аддавалі гучныя загады і ціхія даручэньні. Усюды кіпеў рух, гучалі галасы, зьвінелі конскія капыты, у паветры, поўным сонечнага сьвятла і гарачыні, блішчала зброя. Пасланец абывацельскай пошты павінен быў ужо ад’язджаць, мусіў зноў вяртацца назад той жа доўгай і ўтомнай дарогай. Аднак перш спыніў ён каня перад адным са сфармаваных ужо атрадаў пяхоты і аднаму з салдат, сярод усіх найменшага росту, падаў такую маленькую рэч, што яе ледзь можна было заўважыць, і прамовіў: – Ад сястры! Гэта быў кавалачак паперы, сьпісаны незвычайна дробна і згорнуты такім чынам, каб у выпадку чаго яго можна было лёгка праглынуць. Такія лісты пісалі тады са сьвету ў лагер. Начальнік коньніцы на сваім выдатным арабе ехаў міма, убачыў гэта і кіўнуў Тарлоўскаму галавой. – Ад панны Анэлі? Яны абмяняліся позіркамі, і на іхніх тварах прамільгнула ўсьмешка. Гэта была кветка, кінутая здалёку рукой дзяўчыны на гэтыя адкрытыя магілы. Што пісала яна? Не даведаўся ў гэтую хвіліну яе брат, бо пачулася гучная каманда, і ён хуценька схаваў кавалачак паперы на грудзях. Ці даведаецца калі-небудзь? Пасьля яны ў строгім баявым парадку, у глыбокім маўчаньні пайшлі адгэтуль, адно на апусьцелай паляне засталася стаптаная трава, завялыя кветкі і пустыя буданы. Будан для параненых, які стаяў ля майго падножжа, у хвіліну іхняга адыходу быў пусты, як і іншыя. Напоўніцца ён меў неўзабаве. Адышліся недалёка. План бітвы быў, відаць, прадуманы, дзейсны. Абарона і адначасова нападзеньне. Засада была схавана ў непранікальным для вока гушчары, а на больш чыстай тэрыторыі за кожным дрэвам затаілася дула стрэльбы, за купінай, парослай мохам і папаратнікам, за кожным прыкрыццём з галін – здабытыя з похваў шаблі. Дзіўна ўсё гэта выглядала, скажу табе, шпаркі вецер. Дзіўным гэта бачылася пасярод убранай кветкамі лясной зеляніны, сярод майскіх ствалоў соснаў, якія ў сьпякотнай цішыні ўздымалі свае сьветлыя, шматрукія падсьвечнікі над цёмнымі тварамі, скамянелымі ў маўклівым чаканьні. Па тварах блукалі розныя пачуцьці і бляскі: нецярплівасьці, уздыму, напружанай увагі, сілаю волі загнаныя на спод душы боль і трывога. У паветры, сьцішэлым без шчабятаньня птушак, якія спалохана адляцелі, было чуваць толькі дыханьне некалькіх сотняў людскіх грудзей – частае, неспакойнае. Аж тут з глыбіні лесу пачаў наплываць усё больш моцны шум... Ён нарастаў, набліжаўся, усё больш грозны і вялікі... Як бы нешта страшнае няслося ў паветры, паўзло долам па лесе... – Увага! Рыхтаваць зброю! Гэтаму загаду, які пачуўся за мной, здаля адказаў іншы голас, таксама загадны і рэзкі. І было ўжо бачна... Вялізная шэрая маса цяжка і марудна пасоўвалася наперад сярод густых дрэваў, па зямлі, калючай ад розных летніх кустоў, пакрытай зарасьнікамі вербалозу. Цяжка было гэтай масе ісьці. У шуме яе крокаў трашчалі зламаныя сукі, чуўся стук сякеры. Нарэшце яны сталі бачны зусім выразна... І тады... Застукалі, загрукалі за дрэвамі, у зарасьніках густыя адзіночныя стрэлы, якія незвычайна хутка