Дзень Хрышчэньня Гасподняга
Апанас туптаў па хаце, з самым меншым сваім сынам Пятром зьбіраўся ў царкву.
Адарка, Апанасава жонка, лежачы на драўлянай канапцы, цьвічыла яго як дзіця якое:
– Збоку ня стой, бо з боку нічого ня ўбачыш. Сунься бліжэй да бацюшкі. Малітвы і паклоны не прапускай. Отмані1 сьвечку, ды не вялікую, хопіць і маленькай. І, крый Божа, у хор ня лезь, а то сваім голасам уладзіш2 усю службу! Не забудзь вады святой узяць і “Ойча наш” тры разы прачытаць...
– Чаму тры? – скрывіў рот Апанас.
– За мяне, няроздаўбень, і за нашых большых сыноў!..
– За сыноў можна, а за цябе чытай, не чытай, адна халера будзе!
– Як і за цябе! – Адарка падумала, што б гэта яшчэ наказаць Апанасу і прыдумала:
– А з Чырвончыхай не здароўкайся! Хай першая, калі такая разумная, здароўкаецца... А як паздароўкаецца першая і папытае пра мяне, дзе я і шчо раблю, то кажы ёй так: Адарка ў царкву не пайшла, бо ногі ёй баляць... Ну, шчо ты кублісься?!3
– Кажуха шукаю!
– Трасца мая, кажух пада мною! Узяла, каб мякчэй було ляжаць. На, выцягвай і ўбірайся!4
Апанас выцягнуў з-пад Адаркі кажух.
– Ну, во, зразу мулко стало! – прытворна застагнала Адарка. – Куды ты?! Кухліка вазьмі! Хіба ў жмені сьвятую ваду панясеш?! А кухлік тут, у крэзанці5... Стаіць на паліцы, на чырвоным сподку... Ды не на гэтым чырвоным, а на тым, які з краю трохі аббіты... Ага, гэты кухлік, з далікатным вечкам... Ды глядзі мне, не разьбі!
З Апанаса Адарка перакінулася на Пятра – хлопца гадоў на васемнаццаць, які ціхенька сабе таптаўся ў парозе, на ўсе гузікі зашпіліўшы свой чорны паліцэйскі шынель.
– А ты шчо стаіш, ні зруху-ні духу! Дурань малы! Таксама там збоку хваста не падтульвай, а памаліся, як людзі моляцца, і бацюшку паслухай...
І зноў да Апанаса гукнула:
– Запар мне чаю!
Апанас запарыў чай і сказаў Адарцы:
– На, пі, каб табе галава адпала!
І тут жа рынуў у сенцы, за ім – Пятро.
– От, хворны!6 – паставіла вочы Адарка. – Каб на цябе нагла7 найшла!
Быў мароз, сьнег так рыпаў пад нагамі, што здавалася ажно плакаў, але йшлося лёгка, а там, дзе снегу не было, то прыцішалі хаду, бо пачыналася каўзель.
– І чаго вы ўсё сварыцеся, бацько? – падаў свой авечы голас Пятро.
– Гэта мы ўжо ня сварымся, сынку! Так, гаворым... От, як маладыя булі, от тады сварыліся! Ажно гай гуў! Як завіномся8 бувало, то свету белага ад сваркі ня бачым!
– Як да вайны, так і ўвойну, – уздыхнуў Пятро, пражылі разам да старасьці і нічого ў вас так і не ладавіцца!9
– Гэтак, сынку, не ладавіцца, але ты пра нас не погібай!10 Лепш думай пра сябе, пра сваю службу думай...
Трохі памаўчалі, ідучы.
– А шчо мне думаць, бацько... Я служу ў паліцыі, от і ўся мая думка...
– І служы! Не ў парцізаны ж було йсьці, такой зімой гібець у лесе! Гібее сын Чырвончыхі, а толку?
– Можна було на фронт пайсьці...
– Ото ж твае два старэйшыя браты й пайшлі на фронт! І дзе яны зараз?! Якая пара ўжо мінула, а ад іх ні знаку ніякага!
– А як жа яны той знак перашлюць? Немцы ж скрозь! – па-даросламу разважыў Пятро.
– Гэта ты праўду сказаў, але ці хоць жывыя яны? Прасіў іх: хавайцеся, дурні! У балота лезьце! Не паслухалі... Бацьку не паслухалі! І ты туды ж: “Можна було на фронт пайсьці...” Ты малы яшчэ для фронту...
– А ў паліцыю не малы?
