Архіў нумароў:

Ніл Гілевіч

_____________________ Мае шляхетныя калегі.	У тыя гады, у сярэдзіне і напрыканцы шасьцідзесятых, мы, калегі, таварышы і сябры па кафедры і факультэту, іншы раз выязджалі восеньню ў лес па грыбы. Здаралася гэта ня часта, бо залежала ад транспарту: сваёй каляскі, каб дабрацца да добрых грыбоў, яшчэ ні ў кога тады не было, а калі б нават у каго і была, дык што табе за радасьць садзіцца ў яе за баранку, каб пасьля, набадзяўшыся па лесе, назьбіраўшы ці не назьбіраўшы тых грыбоў, ты ня змог разам з усімі як чалавек пасядзець пад якою ялінаю на пушыстым моху? Пасядзець, вядома, можаш, але – ня як чалавек, і ў гэтым уся справа. «Як чалавекі» будуць сядзець твае сябры, якія паедуць з табой у тваёй калясцы пасажырамі. А ты будзеш гля­дзець на іх ды аблізвацца. А яны яшчэ і пацьвеліваць будуць, кепікі строіць, выскаляцца – маўляў: нічога, вернешся, загоніш каляску ў гараж, калі ён ёсьць, або на стаянку, і жонка дома табе налье. І ты таксама пачуешся чалавекам. На гэты раз нас сабралася ажно пецярых: Іван Якаўлевіч, Алег Антонавіч, Рыгор Васілевіч, Міхась Яўгенавіч і я. Усе па тым часе кандыдаты навук, дацэнты, але, за выняткам апошняга, усе ўжо зьбіраліся вось-вось абараняць «доктарскую», набываць званьне прафесара, займаць адпаведныя пасады і, так бы мовіць, рухаць навуковую кар’еру далей. Яшчэ ніхто, нават самы схільны да гэтага, ня быў навукова асаністы, а тым больш акадэмічна ўбурэлы. Яшчэ ў кожным было шмат ад ня так далёкай студэнцкай і асьпіранцкай маладосьці, ад той шчырасьці, непасрэднасьці і прастаты ва ўзаемаадносінах, з якою калегі і таварышы натуральна і непрыкметна звыкаюцца і лічаць, не задумваючыся аб гэтым, маральна-этычнай нормай. Яшчэ было далекавата да таксама непрыкметнага пераходу ў тую паласу жыцьця і службы, калі сябры-калегі пачынаюць лічыць-рахаваць, хто больш і лепш зрабіў на абранай ніве і таму мае больш правоў на рэгаліі, на тытулы, на ўзнагароды, на вядомасьць і славу. У такім узросьце яшчэ здаецца (і гэта сапраўды так), што самыя галоўныя і важныя творчыя дасягненьні наперадзе, і таму ня трэба асабліва перажываць і хвалявацца, што табе не дададзена, што цябе несправядліва абышлі, пакрыўдзілі, – усё яшчэ будзе, усё, што заслужыш, аддасца. Шчасьлівая, адным словам, пара. Пара, калі нават і па грыбы хочацца ехаць разам, гурмой, гуртам, ня надта бядуючы, што нехта з гурмы праявіць большы спрыт і налатошыць баравікоў ці падасінавікаў трохі болей. Згоду, што будзе сядзець пад ялінай «ня як чалавек», даў патомны інтэлігент, сын славутага кампазітара, Міхась Яўгенавіч – ён павёз калегаў-сяброў па грыбы ў сваёй калясцы. Зрэшты, прынесьці сябе ў ахвяру яму было зусім ня цяжка: «зельля» ён не любіў і амаль не ўжываў, – хіба што келіх шампанскага ў паважным застольлі. Паехаць рашылі на маю Лагойшчыну, якая ўсім вельмі падабалася. Але не ў вялікія бары за Лагойскам, а ў ляскі і пералескі, якія прывабна кучаравяцца на пагорках і касагорах наўзбоч ад дарогі, што паварочвае перад Лагойскам на Дзяніскі. Разьлік наш быў такі: у тых знакамітых барах усё вытаптана і да апошяй суравежкі падчышчана, а ў гэтых лясках-пералесках можам натрапіць на падасінавікі, на абабкі, на апенькі. Але разьлік, на жаль, не апраўдаўся. Доўга калясілі, матляліся, пераязджалі з пагорка на пагорак, нагледзеліся цудоўных краявідаў, налюбаваліся рознакалёрымі барвамі залатой восені (быў канец верасьня), а тых падасінавікаў і абабкаў – як кот наплакаў. Нават на апенькі не нарваліся. Нахадзіліся, стаміліся, а ў кошыках – па дзесяткі два дробных, несамавітых грыбчыкаў. Бачым, урэшце, што пара і завяршаць наша «ціхае паляваньне». Ну, а раз завяршаць – то ня важна, што кошыкі амаль пустыя. На паляваньні шанцуе не заўсёды, удачу не заплануеш, на яе проста спадзяешся. А вось што заўсёды жалезна плануецца – дык швэндаеш і чым больш пераконваешся, што нічога ўжо ня выхадзіш, тым часьцей зіркаеш у кошык на загорнутую газетай бутэльку, як бы яна табе муліць пачала, і тым мацней хочацца гукнуць: «Канчайма, хлопцы! Пара за справу прымацца!» I нарэшце хтосьці гэту каманду выгукае. Бо не адкладаць жа справу да наступнай паездкі – толькі таму, што грыбы нехта вызьбіраў і нам не засталося. Бог з імі, з тымі грыбамі, справа важней. Дык за справу, калегі! Мясьцінку выбралі выдатную: пад бярозамі і соснамі, акурат як у той партызанскай песьні, на сухім моху, каля ўезджанай лясной дарожкі, на якой Міхась Яўгенавіч паставіў сваю каляску. Уселіся, падаставалі і выклалі на разасланую газеціну, што ў каго было. А найперш – бутэлькі. Усе – ня поўныя, а прыблізна на трэць адлітыя. I гэта разумна, бо паўлітра на нос, ды яшчэ на інтэлігенцкі, гэта было б залішне. Мой бутэлак быў таксама няпоўны, але пітво ў ім было незвычайнае – ня модная тады «сталічная», не «пшанічная», ня «руская горкая». Пітво было ня наскае, а замежнае: балгарская «масьціка». Так у нашых братоў за Дунаем называецца анісавая гарэлка, анісаўка, вядомая нам, сёньняшнім беларусам, толькі са старонак старых рускіх раманаў. Хто каштаваў гэты трунак, ведае, што ён мае вельмі сьпецыфічны пах і такі ж адметны смак. Хто спрабуе яго ўпершыню – можа сказаць: «Як лякарства, усё роўна...» Так, як сказаў у свой час і я, пачаставаны ім у Сафіі. Прывезеную з Балгарыі «масьціку» я ўзяў на міжсабойку сумысьля, каб пачаставаць калегаў і пазнаёміць іх з гэтым неардынарным у братоў за Дунаем пітвом. Таму і пасьпяшаўся, як толькі ўселіся, узяць у рукі свой бутэлак і сказаць: – Сябры, паслухайце і ўважце маю просьбу. Вось гэта – арыгінальны балгарскі алкагольны напітак – «масьціка», з экстрактам духмянай травы, як, напрыклад, наша «зуброўка». Ці даводзілася каму з вас спрабаваць? Выясьнілася, што ніхто ніколі і ў рот ня браў, паколькі пабываць у Балгарыі нікому на той час яшчэ ня выпала. Нават ніхто і назвы ня чуў такое. – Як, як? – перапытаў Рыгор Васілевіч. – Масьціка? Дык гэта што – тое, чым падлогу націраюць? – Прашу не абражаць боскі напітак, – абарваў я тут жа першы «застольны» рагаток. – «Масьціка» лічыцца ў Балгарыі пітвом арыстакратычным. І я вас прашу: давайце мы пачнём з яго, пакуль яшчэ гарлякі нашчыя і здольны дэгусьціраваць навінку. Бо пасьля таго, як гакнем вашую «пшанічную» і «сталічную», вы ўжо належным чынам не ад­чуеце, што гэта за смаката, што за цуд такі – «масьціка»! – А якая яго моц? Гэта, часам, не кісьляціна якая? – спытаў Іван Якаўлевіч. – Ага, ага, і я хацеў спытацца пра гэта, – падагакнуў вечна ўсьмешлівы ў такіх сітуацыях Алег Антонавіч. – Я выдатна разумеў калегаў: ня дай Бог пачаць «справу» з чаго-небудзь слабенькага. Гэта ўжо на пасьля, на завяршэньне – дык можна ўскінуць і «якую кісьляціну». А для пачатку – о не! – А вось тут напісана, – кажу. – Трохі мацнейшая за нашу белую. – Нават мацнейшая? Ну тады разьлівай, – амаль загадаў Іван Якаўлевіч. – Пакуль буду разьліваць, – дайце ж сюды ў радок шклянкі, каб усім пароўну адмераць, – раскажу вам эпізод, які пацьвердзіць арыстакратычную марку гэтага трунку. У Сафіі, у рэстаране пры Клубе журналістаў, сабралася за вялікім сталом чалавек пятнаццаць: пісьменьнікі, артысты, мастакі, музыкі, газетчыкі. У іх такая завядзёнка – усе жанры яднаюцца, сябруюць, кантактуюць, ня так, як у нас – кожны сам па сабе. Ну і мы з Найдзенам Вылчавым падселі, Найдзена вы знаеце, ён бываў у Беларусі. Падыходзіць кельнер – стары, сівагаловы, паўвека ўжо там працуе, высокі аўтарытэт мае, абслугоўвае толькі самых знакамітых – і пытае ў кожнага, хто што будзе піць. «Мне малую «сьлівовай», мне «сталічнай», «кілішак каньяку», «мне таксама», – чую я адказы застольнікаў. Падышоў і да нас з Найдзенам. Я заказаў двайную «сьлівовай». А Найдзен кажа: «А мне – двайную «масьцікі». «О, нарэшце, – досыць голасна зрэагаваў на яго заказ кельнер. – Хоць адзін сапраўдны інтэлігент знайшоўся. – І дадаў: – Я ўсё жыцьцё ўжываю толькі «масьціку». Царскае пітво!..» Найдзен ціха хэ-хэкнуў і спытаў мяне: «Чуў?» – «Чуў, кажу, чуў». – «Дык май на ўвазе». Так што, браткі-сябры, я вас, як сапраўдных інтэлігентаў, частую арыстакратычным, царскім напоем. На добрае здароўе ўсім! – За тваю Балгарыю, Ніле! – першы чокнуўся са мною Алег Антонавіч. – Будзь здароў! – працягнуў руку са шклянкай Рыгор Васілевіч. – Давай! – коратка і трохі паблажліва, як бы робіць мне ласку, скамандаваў Іван Якаўлевіч. Усьцешаны, што так хораша прынята маё запрашэньне, кульнуў, разам з усімі, і я, смачна крактануў і са зразумелым нецярпеньнем спытаў: – Ну, як? Якое ўражаньне? – На ракію зусім не падобна, – першы выказаўся Іван Якаўлевіч. – Ракіяй мяне некалі частавалі, піў. Ракія – як наша самагонка. (Ён упэўнена вымаўляў не ракія, як трэба правільна, а ракія, з націскным на першым складзе). – Цікавае нешта, цікавае, і знаеш, вельмі нязвыклае, – хрумстаючы маласольны агурок, пацьвердзіў Алег Антонавіч. – Арыгінальная штука. Гэта сапраўды ў іх так высока каціруецца? – ні то ўсумніўся, ні то з разуменьнем пагадзіўся Рыгор Васілевіч. – А як жа! – выгукнуў я, не хаваючы задавальненья, што «масьці­ка» прыйшлася грыбнікам па густу. – Я ж вам сумысьля расказаў пра эпізод з Найдзенам. Канешне, яе