паўтараліся, і рой кароткіх вогненных бліскавіц рассыпаўся сярод дрэў і кустоў. Тады з боку наступоўцаў выбухнуў і панёсься па лесе моцны і працяглы гром, і адразу адтуль павалілі густыя клубы дыму. Часты агонь ружжаў, густы і цяжкі, адказаў на нерытмічны агонь стрэльбаў, рассыпаных на значнай адлегласьці. Гэта была размова двух зусім розных паміж сабой грымотаў, ад страху перад якімі дрыжалі наймацнейшыя дрэвы ў лесе. Ці доўга гэта трывала? Доўга. Міналі гадзіны. У цёмным дыме, які нагадваў вірлівае паветранае мора, шэрая маса, выцягнутая накшталт калон, то набліжалася, падобная на паўабруч, то адступала. Нязручна было ёй, цесна і трывожна ў лясным гушчары, які адусюль пыхкаў агнём... Але яна расла, расла і гусьцела, запаўняючы ўсё большую адлегласьць. Тысячы ўсё новых – конныя і пешыя. Як рэкі падчас паводкі, запоўненыя вадой. Але супрацьстаялі ім таксама тысячы загарадак, перашкод у гэтым лясным сьвеце, напоўненым непакорнымі стварэньнямі, якія ў сваім уласным каралеўстве мелі сваю волю і сваю сілу. З-за дрэў і кустоў таксама чуліся тысячы хуткіх стукаў, якія разам з раямі агністых бліскавіц раямі прыцэльных стрэлаў нясьліся ім насустрач. Кожны раз, калі на хвіліну перарывалася паветранае мора дыму, відаць былі бліжэй і далей, з аднаго і з другога боку, чалавечыя постаці, што ляжалі на імхах і вербалозе і нагадвалі доўгія чорныя цені. З абодвух бакоў падалі забітыя. Але ня ўсе, хто падаў, былі мёртвымі. Недалёка адсюль упаў і выцягнуўся на папаратніку маленькі Тарлоўскі. Але быў жывы... З самага пачатку бітвы ён укленчыў на адно калена за разложыстай вольхай і безупынку набіваў стрэльбу, цэліўся і злосна страляў, хутка, з выпраўкай, якую набыў падчас лагернай навукі. Як быццам ён ніколі прагавіта не імкнуўся ў марах да райскай эры вечнага спакою на сьвеце, як быццам ніколі не наракаў разам з паэтам на ўлітыя ў чалавечае сэрца кроплі ільвінай ярасьці... Нешта ільвінае, штосьці тыгрынае гарэла ў ягоных вачах, напоўненых гарачым блакітам, адбівалася на твары. У суровую лінію, як у крывавы папрок, сьціскаліся ягоныя вусны, альбо растуленыя, цяжка дыхалі, зацягваючы ва ўпалыя грудзі вужакі дыму, што пах порахам. Раптам прыляцела нешта падобнае ў шарым дыме на падоўжанае цела чорнай пчалы і ўкусіла яго за руку. Рука бясьсільна абвісла, стрэльба ўпала на зямлю, ён хацеў устаць з каленяў, але захістаўся і ўпаў на высокі папаратнік. Аднак быў жывы, і праз нейкі час дзьве пары дужых рук паднялі яго з акрываўленага папаратніку і занесьлі ў той будан, што стаяў ля майго падножжа, і які ўжо ня быў пусты. Пад высокім дахам, сплеценым з зялёных галінаў, на пасьцелях з імху і папаратніку ўжо ляжала некалькі дзесяткаў чалавек, у цела якіх чорныя пчолы запусьцілі сваё джала. Над імі, пераходзячы ад аднаго да другога, кленчылі два чалавекі з заклапочанымі тварамі, залітымі потам, і з добрымі рукамі. Лекары з лагеру. А ў гэты момант вакол паляны станавілася вельмі горача. З усё больш частымі, усё больш працяглымі