– Ну, ясная справа, мог бы не ў паліцэйства ўпісацца, а ў Германію паехаць! Хіба забуў, шчо цябе ў Германію забіралі?! Але як бы ты паехаў? Хіба нас кінуўшы? Я ўжо вельмі слабы, і тая, бачыш, днямі ляжыць, сілу мае толькі языком пляскаць... Паліцыя пакуль дала табе ратунак, сынку! Як той казаў, служы, толькі людзям гора не рабі...
Наперадзе паказаліся царкоўныя купалы, і Апанас, убачыўшы іх, паправіў на кажусе ўлогі і пасьпешліва памяняў гаворку:
– А Хрышчэньне, сынку, гэта вельмі вялікае сьвято! Гэта сын Божы Ісус Хрыстос хрысьціўся і ўтапіў у Ярдані ўсе нашыя грахі... Хор сёньня сьпявае не на версе, а сярод людзей. Пабачыш, як будзе хораша!.. Словам, шчо бацько кажа, ты ў галаве май!
На цьвінтары бліжэйшаму да сябе зусім зьмерзламу старцу Апанас даў карбованца.
Служба ўжо йшла.
Людзей жа – пучкай не прапхнеш!11
Пасярэдзіне царквы ўтварыўся сякі-такі праход, па якім паволі пасоўваўся старэнькі попік.
Ён мачаў у ваду букецік сухіх бясьсьмертнікаў і хрысьціў паслухмяную, урачыста-напалоханую грамаду.
Ва ўсе бакі ляцелі халодныя пырскі, і кожны з малельнікаў хацеў, каб хоць адна сьвятая кропелька ў гэты момант пасаміла12 яму на від13, ці хоць бы на адзеньне.
Хор сьціснутымі, прастуджанымі галасамі старанна выводзіў: “Ува Іярдані крэшчаю ціб’я, Госпадзі...”
За час набажэнства ніхто царкву і людзей у ёй не патрывожыў, і ўсё скончылася-завяршылася гэтак жа добра, як усё добра завяршаецца ў добрай душы.
Па службе попік пачухаў у барадзе і лагодна абвясьціў:
– Бярыце ваду сьвятую і хай яна будзе вам пажыўленьнем на сёньня і на ўсе іншыя дні. Нясіце яе дахаты, дайце папіць сваім хворым і нямоглым і асьвяціце ёю сваё жыльлё!
Хрысьцячыся і па-дзіцячы штурхаючы адно аднаго, людзі (хто з чым – з квартамі, глечыкамі, збанкамі, слоікамі, салдацкімі кацялкамі) пасунуліся бліжэй да вялікай балеі, у якой алавяна цямнела сьвятая вада.
...Апанас і Пятро вярталіся дамоў памалу, не сьпяшаліся; бо зноў жа – вельмі коўзка; можна й ваду сьвятую разьліць і кухлік з далікатным вечкам тут жа – і ня згледзіш як! – разьбіць.
Ішлі, апасьліва глядзелі сабе пад ногі, таму не спакойна здалёку, а ўзрушана зблізку ўбачылі суседку Чырвончыху, якая пазьнілася ў царкву са сваім сынам-партызанам.
Чырвончыха любіла пастараваць14, а такія гаваркія кабеты, як яна, заўсёды ж даюць добрага дня першыя (дарма Адарка з гэтага нервавалася!), таму Чырвончыха і паздароўкалася першая і, вядома, тут жа спыталася пра Адарку.
Апанас адказаў так, як і трэба было, як вучыла жонка.
– Апанаско, і чаго твая на мяне злуе? Я ж у яе нічого ня ўкрала і не забрала! Ня ўцямлю ніяк... Ніоболіць15 мне ці шчо?
– Мая Адарка злая на ўсіх. На ўвесь белы сьвет. У яе харакцер дурны, суседко! – сказаў Апанас. – Адсюль і ніобольство16.
– Харакцер, кажаш, дурны, – перайшла на шэпт Чырвончыха, – а мо злуецца за тое, шчо я свайго Грыцка ў паліцыю не пусьціла? Ён жа і сабе хацеў туды ўсьлед за тваім Пятром, каб ня ехаць у Германію... Мо Адарка думае, шчо на гэтым я нешчо выйграла?! Хай ня думае! Яшчэ ж нічого няясна, шчо з гэтага парцізанства будзе... Твой хоць дома, у цяпле, а мой... Во, бачыш, толькі шчо з лесу прыбег! Халодны, галодны... Дачакалася яго і вяду ў царкву...
– Даюць яшчэ ваду? – спытаў малады партызан Грыцко.