трэба піць сьцюдзёненькую, з хала­тады ў ёй плаваюць драбнюсенькія серабрыстыя крышталікі – нават глядзіцца вельмі прыгожа. Балгары п’юць яе толькі з хала­дзільніка. – Давай, Алег, налівай нашай! – нешта занадта хутка, бадай праз хвіліну, скамандаваў Іван Якаўлевіч. – З майго бутыля спачатку. Выпілі Іванавай «пшанічнай». Языкі павесялелі. Пацякла гаворка пра асаблівасьці розных нацыянальных напояў, з успамінамі – дзе і што замежна-заморскае даводзілася каму спрабаваць: які каньяк, віскі, ром, джын, лікёр, вермут… – А ці піў хто з вас грог? Я вось ніколі грогу ня піў, – пашкадаваў раптам паважны, масіўны Іван Якаўлевіч. – Колькі разоў чуў: «Бэтсі, мне грогу стакан!», а які там той грог – уяўленьня ня маю. – І не даючы адказаць на сваё ж пытаньне, прадоўжыў: – Наогул, нічога мы асаблівага не пілі, хлопцы, і нічога мы ня ведаем. Бедныя вясковыя вахлакі. Ні сьвету ня бачылі, ні гарадоў экзатычных, і дзявок прыгожых не кахалі – якіх-небудзь крэолак ці тых жа японачак. Уцюрыліся ў сваіх лявосяў і пільнуемся… – Ну, не хемінгуэі, вядома, і не стэйнбекі, – пачаў удакладняць і разам пярэчыць Алег Антонавіч. – Але мне здаецца, што яны на нашых лявосяў глядзяць больш зайздросна, чым мы на іх крэолак… Ад «пшанічнай» перайшлі да «сталічнай». І да іншых тэмаў. Перагаворана было шмат, – сур’ёзнага, вядома: пра літаратуру, пра пісьменьнікаў, пра вайну і партызаншчыну… Зусім нечакана той жа масіўны Іван Якаўлевіч, разьмякчэлы ад градусаў, відавочна палагоднелы, прапанаваў: – Давайце расказваць анекдоты. Хто які анекдот ведае – каб самы дасьціпны і сьмешны. Кожны па адным анекдоце! Хто пачне? – і не чакаючы, пакуль хтось праявіць ініцыятыву, выпаліў: – Я сам пачну. Бо мой будзе самы сьмешны. Ён такі сьмешны, што помню… – і Іван Якаўлевіч, стульваючы ў трубку губы, пачаў нястрымана сьмяяцца, – по-по-по-мню, з Масквы еха-ха-ха… еха-ха-ха-халі, дык у-у-гу-гу-гу, – ужо зусім зайшоўся сьмехам наш сябра, – у ваго-го-гого-го, у ва-го-го-гоне Максім Танк, гу-гу-гугугу… расказваў… Іван Якаўлевіч так шчыра рагатаў, што гледзячы на яго, заразіліся сьмехам і ўсе мы, і нас усё больш і больш пачаў забіраць рогат. Як у «Новай зямлі» Коласа: «Усіх трасло і калаціла, і дзядзьку сьмехам захваціла». І таксама нястрымана – да захлёбу, да сьлёз з вачэй, да колікаў у жываце… Нарэшце адзіны цьвярозы сярод нас гаспадар каляскі не стрымаў сябе, – відаць, менавіта таму, што цьвярозы, – і сказаў: – Іван, дык ты ж анекдот раскажы, што мы авансам рагочам! – Ага, ага, – падтрымаў яго, перастаючы кіснуць ад сьмеху і выці­раючы вочы, Алег Антонавіч, – давай, Іване, анекдот, а то мы ўсю сьмехавую энергію расходуем і ня будзе чым сьмяяцца, як анекдот пачуем. – Гэта Максім Танк расказваў, – усё яшчэ гу-гу-гаючы, прагаварыў Іван Якаўлевіч, – у вагоне, як з Масквы ехалі. Рагаталі усе страшэнна, і сам Танк, і Шамякін, і… хто ж гэта яшчэ быў з намі, чацьвёрты, нехта быў яшчэ, чакайце, не магу ўспомніць… ці Ткачоў, ці… хто ж гэта быў чацьверты? – Ды ты давай анекдот, Іван, што ты ўсё цягнеш, – заінтрыгаваны такой вясёлай прэлюдыяй, настойліва патрабаваў Міхась Яўгенавіч. І ўсе мы, таксама патрабавальна, павярнуліся да зьнямоглага ад сьмеху Івана Якаўлевіча. – Ну добра. Значыць, ехалі мы з Масквы, і сабраліся ў купэ ў Максіма Танка: Шамякін, я і… хто ж гэта быў чацьверты, добра помню, што нас чацьвёра было… можа, Кулакоўскі? Не, нехта іншы, ну, але няважна, пазьней я ўспомню. З пленума ехалі. Ці са зьезду? Ну, няважна… – Што ты ўсё «ехалі і ехалі», мы ўжо даўно прыехалі! Анекдот давай! – з ненапускной злосьцю прыкрыкнуў Рыгор Васілевіч. – Не крычы! Начальнік мне знайшоўся. Ты думаеш, калі ты замдэк… Значыць, сядзелі мы, пілі каньяк, і Танк расказаў новы анекдот. – Тут Іван Якаўлевіч запнуўся і замаўчаў. – Пачакайце… Вось вы зьбілі мяне… Што гэта ён расказаў? Нешта страшна сьмешнае… Толькі што помніў. Ну, гэта было так сьмешна! Рагаталі, як зьвяры. Выскачыла з галавы, прабачце. Ну, трохі пазьней я ўспомню. Забыўся. Помню толькі, што было страшна сьмешна, і столькі было рогату!.. – Як – забыўся? – амаль разгублена ўставіўся на яго праз акуляры Алег Антонавіч. – Дык а чаго мы рагаталі? – Ну забыўся! А што – з табой не было такое, каб нешта ня мог успомніць? – ужо амаль са злосьцю адпарыраваў Іван Якаўлевіч. – Скажыце дзякуй і за тое, што нарагаталіся. Давай налівай, і будзеце ўжо вы расказваць. Бо я іншых ня ведаю, я іх не запамінаю. У мяне быў толькі адзін гэты, што Танк расказваў у вагоне. Вып’ем яшчэ па адной, і я ўспомню. – Вось гэта анекдот! – заўсьміхаўся мілы Міхась