грымотамі вінтовачнага агню шэрая маса наблізілася ўжо на такую адлегласьць, з якой можна было адрозьніць асобныя постаці, твары, адзеньне, зброю. З жалезным правілам колькаснай перавагі яна закруглялася ў абруч і апаясвала паляну ўсё мацней, усё бліжэй. Людзі з абодвух бакоў пачалі бітву грудзі ў грудзі. У грукаце і грымотах, што не змаўкалі з абодвух бакоў, гусьцеў дым, напоўнены агністымі бліскавіцамі, крыкамі, пракляцьцямі і пануючымі над усім каманднымі галасамі – кароткімі, задыханымі, з кожным разам усё больш таропкімі, запальчывымі, якія нясьлі сьмерць. Духата і цемра ад дыму мацнелі. Ліліся струмені поту, цяклі ручаі крыві. Усё больш цесна станавілася тут, больш шумна, варожа, крывава, праклята. Пекла, пекла, кажу табе, шпаркі вецер, шалела ў гэтым нашым ціхім, пахкім, квяцістым, бязьвінным лясным раі. Чалавечае пекла. Здавалася, што нічога больш страшнага за тое, што адбывалася тут, на зямлі і быць ня можа. Аднак жа... Калі глядзіш на людзей, шпаркі вецер, ніколі не кажы: “Тут мяжа іхняй трагедыі!” Бо ніхто на сьвеце ня здольны прадбачыць і вызначыць тую найвышэйшую вяршыню, на якую можа ўзьлятаць іхняя трагедыя, іхнія пакуты і іхні непараўнальны ні з чым боль. І вось... З гушчару вольхаў і асінаў, з-за той вунь, што бачыш ты насупраць мяне, якая расьце пасярод густых зарасьнікаў, зьявіўся атрад коннага войска з лесам доўгіх пікаў над галовамі. Схіленыя над конскімі грывамі, з грозным крыкам ляцелі яны праз пустую паляну да таго будана. Убачылі будан, поўны людзей, і пакіравалі проста на яго, дзе пазбаўленыя сіл і зброі ляжалі параненыя, а над імі няспынна схіляліся лекары. Сьпяшаўся атрад, узброены пікамі, на хуткіх конях, з пранізьлівымі крыкамі, з тварамі, абпаленымі ў агні бітвы, і кіпела ў ягоных жылах ільвіная ярасьць... А тады за мной пачуўся сталёвы голас, які перакрыў гром бітвы: – Коньніца! На абарону параненых! У імгненьне вока разам са сваім начальнікам вылецелі яны на паляну. Чорныя ад пякельнага дыму, на стомленых конях выскачылі з-за дрэваў і кустоў насустрач непрыяцельскаму атраду, з узьнятымі шаблямі ў руках... Сонца ўжо хілілася на захад і праз дым нагадвала шчыт з распаленай медзі. Крывава-чырвоны, суровы бляск асьвятляў гэты лятучы конны атрад, абпаленыя твары і аголеныя шаблі. У гэтым бляску яны дамчаліся да акружанага непрыяцелем будана, тонкая сьцяна з галінаў якога была ужо разбурана. Страшная таўкатня запанавала там, чуліся нялюдскія крыкі і выцьцё. З усяго разгону коні ўрэзаліся ў гэтую таўкатню, рассыпаючы бляскі шабельных удараў і пісталетныя стрэлы. Чарнавалосы начальнік коньніцы, падобны на архангела з вогненным мечам, першы даскочыў да шырокай дзіркі і спыніўся, нібыта ногі яго каня прыкавала да сябе зямля. О, Божухна! У будане ўжо не было ні параненых, ні лекараў. Былі адны толькі трупы, залітыя крывёю, яны атрымлівалі новыя раны. Адны ўжо замоўклі, іншыя, канаючы, страшна хрыпелі. А пасярод гэтага поля замардаваных зьдзяйсьняўся апошні морд. Пасаджаны на