– А як жа, даюць! – адказаў малады паліцай Пятро.
У адной руцэ Грыцко трымаў загорнутую ў коленшчыну17 даваенную пляшку з-пад алею, а ў другой – укручаную ў газеціну сьвечку.
– Валёнкі твае, Апанаско, бітыя! Ногі ў такіх валёнках, як у печы! – раптам у поўны голас пахваліла Чырвончыха.
– І твае валёнкі хвайныя, суседко! – адгукнуўся ласкава Апанас.
– Дзякуй табе, Апанаско! І скажы Адарцы, каб не надаражалася18 вельмі!
– Скажу...
– Пасьля сьвята я да яе зайду...
– Заходзь...
На гэтым разышліся.
Калі пакіравалі ў сваю вуліцу, сутыкнуліся з двума нямецкімі салдатамі.
Пятро наструніўся і завучана падкінуў угару правую руку – прывітаў пасінелых ад холаду ваякаў.
Салдаты нявельмі каб ахвотна, але зрабілі тое ж.
Адзін з іх, целяпаючыся ад марозу, прамовіў да другога:
– Wie schrecklich kalt ist der Winter in diesem Land!19
Другі адказаў яму:
– Ja, Friedrich, der Winter ist hier wirklich schrecklich kalt, aber guck mal – bei diesen Russen ist das Wasser im Krug nicht mal eingefroren!20
Салдаты, угнуўшы плечы, патупалі сабе далей.
“Добра, шчо не на мадзьяраў напароліся! – падумаў Апанас. – Тыя прычапіліся б, і Пятро не памог бы!”
Усё адно як здагадаўся пра што гаманілі немцы, Апанас, – ужо ў сваім двары, – крыху адпіўшы з кухліка сьвятой вады, праказаў:
– Халодная зіма цяпер! Гэта так. Дроў трэба масушча!21 І добрых дроў! А як цёплая зіма, сынку, то хопіць і сем метраў якога-небудзь бералозу22...
3 кастрычніка 2004
Тамачка і Драпу
1
Стары Тамачка капаў на сваім пляцы бульбу.
Бульба ўрадзіла дробная, сьвінячая.
Гарбузовая лабуза23 яе паглушыла, нарасло багата пырніку і таго воўчага зельля з белымі дробнымі кветкамі, якога ня есьць карова.
“Засцарвіў24 пляц німаладу шчо як25!” – лаяў сябе Тамачка, з натугай варочаючы капаніцай зямлю.
“Нічого, – спрабаваў суцешыцца, – і з такой бульбай можна зімаваць... Толькі ці давядзецца...”
Зусім стаміўшыся, кінуў пад яблыню кухайку, сеў аддыхацца.
Адчуваў, што сам ужо не пасілуе дакапаць...
“Не пасілую дарыць, пасілую толькі памерці!” – такое стукнула яму ў галаву.
На яблыню тым часам грузна і маўкліва селі дзьве вароны.
“О, і гэтыя падлы як чуюць! Ужо прыпёрліся!” – тужліва пеканула ў сэрцы.
Мусіла ўжо была выйсьці з хаты жонка, каб дапамагчы яму.
Але дзе ж яна?..
Чакаючы жонку, стары Тамачка раптам заснуў.
Ён спаў і думаў: “Каб гэта раней, колісь, то на бульбянішчы пасеяў бы азімае жыта, але зараз ужо сілы ня тыя...”
2
У старасьці паспакайнеў, сьцішыўся, а ў маладыя гады свае Тамачка нарваны26 быў.
Шкоду мог зрабіць з нічога.
Неяк, яшчэ пры паляках, ішоў да аднаго хутаранца па сваю сякеру; ішоў злы, бо хутаранец гэты не здагадаўся прынесьці сякеру сам.
Раптам бачыць: хутаранцаў конь, як ашалелы, прэцца проста ў жыта, а за канём і сам гаспадар з крыкам-просьбаю:
– Тамачка, пераймі каня!
– Не хачу тваіх баранкаў і ня буду твайго каня пераймаць! Я прыйшоў сякеру справіць27! – языкнуў Тамачка, і конь вольна сабе ўляцеў у жыта.
– Каб ты запуставаў28 разам са сваёй сякерай! – выгукнуў хутаранец.
Пасьля такога выгуку злосьць Тамачкава пабольшала; забраўшы сякеру, ён завярнуў на могілкі і паваліў усе крыжы.
Дык вось, пры паляках – крыжы, а пры немцах і той лад прапаў – пачаў хаты паліць!