Яўгенавіч. Алег Антонавіч выцягнуў з бутэлькі абламаны корак і набулькаў у шклянку па пяцьдзесят. На вока, але бадай з дакладнасьцю да грама. Практыка, набітая рука. Ну і вокамер, канешне. Дружна лыкнулі, здаецца, дружней, чым напачатку, і ня менш энергічна пацягнуліся па закусь, дакладней – па астаткі закусі. – Добра, што мы на «аглаблёвую» пакінулі «сталічную», – зазначыў Іван Якаўлевіч. – Выдатная гарэлка! Ня тое, што гэна баўгарская. – І тут ён асёкся, і кінуў позірк на мяне. Але раз прагаварыўся, трэба дасказаць. – Ты прабач, Ніле, але я табе павінен абвясьціць усю праўду пра тваё баўгарскае пітво: ну брат і г…. ты нам падсунуў! Страшнае! – Ды ты што, Іван? Жартуеш? – ажно сківіца ў мяне адвісла ад пачутага прысуду. – Га…! Дрэнь! Паскудства! – безапеляцыйна выпаліў гэту крытычную трыяду Іван Якаўлевіч. – Каб ведаў, што такое паскудства – дык ня піў бы! З надзеяй на заступніцтва я тут жа павярнуў галаву да Алега Антонавіча. – Ага, ага, браток, ну, так, – вінавата залепятаў усьмешлівы Алег антонавіч. – Даруй, але я ледзь праглынуў, думаў, што званітуе, халера ясна. Горш за касторку! Мне засталося паглядзець на Рыгора Васілевіча. – Я, прызнаюся, і ты не крыўдуй, калі ласка, зрабіў хітрэй: панюхаў, капялютачку адпіў, можа, паўграма, бачу, што ня пойдзе, і пакуль ты глядзеў на Івана – за сьпіной у сябе непрыкметна выліў. – Пацьвярджаю! – сказаў адзіны між нас «не як чалавек» Міхась Яўгенавіч. – Хацеў нават Грышу заўвагу зрабіць, але пабаяўся скандалу, бо гэта вялікая абраза для таго, хто частуе – выліваць пітво на зямлю. – Дрэнь, дрэнь, Ніле! Абсалютная дрэнь! – паўтараў заўсёды катэгарычны ў сваіх ацэнках і высновах Іван Якаўлевіч. – Дрэнь, брат! – Пачакайце, сябры! – успалашыўся я, абводзячы паглядам кожнага. – Дык жа вы хвалілі, выпіўшы! Вы ж далі высокую ацэнку! Алег! Іван! – Хвалілі, – пагадзіўся, весела скалячы зубы, Алег Антонавіч. – Як людзі выхаваныя, шляхетныя, мы ж не маглі табе настрой псаваць. – Во паразіты, га! Во заразы! Так подла купіць мяне! – захітаў я, уражаны і зьдзіўлены, галавой. – Ну, але ж і густ у вас, сяброчкі! Такі арыстакратычны напой збэсьціць! Вам толькі бурачковую самапёрку лыкаць, сьмердзюху і гару, а не «масьціку»! – О! Я ўспомніў! Нарэшце ўспомніў! – радасна выгукнуў раптам Іван Якаўлевіч, падвёўшы тым самым «зэт» пад тэмай «масьціка». – Што, гэ-гэ-гэ, той сьмешны анекдот? – зацікавіўся і амаль удзячна зіркнуў на яго Алег Антонавіч. – Ну давай! Разам зіркнулі і ўсе астатнія: значыць, усё-такі пачуем выдатны і самы сьмешны анекдот! Усё-такі пачуем! – Ды не, – адказаў Іван Якаўлевіч. – Я ўспомніў, хто яшчэ быў тады з намі ў купэ, чацьверты, калі мы рагаталі… 2001 г. Тры сюжэты з будняў старога кніжніка Аляксея Фаміча 1. «Зразай вуглы, хлопцы!» Хто вучыўся ў 50-я ці на пачатку 60-х гадоў мінулага веку ў БДУ, той напэўна помніць лабаранта Кабінету гісторыі КПСС Аляксея Фаміча Малчанава. Прыкметны і цікавы быў дзед (дзед, бо яму ўжо было за шэсьцьдзесят). Чым прыкметны? Ну, трохі і сваім вонкавым выглядам. Нібыта й нічога асаблівага: невысокі – чуць-чуць ніжэй сярэдняга росту, нешырокі ў плячах, не сказаць – усохлы, але досыць хударлявы – пінжачок матляўся на ім крыху засвабодна; рухавы, імклівы і лёгкі ў паходцы; блякла-сінія, амаль сівыя, вочы – пад такімі ж сівымі, дужа калматымі (відаць, ножніцаў не любілі) брывамі; нармальнай паўнаты, у зморшчыках, але са здаровай ружовасьцю, твар. Ружовасьць гэта, як у іншых пасьля чарачкі, адцянялася тым, што галава ў Аляксея Фаміча была зусім белая. Не сівая – а менавіта белая. Як чысьцюткім мяккім сьнегам аблепленая ці ватай абкладзеная. Па галаве яго і заўважалі здалёк у патоку студэнтаў і выкладчыкаў на калідорах галоўнага вучэбнага корпусу. Цікавы ж Аляксей Фаміч быў тым, што належаў да ліку самых апантаных у Менску бібліяманаў. Менавіта кнігалюбства і зьвяло нас з ім і здружыла, паколькі і я хварэў на гэтую хваробу яшчэ з дзяцінства. Меў ён ня надта вялікую, але выдатную па падборы выданьняў бібліятэку – перш за ўсё твораў мастацкай і гістарычнай літаратуры. Настаўнік па прафесіі, ён быў інтэлігентам яшчэ старой вывучкі: гімназію закончыў за царскім часам і прафесароў ва універсітэце слухаў таксама яшчэ тых – еўрапейскай школы, грунтоўных, а не скарасьпечаных у інстытутах «чырвонай прафесуры» верхаглядаў і талмудыстаў. Кнігу ён ня проста любіў, але і ведаў, асабліва рускую класіку. У глыбіннай Расіі, дзе ён нарадзіўся і пражыў жыцьцё, Аляксей Фаміч працаваў дырэктарам школы, а выйшаўшы на пенсію, пераехаў у Менск, да сыноў, што