вострыя пікі і ўзьняты высока ў паветра, маленькі Тарлоўскі свой белы, як хустка, твар павярнуў на іржава-чырвоны бляск сонца. Гэты пакутлівы твар з паміраючымі вачыма, з чырвонай палоскай крыві ад залацістых валасоў да вуснаў, якія канвульсійна дрыжалі, пазнаў, аднак, сябра, рука хуткім рухам кінула яму нейкі чырвоны прадмет, а слабы голас прамовіў: – Ягмін! Сястры! Апошні дарунак, апошняя думка, апошняе слова! Чырвонай птушкай зьляцела акрываўленая хустачка на шырокія грудзі начальніка коньніцы, але ў гэты ж момант пад ім упаў падстрэлены куляй конь, а сам ён зьнік у тлуме турзаніны, дыму, крыку, выстралаў, улевы агністых бліскавіцаў. Перастаў шумець барадаты дуб, і начная цішыня запанавала на паляне. Ужо наступіла ноч – змрочная, але ня цёмная, празрыстая, зорная, майская ноч. На магільным курганку, на высокай траве ляжаў вецер, такі лёгкі, што ня гнуліся пад ім высокія травы. Яго вялізныя крылы самотна выцягнуліся ўздоўж цела, тужліва рассыпаліся па зямлі валасы, па-павучынаму сплеценыя з серабрыстага інею. У падоўжаных зьвівах яго крышталёвага цела слаба сьвяціліся адбіткі зорак, а адзін з тых адбіткаў рос у бляску і велічыні, пакуль не ператварыўся ў гарачы агеньчык, ад якога пачаў раставаць крышталь грудзей шпаркага ветру. Ад гарачага агеньчыка раставаў крышталь грудзей шпаркага ветру і сьцякаў на высокія травы з такім ціхім вуркатаньнем, з якім плачуць косы бярозы, калі з іх сплываюць на зямлю майскія начныя дажджы. Так плакаў вецер на безыменнай, забытай, невядомай лясной магіле. І пачулася над травой яго ціхае запытаньне: – А гэты крыжык? Ціхі звон над самай зямлёй адказаў яму: – Мы, маленькія ліловыя званочкі, мы, малыя званочкі, спачувальна халадзілі яе разгарачаны твар і пілі слёзы з яе вачэй. Праз гады, праз шмат гадоў панурай восеньню прыйшла сюды яна – маленькая, непрыкметная і ля падножжа пагорка тварам упала на падсьцілку з травы. Бедная з твару! Бо не была ўжо ані белая, ані ружовая, яе бель і ружовасьць выпіла з яе жыццё. Беднае жыццё! Бо ня ведаем мы, што рабіла яна там на сьвеце, толькі ў вачах бачылася адзінота – горкая і самотная. Бедныя рукі, калісьці цалаваныя так мілосна! Бедныя вочы, некалі так падобныя на блакітныя, чыстыя дзявочыя вочы яе брата. Ён жа непрабудна спаў у глыбіні гэтага курганка з апошнім яе прывітаньнем, шчопцямі праху на грудзях, у прах ператвораных. А тамтой... Яна ляжала на магіле, тулячы да зжаўцелай травы свой прывялы твар, распасцёршы па травяным дыване сваю цёмную і бедную сукню... Мы ж тады ня мелі кветак. Бо была восень. Таму толькі халодным лісьцем абнялі мы яе твар, гарачы ад плачу, і пілі слёзы, якія доўга цяклі з вачэй. Доўга. Ня хутка ўстала яна з зямлі і паставіла гэты маленькі крыжык, што прынесла з сабой, пасярод нашых сьцяблінаў. Пасьля яе дробная постаць пайшла ў вечаровы змрок, зьнікла паміж жоўтых дрэваў і не вярнулася сюды больш ніколі... А цяпер зашумеў магутны барадаты дуб: – І паляцелі гады за гадамі... Кожнай вясной прыляталі