Багата-мала, а пусьціў дымам штук пяць, відаць!
Якую ўдзень аблюбуе, падкіне ноччу пад страху агню, адбяжыць ад пажару і першаму стрэчнаму паказвае:
– Тамачка гарыць!
(Заместа “там” заўсёды казаў “тамачка”, таму яго так і клікалі.)
Калі ж найбольш цікаўныя пыталіся:
– Хто падпаліў?
Казаў:
– Хлопцы брышкуюць29, п’юць і паляць!
– Якія хлопцы?
– Каб жа бачыў іх!
Здагадваліся, што паліць хаты ён, але злавіць на гарачым не маглі, хаця лавілі, можна сказаць, усе – і немцы, і паліцаі, і партызаны, і ўласаўцы, і проста людзі...
Яму шанцавала.
А каб жа нарваліся і спаймалі, то (гэта ўжо праўда!) павесілі б не на льняной вяроўцы, якая магла б і ня вытрымаць ягоных цэглаватых маслакоў, а на мацнейшай – канаплянай...
У маладыя гады Тамачка жыў як жылося – хлеб еў з таго, што каровы пасьвіў і клопату вялікага ня меў; штораніцы ішоў па вёсцы з доўгай пугай і ля кожнай хаты па-дзедаўску прыгаворваў:
Добрэ жывацэ,
Валёнкі б’яцэ,
Двор мацацэ,
Грады копаецэ,
Бульбу варыцэ,
Рэпу парыцэ,
Рыбу ловіцэ,
Курэй корміцэ,
Дзацэй робіцэ,
А корову маецэ?..
Ажаніўся ж позна – пры першых калгасах, – бо за яго ў вёсцы дзеўкі ня вельмі хацелі.
Але неяк прыйшоў у мястэчка, убачыў на базары тутэйшую дзеўку і падступіў да яе з такім вершыкам:
Надобень толобень?
А як недоўбень,
То я дале подоўбень...
Так у іх заўсёды казалі хлопцы, якія хацелі ажаніцца.
– Надобень, – прывеціла Тамачку дзеўка, і ён застаўся з ёю жыць.
Дзеўку звалі Драпу, і спачатку ён ня мог разабраць, ці гэта імя такое, ці мянушка, а пасьля падумалася яму, што гэта ўсё разам – (імя і цьвяльба) – хіба ж так не бывае?!
Бацькам Драпу не спадабалася, што яна бяз іхняе ласкі і не за свайго, мешчаніна, а за мужыка пайшла!
Ды яшчэ пастуха!
У мястэчку ж пра такіх, як Тамачка, баялі: з мужыком знайся, а хаты не паказвай!
Таму бацькі пратурылі Драпу з хаты.
Каб узьбіцца на сваё жыльлё, Тамачка кінуў пастухоўства, наняўся лес валіць, і не было таго дня, каб вяртаўся з лесу, а плечы вольныя былі – то плашку дубовую нёс, то калодку смаловую, то дошку-саракоўку, а то кроквіну.
А тое, на што плячэй не хапіла – канём навазіў і яшчэ да зімы ўлез з Драпу ў сваю хату.
Хоць і натуры дурнаватай, а работу любую ўмеў.
І Драпу любую работу ўмела, натуру маючы таксама ж не зусім разумную – з Тамачкам любілася мала, больш брахала на яго.
Іншы раз ён браўся за клямку, каб увайсьці ў хату і тут жа прылашчыцца да Драпу, а яна, чуючы што ён хоча яе сярод бела дня памацаць, праз вакно з крыкам уцякала:
– Халеру я табе дамся!
Калі ж хацеў што прыдбаць, то зноў халеру ўспамінала:
– На халеру яно!
Калі ж халера не памагала, тады казала гэтак:
– Насары на яго!
А калі Тамачка намерваўся якія-небудзь перастановы ў двары ці ў хаце зрабіць, то ахалоджвала яго лямантам:
– Хай хворэе!30
Тамачка называў Драпу калухай31, бо часам любіла яна ўмыцца мыльнай вадой, якая заставалася пасьля яго галеньня; сьмецьце вымятала не за парог, а пад печ; халат жа свой бог ведае колькі гадоў насіла і ні разу не папрала, – баялася, каб не паліняў...
Драпу вельмі не любіла гарэлачнага духу, а Тамачка, да слова сказаць, п’яніцам і ня быў: за ўсю сваю жытку адно два разы й выпіў.
Першы раз пры Сталіне.