атайбаваліся тут, і ўладкаваўся на пасаду лабаранта ўжо названага кабінету. Характару аляксей Фаміч быў добрага, кампанейскага, розуму – жывога і дасьціпнага, любіў часам паіранізаваць, асабліва над дурнотай тых, хто пнуўся ўгору не па заслугах. Помню, аднойчы гукнуў мяне ў вестыбюлі, каля гардэробу, падыходзіць, а ў вачах – вясёлыя іскаркі сьмеху бліскаюць, і вусны насьмешліва крывяцца, бачу – зараз нешта цікавае, забаўнае скажа. – Слухай, гатовы анекдот дый толькі! Я гаварыў табе, што мой напарнік рашыў у навуку падацца – у завочную асьпірантуру па сьпецыяльнасьці «Гісторыя КПСС»? Ага, дык вось рыхтуецца да экзамена па гэтай самай гісторыі. Забег толькі што да мяне і пытаецца: «Скажыце, В. Засуліч – гэта наш ці ня наш? Бальшавік ці меншавік?» Ну хіба не анекдот? Нават ня ведае, што Засуліч – гэта яна, Вера, а ня ён, – тое, што дзеці са школьных падручнікаў ведаюць. І вось убачыш – паступіць, і можа стаць кандыдатам навук, і будзе чытаць студэнтам лекцыі. Госпадзе прамілы, і калі гэта ідыётчына кончыцца! А быў на дварэ верасень 1955-га, і да пачатку канца «ідыётчыны» заставалася няшмат – з паўгода. У лютым наступнага, 1956-га, ХХ зьезд КПСС асудзіць культ асобы Сталіна і адкрые сезон гэтак званай «хрушчоўскай адлігі», што і стане пачаткам вялікага, усеахопнага ўзрушэньня сэрцаў і розумаў ва ўсім СССР – «от Москвы до самых до окраин». – Ды чорт з ім, з гэтым Засулічам, – махнуў зьлёгку рукой Аляксей Фаміч. Свайго напарніка ён ужо трапна ахрысьціў Засулічам. – Я вось чаго хацеў цябе бачыць і пачаў хвалявацца, што ня прыйдзеш на заняткі. Сёньня, з шаснаццаці нуль-нуль, пасьля перапынку на абед, – Аляксей Фаміч прыглушыў голас і павёў зіркам у бакі, ці не падслухоўвае хто, – у Цэнтральнай кнігарні будзе прадавацца двухтомнік Ясеніна. З прадмовай Зялінскага.– Ясеніна! – усклікнуў я, адчуўшы, як ажно дыханьне ў грудзях перахапіла. – У двух тамах? – Цішэй ты! – зрабіў мне заўвагу Аляксей Фаміч. – І нікому не кажы, бо хоць завезьлі ня так і мала – на ўсіх ня хопіць. А паўчацьвертай чакай мяне на выхадзе з корпуса – і рванём, каб загадзя быць там. – Ну, Анатолю я не магу не сказаць… – Анатолю можна, – велікадушна пагадзіўся дзед. – А больш нікому. Анатолю – гэта значыць студэнту аддзяленьня журналістыкі Вяр­цінскаму, з якім мы тады жылі ў адным інтэрнацкім пакоі. Узрушэньню майму не было межаў: я магу займець двухтомнік Ясеніна! Ён будзе ў маім уласным кнігазборы! Неверагодна! Ад першага знаёмства з яго вершамі летам 1946 году – па сшытку былога франтавіка, майго сваяка і суседа – Ясенін усё яшчэ заставаўся для мяне найдзівосным цудам паэзіі, якойсьці неспасьціжнай таямніцай і загадкай паэтычнага генія. У педвучылішчы, у канцы саракавых, я чытаў яго лірыку і паэму «Ганна Сьнегіна» па вялікай анталогіі «Тридцать лет советской поэзии». Чытаў і завучваў на памяць. А два гады назад студэнт педінстытуту Алесь Ставер, які часта заходзіў да мяне ў інтэрнат пахваліцца творчымі посьпехамі, даў у маё распараджэньне томік Ясеніна на цэлыя суткі. Гэта было перадваеннае выданьне паэта ў малой серыі знакамітай «Библиотеки поэта» (апошняе па часе – пасьля таго Ясеніна не выдавалі, «не зусім той паэт»). Томік быў не Алесеў, а ў кагосьці на колькі дзён пазычаны. Бо калі б быў ягоны – я ў Алеся яго вымантачыў бы, за любую цану. Так мне быў патрэбен свой Ясенін. Дома, у сваёй бібліятэцы – каб мог у любы дзень, у любы момант зьняць з паліцы, разгарнуць і – забыцца на ўсё на сьвеце. І вось – даўняя мара можа нарэшце зьдзейсьніцца. Можа! Госпадзе Божа, пашкадуй душу жывую і памажы! Не а паўчацьвертай, а хвілінаў на пяць раней, мы з Анатолем зьявіліся на ўмоўленае месца. І тут жа выскачыў з дзьвярэй прыкметна ўстрывожаны Аляксей Фаміч і, не прыпыняючыся, нават забыўшы павітацца з Вярцінскім, выпаліў: – Хлопцы, хутчэй бягом! Заходзіў Самускевіч і сказаў, што там будзе чорт ведае што рабіцца, бо ўжо ўвесь Менск ведае! Калі б вы прыпазьніліся – я б вас не чакаў. Тут пазьніцца няможна! Гэта ён усё – на хаду. Праз хвіліну мы ўжо былі каля паштамту, дзед на крок, а то і на два – паперадзе нас, мы, абодва досыць даўгалыгія, за ім ледзь пасьпявалі. Дзед так «часаў» і быў у яго такі ваяўніча-захопніцкі выраз твару, што Анатоль ажно паспрабаваў, падміргнуўшы мне, кінуць нешта іранічнае, накшталт: «Во, што значыць старая гвардыя, га?» Прыкладна ад крамы «Падпісныя выданьні» нам стала бачна, што робіцца каля галоўнага ўваходу ў Цэнтральную кнігарню: не натоўп, а чорная хмара прыхільнікаў Ясеніна. Дзед прышпорыў яшчэ шыбчэй. Ня бег і не ішоў, а – ляцеў, нёсься, як з лука пушчаны. Трывожна, помню, стала і мне. Гэта ж каб знацьцё – дык прыйшоў бы да кнігарні першы. Каб першаму ўварвацца і дабегчы да прылаўка. Гэта ж Ясенін! Упусьціць такую магчымасьць? Ды ні ў якім разе! На самым рагу прасьпекту Леніна і Камсамольскай, каля гастранома пад вежай з гадзіньнікам, Аляксей Фаміч крыкнуў: – Зразай вуглы, хлопцы! Зразай вуглы! І ня глянуўшы, ці мы ўспрынялі яго каманду і ці робім, як загадана, ён рвануў да кнігарні напрамкі, па «дыяганалі». Насуперак усім праві­лам руху. Па правілах трэба было адмераць адзін «катэт» – перасекчы прасьпект, а затым другі «катэт» – перасекчы Камсамольскую. Дзед рвануў па дыяганалі. Страх застацца без Ясеніна быў такі моцны, што сьледам за дзедам рванулі і мы з Анатолем. Чаму нас не запыніла мілі­цыя – ня ведаю. Можа, паставога на скрыжаваньні тады не было? Ці, зразумеўшы, што робіцца ў нашых сэрцах, паглядзеў на парушэньне правілаў праз пальцы? Мы далучыліся да натоўпу, які павялічваўся і павялічваўся. Праз нейкі час дзьверы нарэшце адчыніліся, натоўп імгненна ўшчыльніўся і, сьціснутых, уцягнуў нас у нутро кнігарні. Даўка была жахлівая. Сілай напору ссоўвалі з месца масіўны, цяжэзны прывалак, і прадавачкі падымалі крык. Было, помню, сорамна, што і я (а ўжо член Саюза пісьменьнікаў) нароўні з усімі трачу ў гэтым ашалелым натоўпе чалавечае аблічча. Ні раней, ні пасьля я ніколі ня бачыў, каб людзі так не па-людс­ку, так не шануючы адзін аднаго душыліся за кнігу паэзіі. Людзі – і я. І я, грэшны, апраўдваючы свой удзел у штурме тым, што, маўляў, сам пішу вершы і хто-хто, а я маю права прэтэндаваць на двухтомнік вялікага паэта. Двухтомнік мне дастаўся, але з даўкі ў кнігарні я выйшаў, ледзь не пакінуўшы там духі, увесь змоклы ад поту, і радасьць мая была гэтым самым моцна азмрочана. Быў атрыманы, аднак, і пэўны, так бы мовіць, «эстэтычны ўрок»: як жа трэба пісаць вершы – якія вершы! – каб людзі выціскалі дзеля іх адзін аднаму кішкі, як галодныя ў страшнай чарзе за хлебам. 2. Кніжнікі, будзьце пільнымі! Вечарам, па заканчэньні рабочага дня, Аляксей Фаміч абавязкова заходзіў у якую-небудзь з кнігарняў, а то і ў некалькі. У кнігарнях мы часьцей за ўсё і сустракаліся, асабліва пасьля таго, як філфак, дзе я стаў працаваць выкладчыкам, перасялілі на Чырвонаармейскую. Аднойчы, у час такой выпадковай, але амаль непазьбежнай сустрэчы, Аляксей Фаміч, калі ўжо абмяняліся навінамі, спытаў: – Слухай, да цябе не заходзіць Бавул – паглядзець бібліятэку? Бавул – таксама бібліяман, былы вайсковец, у якога, па чутках, багатае скопішча не абы-якой літаратуры. Па кнігарнях ён хадзіў з вялізным рыжым бавулам, з-за чаго і атрымаў ад дзеда клічку, бо на справе зваўся Восіпам. Казалі, што кнігу ён набываў не для чытаньня, а для абмену: нібыта страшна любіў гэту справу – абмен рознымі выданьнямі і, канешне ж, з выгадай для сябе: прагадаць і абмішуліцца пры гэтым Бавул ня мог. – Не, – кажу, – не заходзіць. А я і ня надта люблю, каб хто азіраў маю бібліятэку, капаўся ў кнігах. Пабыла ў гасьцях, у маю адсутнасьць, жончына сяброўка – і я сяго-таго не далічыўся, прапаў першы том Брусава і выбранае Яўтушэнкі «Стихи разных лет» – яго першае выбранае, у дваццаць шэсьць гадоў выдаў… – Дык вось асьцерагайся і Бавула – папярэджваю! – аж падняў угору ўказальны палец Аляксей Фаміч. – Злодзей ён, аказваецца. – Бавул? Злодзей? – Злодзей. А я – стары разявака, пацярпеў з-за сваёй даверлівасьці. Паслухай, як было. Прыйшоў, значыць, па дамоўленасьці са мною, па­глядзець, што ў мяне цікавае, каштоўнае. Даў зразумець пры гэтым, што, можа, і абмен які зробім. Парасчыняў я перад ім усе кніжныя шафы, – у мяне не паліцы, а шафы, – усадзіў яго на табурэцік, каб не згінацца, і кажу: «Глядзі, сёе-тое і ў мяне маецца». Ну, ён і пачаў капацца. А пры ім, на падлозе, яго вялізны бавул. Я ахвотна паказваю яму самыя каштоўныя, рэдкія выданьні, а ён рэагуе больш чым спакойна: «Гэта ў мяне ёсьць. А гэта мяне не асабліва цікавіць. А гэта, прабачце, я і дарам не вазьму…» Я пачаў яму пярэчыць і нават трохі злавацца. Як гэта, маўляў, можа такая кніга не цікавіць? Ды ёй жа цаны няма! Хвілінаў якіх праз дваццаць просіць: «Ці не прынесьлі б вы шкляначку вады халоднай, з-пад краніка. Нешта ў горле запяршыла». – «Вады? Ды зараз прынясу». І накіроўваюся на кухню. «Толькі спачатку спусьціце трохі, хай цёплая зьбяжыць!» – гукнуў мне ў сьпіну. Ну, я там, на кухні, і затрымаўся на хвілінку – пакуль зьбегла цёплая і пайшла халодная з крана. Прынёс. Выпіў ён, падзякаваў і перайшоў да другой шафы, але ў ёй ужо капаўся