сюды грамады птушак, вавёркі танцавалі на елках, у траве бегалі, поўзалі розныя жучкі і чарвячкі. Адцьвітала шыпшына і на яе галінкі садзіліся матылі. Сонца клала на траву вялікія залацістыя плямы. Вечаровая зара румяніла аблокі, што плылі па небе. У начным змроку сьвяцілі высокія зоркі альбо нізка разьвешвалі свой саван цяжкія, цёмныя хмары. Сплывалі дні за днямі, ночы за начамі... Позьняй восеньню гулі тут віхуры, шумелі залевы, імжылі бясконцыя дажджы, а сьнежнай зімой мы, дрэвы, уздымалі над гэтым пагоркам халоднае, белае надмагілле з крышталю, інею і мармуру сьнегу, упрыгожанае карункамі, абсыпанае брыльянтамі. Часам на гэтае надмагільле зьляталіся чароды варонаў альбо галак, напаўняючы паветра магільным карканьнем. Часам у каралеўскай паставе затрымліваўся тут прыгожы алень, прабягаў статак палахлівых коз, праносіўся невялікі заяц, пакідаючы на сьнезе зігзагі цёмных сьлядоў. Сыходзілі вёсны за вёснамі, зімы за зімамі... І толькі дзьве рэчы былі нязьменныя. Заўсёды ў зьнямелым абліччы стаяла тут высокая, ад зямлі да неба, адзінота. І заўсёды плыў тут несьмяротны струмень часу, няспынна паўтараючы: “Vae victis! Vae victis! Vae victis!”* Шпаркі вецер ужо не плакаў. Яго крышталёвае цела пачало падымацца над магільным пагоркам, расло, станавілася ўсё больш высокім, дужым, магутным. Вецер падымаўся і, як паветраная калона, вырастаў да самых вершалінаў дрэваў, уздымаўся вышэй за іх, і яшчэ вышэй, гнеўна шумеў крыламі, што трапяталі над зямлёй, увесь у віхуры валасоў, што разьляталіся вакол яго велізарнай павучыннай сеткай, якая сьвяціліся серабрыстым інеем. Пакуль, нарэшце, высачэзны, недасяжны, іскрысты ад незьлічоных адбіткаў зорак, ён не расправіў свае вялізныя крылы летуна-велікана і на ўвесь лес кінуў магутны крык: – Gloria victis!** І сарваўся з магілы, узьляцеў над лесам, паветраным шляхам дасягнуў цёмнага неба і загукаў да мігатлівых зорак, да серабрыстага Млечнага шляху: – Gloria victis! А пасьля зноў вярнуўся на зямлю і, неспакойны, ахоплены гнеўным ці сьвятым шаленствам, памчаўся над шумлівым морам змроку, над палямі, над водамі, над лясамі, над гарадамі і вёскамі, на ўсю паветраную прастору, што атуляе зямлю, на ўсё паднябесьсе ўсклікаючы: – Gloria victis! Дзівіліся, слухаючы гэты вокліч, палі, воды, лясы, вёскі і гарады, дзівіўся зямны шар і паветраная прастора, зьдзіўлена пытаючы: хто гэта абвяшчае сьвету гэтую вялікую, нечуваную, гэтую фантастычную і неспадзяваную навіну? Хіба мо легенда набыла крылы і пачала апавядаць па начах сьвету пра найдзівосныя рэчы? Ці мо так вяшчаюць духі, сагнаныя з іншых планет? Альбо сонныя мроі? Бесьцялесныя здані? Прывіды? І што абвяшчае гэты голас – пераўтварэньне сьвету ці яго канец? А шпаркі вецер ляцеў і ляцеў ад невядомай, безыменнай, вялікай лясной магілы, несучы ўсё далей і далей у прастору, у час, у памяць, у сэрцы, у будучыню сьвету трыумфам далёкай будучыні акрылены вокліч: – Gloria victis! * Гора пераможаным! (лац.) ** Слава пераможаным! (лац.)