Калі прышкандыбаў да хаты, Драпу тады адразу ж падсунулася да яго:
– Ты шчо! Мо, п’яны? Анунно, хукні!
– А ты рот разяў! – папрасіў Тамачка.
Як і было папрошана, даверлівая Драпу шырока разявіла рот, і Тамачка, сабраўшы поўна сьліны, плюнуў ёй проста ў адкрытае горла...
Другі раз узяў чарку ўжо пры Хрушчове.
І зноў Драпу, блізка падсунуўшыся, тое ж пракавеліла:
– Анунно, хукні!
Гэтым разам не прасіў разяўляць рот, а так ляснуў кулаком ёй у галаву, што яна паляцела праз усю кухню, патыліцай грымнулася аб вушак і аглухла.
Доўга ляжала як нежывая.
Мусіў быў выліць на яе цэбар вады і з таго часу ня піў ужо зусім...
За ўчыненае ёй калецтва злосьці на Тамачку Драпу ня мела, нават да доктара не пайшла, але глухаты сваёй саромелася і на людзях удавала з сябе чуйную.
Суседзі, калі Тамачкі не было дома, строілі з яе сьмешкі.
– Драпу! – гукалі, заходзячы ў двор.
– Дзяньдобры! – адказвала яна, упэўненая, што з ёю здароўкаюцца.
– Драпу, пацалуй у сраку папу! – дурэлі суседзі.
– Няма дома, – заключала Драпу, думаючы, што пытаюцца ў яе пра Тамачку.
3
Тамачка спаў пад яблыняй і яму сьнілася, што на яблыні, на самай верхняй галіне, увачавідкі зьявіўся-высьпеў вялізны, як гарбуз, чырвоны яблык.
“Толькі адзін яблык! І больш няма! І такі вялікі! Як знак нейкі?! Але які?” – ня мог даўмецца.
Добра было б яго зьняць і пакаштаваць, але Тамачку ў ягоныя цяперашнія гады ці далезьці да той галіны...
А яшчэ на той галіне сядзелі дзьве вароны, і Тамачка падумаў пра іх: “Падлы, каб вас людзі елі, то менш було б вас на сьвеце!..”
Яму сьнілася далей.
Ставячы ногі праўцом (ад старасьці яны ўжо ня гнуліся), да яблыні прыцынгала Драпу; прыцынгала гэта падышла, сьцягла з галавы хустку, сьціснула яе ў чорнай жмені і пажалілася:
– Мне ў грудзях важко... Як падымаесься зранку, то робіцца горш у костках, чым гэта як зьвечара лажысься... Дождж будзе... Бачыш, які па небе памаг32 плыве!
Тамачка вачыма адказаў: бачу...
Драпу стаяла – нямоглая, бяскрыўдная, бездапаможная і па-жаночы няшчасная.
Пяць разоў у яе чэраве дзіця завязвалася, і пяць разоў яна крывёю зыходзіла!
Драпу – яго жонка, скалечаная ім!
Усе гады з ёю пражыў і зусім нядобра пражыў, а яна вось, хоць і дыхае ледзьве, а прыйшла падсобіць яму дакапаць бульбу...
І тут у Тамачкавай душы нешта зварухнулася цёплае, дзіцячае, вінаватае, і ў сваім сьне ён, як хлапчук, падхапіўся з кухайкі, паглядзеў на верх яблыні, на той дзіўны, мусіць жа, вельмі салодкі яблык і паказаў на мігах Драпу: я хачу, жонка, гэты яблык табе дастаць; ён як мёд; я хачу, каб ты яго зьела; я хачу цябе пачаставаць; я зараз палезу на яблыню...
Драпу шчасьліва затрывожылася, занепакоілася; радасна захвалявалася і адчула, што так (па-маладому!) яна ніколі не хвалявалася; у слабыя грудзі набегла крынічная прыемнасьць, а на вочы такія ж прыемныя сьлёзы.
Драпу ўдзячна сказала:
– Ня трэба лезьці. Яблык зараз сам упадзе...
– Зараз?! – на мігах не паверыў Тамачка.
– Зараз, – упэўніла яго Драпу.
Яна ўзяла капаніцу, махнула ёю над сабой (сіла на гэта знайшлася!) і зычна крыкнула на варон:
– Кыш, каб на вас даліна найшла!
Вароны спудзіліся, закружыліся над яблыняй, на ўсё мястэчка – ажно да холаду ў крыві! – закаркалі, і ад іхняга прарэзьлівага карканьня з самай высокай галіны Тамачку проста ў далоні ўпаў вялізны чырвоны яблык.
29 верасьня 2004