даволі абыякава і як-бы сьпяшаючыся. А пасьля зірнуў на гадзіньнік: «О-ё-ёй, трэба бегчы, спазьняюся! Прадоўжым калі-небудзь другім разам». Ну і пабег. Схапіў бавул і пабег. А праз колькі дзён я заўважыў вынік яго візіту, яго агледзінаў маёй бібліятэкі. Аж мне блага зрабілася. Чуць не заплакаў. О, свалата бессаромная! – Нешта ўкраў? – Так, украў. Гельвецыя «Об уме» і «Дэ рэрум натура» Лукрэцыя. Аповяд Аляксея Фаміч мяне ўразіў. Падумалася: калі б які-небудзь Бавул у мяне сьцібрыў такія каштоўнасьці – гэта было б жахліва. – Не падумалі яму пазваніць і сказаць, каб аддаў? – Як жа не падумаў? Пазваніў, канешне. Кажу: «Восіп Восіпавіч, вы ўзялі ў мяне пачытаць Гельвецыя «Об уме» і «О природе вещей» Лукрэцыя. Дык вось – спатрэбіліся яны мне, таму вярніце, калі ласка». І што я пачуў у адказ? Не, ты ведаеш, гэта не чалавек, а сатана. Чыстая сатана! Кажа: «Аляксей Фаміч, вы нешта паблыталі. Навошта я мог пазычаць у вас гэтыя кнігі, калі яны ў мяне свае ёсьць? Гэта нават сьмешна. Відаць, нехта іншы пазычыў, памяць падводзіць вас, Аляксей Фаміч». Гэта – такі далікатны намёк на мой узрост; маўляў, стары склеротык, ня помніць – дык выдумляе. Але самае цікавае далей, паслухай. Кажу: «Ну добра, Восіп Восіпавіч, можа, і сапраўды мяне памяць падводзіць, тады я вас вельмі прашу: пазычце мне гэтыя кнігі на пару дзён, вельмі спатрэбіліся, толькі на пару дзён – пакарыстаюся і тут жа вярну, адразу ж…». – Аляксей Фаміч глядзіць мне з хітрай усьмешкай у вочы і працягвае. – Ну, ён жа ня дурань, сатану не правядзеш. Ён жа ведае, што свае кнігі я адразу пазнаю, там у мяне і сакрэтныя пазначкі ёсьць. А як жа ты думаў? – зрэагаваў на маё зьдзіўленьне Аляксей Фаміч. – Я іх раблю не на ўсіх, а на самых каштоўных. А ты – хіба ня робіш? Наогул, свае кнігі ты як-небудзь памячаеш? – Раней на больш каштоўных ставіў аўтограф, а цяпер – штампік, з указаньнем, чый кнігазбор. Яшчэ як былі на апошнім курсе універсітэту, схадзілі з Вярцінскім у кантору бытпаслуг і заказалі штампікі. – То добра, але штампік могуць вытравіць ці выразаць, а сакрэтная пазначка – гэта лавушка для злодзея, на ёй ён і сьпячэцца. Але ты слухай далей, слухай, што адказаў мне Бавул на просьбу даць пачытаць Гельвецыя і Лукрэцыя. Кажа: «А нашто вам гэтыя кнігі спатрэ­біліся? Што вы – дысертацыю наважыліся пісаць у семдзесят гадоў? Гэта – па-першае. А па-другое, шаноўны Аляксей Фаміч, я такіх кніг не пазычаю. Знаеце, як кажа народная мудрасьць: пазыч жонку, а сам у саломку? Ну не! Так што ўжо выбачайце…» Ну, як табе падабаецца? – яшчэ весялей усьміхнуўся мне дзед. – Здорава! – кажу. – Я проста ў захапленьні. Во як трэба аблапошваць нашага брата!.. – Пачакай, пачакай! Гэта яшчэ ня ўсё. Я ж таксама ня лыкам шыты. Кажу: «Восіп Восіпавіч, тады давайце зробім так: раз вы на рукі не выдаеце гэтыя кнігі, то дазвольце – я зайду да вас, пачытаю і выпішу, што мне трэба, у вашай прысутнасьці. Я не надоўга, на паўгадзінкі…». І што чую ў адказ? «Аляксей Фаміч, я сёньня вечарам еду ў каман­дзіроўку. Пагаворым, як вярнуся. Зрэшты, вы ж можаце спакойна заказаць гэтыя кнігі ў бібліятэцы, ня бог ведае, якая рэдкасьць. Прабачце, сьпяшаюся». І паклаў трубку. Вось і ўсё. Ні Гельвецыя, ні Лукрэцыя Бавул мне ня верне. Так што – асьцерагайся. Перафразуючы Фучыка, можна сказаць: «Кніжнікі, будзьце пільнымі!..» Пасьля гэтае размовы я кожны раз, пабачыўшы на вуліцы Бавула з бавулам, усьміхаўся сабе: ну чыйго ж ён Гельвецыя ці Лукрэцыя нясе гэтым разам? 3. Абраза У адзін з ліпнёвых вечароў, ужо на захадзе сонца, я сустрэў Аляксея Фаміча на прывакзальнай плошчы – ён ішоў на тралейбусны прыпыняецца яго «тройка». Быў ён у лёгкім палатняным гарнітуры, бела-жаўтлявага колеру, не шыкоўным і досыць пакамечаным, у белым, пасічаным дзірачкамі капелюшы, з неадлучным партфелем у руцэ і… відочна не ў гуморы. – Нешта непрыемнае здарылася? – спытаў я, павітаўшыся. – Ды так, дробязь, – махнуў даланёй Аляксей Фаміч. – Сьцерва Кабылкіна настрой сапсавала. Ведаеш такую? Наша, капээсэсьніца. – Не, ня ведаю, нават ня чуў. Дзе і як сапсавала? – Ды былі, гэта самае, у турыстычнай паездцы па Меншчыне. Прафком арганізаваў. І я падахвоціўся. Захацеў трохі больш пазнаёміцца з прыродаю Беларусі, мне, прыезджаму, канешне ж, цікава. Але каб ведаў, што ў аўтобусе буду адзіны мужчына, апрача кіроўцы, зразумела, – нізавошта не паехаў бы. Усю дарогу, і туды і назад, і на ўсіх прыпынках – бабскі гармідар. Ну, а гэтая Кабылкіна – ну сьцерва! Ехалі ўздоўж нейкага возера, і захацелі бабы пакупацца. Я адмовіўся, канешне, дык начальніца загадала мне пільнаваць іх бабскія транты, што паскідалі з сябе. Я прылёг пад кустом, каля гэных трантаў, выняў кнігу і чытаю сабе. Чую, як яны там крычаць-пішчаць, войкаюць, – ну, на здароўе. І раптам, хвілінаў праз колькі, нехта ідзе да куста. Прыпадняў галаву – Кабылкіна. Ні слова ня кажучы, стала да мяне сьпіной, зусім блізка, метры за два, садрала з сябе купальнік і, галюсенькая, выціраецца. Зусім не зважаючы, што побач ляжыць мужчына! Выцірае рушнічком і сьпіну, і клубы, і ляжкі, і лыткі, – і зусім ніякай увагі на мяне! Як усё роўна цурбан драўляны ляжыць ці камень, а не чалавек! Так гэта мяне абразіла, што і дасюль не магу супакоіцца. Першы раз бачыў я ў такім гневе добрага і мілага Аляксея Фаміча. Вядома, бесцырымоннасьць Кабылкінай мяне зьдзівіла, але «драматызм» сітуацыі да мяне, так бы мовіць, не дайшоў, і я пасьпяшаўся аслабіць, а затым і нейтралізаваць абурэньне старога інтэлігента гумарам. — Прабачце, а... цела прыгожае? — Ды цела, як цела. Ну, яшчэ ж маладая, гладкая, укормленая ласіца, — і, падшукаўшы слова, дадаў, — не ацесьлівая. — Аляксей Фаміч! Дык вам жа пашанцавала! Раптам, неспадзява­на – пабачыць такую прыгажосьць! Самы дасканалы плён творчасьці. Госпада Бога! Ды яшчэ на ўлоньні прыроды! Ды пасьля купаньня, ці, кажучы на стары лад, «омовения»! Аляксей Фаміч! Па-мойму, вы павінны быць ёй удзячны... — Ага, удзячны, — сумна крывячыся, не прыняў мой гумар дзед. – Калі б яна думала мяне ўважыць і ўзнагародзіць дарункам прыгажосьці, дык бы стала да мяне тварам, а не сьпіной, не кутэшніцай. У тым і рэч, што я для яе на той момант проста не існаваў. Яна з’ігнаравала мяне, як нейкую жывёліну, перад якою ня сорамна. Сьцерва!.. А трэба сказаць, што сам я, убачыўшы дзеда, настроіўся на зусім іншую з ім гаворку – мне занецярпелася сказаць яму пра адну сваю кніжніцкую радасьць. І цяпер, паколькі гумар не дапамог, я рашыў пераключыць яго эмацыйнае напружаньне на тое, да чаго ён заўсёды імгненна падключаўся, запальваўся і забываўся на ўсё іншае. Такім цудадзейным сродкам была, канешне ж, інфармацыя пра нейкую цікавую, значную, нешараговую кніжную навінку, а тым больш – пра несумненную бібліяфільскую ўдачу. І я выпаліў: — А ў мяне радасьць, Аляксей Фаміч, віншуйце! — З чым? – зіркнуў мне ў вочы дзед, але ў ягоным зірку анічуць не прабліснула знаёмая мне іскарка-жывінка цікаўнасьці. — На Гумілёва разжыўся. Томік Гумілёва падарыў мне адзін сябра. Праўда – машынапісны, але выдатна пераплецены, у цьвярдых вокладках. — А, гэта добра. У мяне яго сёе-тое ёсьць, — неяк раўнадушна, як бы паміж іншым, зрэагаваў Аляксей Фаміч. Як бы я сказаў яму не пра томік выдатнага паэта, а пра нейкую дробязь. – Ты разумееш, я быў проста зьніякавеў ад нечаканасьці. Літаральна ў двух кроках стала і агалілася. Як бы я ўжо нябожчык, ці што? От, сьцерва! — Па сутнасьці, гэта маленькае выбранае Гумілёва, лепшыя вершы з кніг «Жемчуга», «Шатёр», «Костёр» і «Огненый вихрь». — «Огненый столб», — паправіў мяне, зноў жа як бы мімаходзь, паміж іншым, адарваўшыся ад галоўнага, Аляксей Фаміч. – Яна ж бы магла ўзяць свае транты і зайсьці за суседні куст. Дык жа не! Агаліла ўсе свае красоты, дастала з торбы рушнічок і выціраецца. От, сьцерва! — Плюньце вы на гэну Кабылкіну і супакойцеся. Помніце, як я чытаў вам верш Гумілёва «Рабочий»? Тады ў мяне толькі гэты верш і быў. Помніце: рабочы адлівае кулю, «Что меня с землёю разлучит. И господь воздаст мне полной мерой За недолгий мой и горький век. Это сделал в блузе светло-серой Невысокий старый человек». Якой сілы радкі! І якое страшнае прароцтва! — Страшнае, канешне, — пагадзіўся Аляксей Фаміч. – Вось я і думаю: за каго ж яна мяне мае? Калі мне пад семдзесят – дык я ўжо не мужчына, наогул, не чалавек? Якая нахабная бессаромнасьць! — Чаму я згадаў гэтыя цудоўныя радкі? Таму што агульная ацэнка Гумілёва ў гісторыі рускай літаратуры вельмі несправядлівая, ён незвычайна таленавіты паэт. — Несправядлівая, канешне, — гэтак жа, як і дасюль, спакойна пагадзіўся Аляксей Фаміч. – Не, ты ўяўляш? Я ляжу, бачу, што яна падыходзіць, бярэ сваю торбу, — ну бяры сабе, я чытаю далей, пасьля падымаю вочы, і ты ўяўляеш – голая баба ў двух кроках! І ніякай увагі на мяне! Прабач, але прыйшла мая «тройка», паеду. Усяго добрага! Як-небудзь сустрэнемся – пагаворым. Хацеў дзеля жарту спытаць: «А пра каго будзем гаварыць: пра Гу­-мі­лёва ці пра Кабылкіну?» – але стрымаўся. І добра зрабіў: занадта сур’ёзна пакрыўджаны быў у сваіх мужчынскіх пачуцьцях мой стары сябар, каб яшчэ і я дабавіў да той крыўды сваю падкалупку. 2003 г.