Уільям Голдынг

_____________________ Бог Скарпіён Навэла Пераклад з ангельскай V.K.	У небе не было ні расколінкі, ні плямкі на густой эмалевай сінечы. Пасярод яе плыло сонца, але нават яно плавілася, распушчалася сваім золатам ва ўльтрамарыне, пералівіста граючы. Неба ліло спапяляльнае сьвятло і сьпёку. Дол паміж двума доўгімі камяніскамі зьнерухомеў, як і яны самі. Цёмная, мёртвая, спынілася вада ў рацэ. Пра рух нагадвалі толькі колцы пары, што ўздымаліся ад зямлі. На ссохлых, растрэсканых глеістых берагах квяцістымі чародамі застылі рачныя птушкі, утаропіўшыся ў нішто. Зарасьці пажоўклага папі­русу, дзе-нідзе расьсечаныя зламанай сьцяблінай, падапертай астатнімі, у сваім здранцьвеньні паходзілі на трысьнягі, намаляваныя на дамавінах. І хоць з засохлага венчыку раз-пораз падала семя, яно не прарастала, а так і заставалася ляжаць на водмелі. Але ўдале­чы – вада была глыбокая, можа, глыбінёй на мілі. І там, у глыбі, таксама гарэла сонца, расплывалася ў эмалевай сіні марской бездані, што зьлівалася з густой сінечай нябеснага скляпеньня над жоўта-чырвонымі камяніскамі. Тыя, быццам ня ў стане вы­трываць два сонцы запар, як бы раставалі, дрыжалі за смугою паветра. Паміж камяніскамі й ракою ляжала чорная гарэлая зямля. Іржышча было гэткае ж безжыцьцёвае, як птушыныя пёркі, што там і тут зачапіліся за паасобныя сьцябліны. Рэдкія дрэвы – пальмы, акацыі – у безнадзеі паніклі лістотаю. Ня менш зьмярцьвелыя ды зьнерухомленыя стаялі вапнаваныя мазанкі, і такія ж зьнерухомленыя людзі: мужчыны, жанкі, дзеці – застылі абапал гасьцінцу, пракладзенага ўздоўж берагу ракі. Павярнуўшыся плячыма да сонца, так што іх постаці адкідалі кароткія сінія цені, яны глядзелі туды, куды цякла рака. Прыўзьнятыя рукі, прыадкрытыя раты, вочы не міргаюць. Здалёк пачуўся няясны шум. Чакальнікі перакінуліся позіркамі, абцерлі спатнелыя далоні аб ільняную вопратку, зноў прывітальна ўзьнялі рукі, яшчэ вышэй, чым раней. Дзеці (яны былі зусім галяком) пачалі штось выкрыкваць ды бегаць, покуль іх не сунялі, даўшы поўху, жанчыны ў доўгіх ільняных строях, падперазаных над грудзямі. На гасьцінцы з ценю купкі пальмаў зьявіўся чалавек. Ягоныя рухі чымсьці нагадвалі дрыжаньне камяніскаў. Усе вочы скіраваліся толькі на яго. Дзіўна апрануты, ён нават здалёк вырозьніваўся сярод усіх астатніх. Чалавек наблізіўся да выспачкі голага іржышча, і стала відаць, што ён бяжыць, трухае, спатыкаючыся на выбоінах, між тым як людзі, паўз якіх ён прабягаў, махалі рукамі, крычалі, пляскалі ў далоні, праводзячы яго позіркам. Ён параўняўся з суседнім полем, і ўжо можна было разгледзець ягоны строй, ня менш дзіўны – за манеру рухацца. Вопратка й высокі галаўны ўбор – з белага лёну; шырокае ўпрыгожаньне на грудзях (яно падскоквала з кожным крокам), запясьцевыя бранзалеты й сандалі блішчэлі золатам і сінеддзю; яшчэ больш блішчэлі жазло і цэп, што ён трымаў у руках. Блішчэла і ўся цёмная скура: з яго сьцякаў пот, падаў у растрэсканую зямлю. Пабачыўшы струмяні поту, людзі крычалі яшчэ гучней. Тыя, хто быў прабег крыху поруч з ім, выціралі твары, сьцішвалі бег і адставалі. Цяпер бегуна было відаць да драбніцаў. Калісь авальны твар, склюдаваны раскошай ды ўладай, зрабіўся прастакутным; да яго дастасоўвалася і ўсё каржакаватае цела. Ён удаваў на чалавека, у якога ў галаве думак мала, але тыя, што ёсьць, трымаюцца стала й не падлягаюць перагляду. Зараз ён думаў пра адное: бегчы, бегчы, не спыніцца. Аднак да гэтай асноведзі дамешваліся зьдзіўленьне й абурэньне. Абурэньне цалкам апраўдвалася, бо галаўны ўбор раз-пораз спаўзаў бегуну на вока, і ён мусіў папраўляць яго жазлом. Хвост цэпа ўпрыгожвалі залатыя й сінія пацеркі, і калі чалавек завысока яго ўздымаў, іх бляск сьляпіў яму вочы. Час ад часу, нібы згадаўшы, ён складаў жазло і цэп крыжам на жываце, так што гэтыя ягоныя атрыбуты церліся адзін аб другі, як быццам заточваліся нажы. У дадатак навокал роем віліся мухі – усяго гэтага больш як дастаткова, каб пачувацца абураным. Што да зьдзіўленьня, то знайсьці яго прычыну было ня так лёгка. Ён ледзь бег праз поле. Ужо побач з ім застаўся толькі адзін хударлявы, цяглісты маладзён, які выгукваў падбадзёрваньні, маленьні й уславу адначасова: – Бяжы, Вялікі Гаспадар! Бяжы дзеля мяне! Жыцьця! Моцы! Здароўя! Дабегшы да канца поля, яны нібыта прамінулі нябачную мяжу. Людзі, што былі купіліся каля нешматлікіх хацінаў, пасунуліся наперад, пачалі крычаць: – Бог! Бог! Вялікі Гаспадар! Усе адразу ўсхапіліся, замітусіліся, сталі гукаць, як маладзён. Воклічы, сьмех і сьлёзы віталі бегуна. Кабеты сьпяшаліся стаць чым бліжэй да сьцяжыны, дзе ён бег, на дзяцей забыліся, яны блыталіся між шпаркімі цемнаскурымі нагамі. Ён трухаў па вузенькай вулачцы, і мужчыны пабеглі з ім разам. Узьняўшы руку і праводзячы бегуна белымі, як кварц, вачыма, стаяў сьляпец, высахлы і скурчаны, нібы посах, на які абапіраўся. Але і ён крычаў: – Жыцьця! Моцы! Здароўя! Вялікі Гаспадар! Вялікі Гаспадар! Вялікі Гаспадар! Бягун быў ужо за паселішчам, ён зьвёў за сабою ўсіх маладых мужчынаў, а жанкі, застаўшыся на месцы, сьмяяліся й плакалі: – Бачыла, сястрыца? Я да Яго дакранулася! А Вялікі Гаспадар па-ранейшаму трухаў наперад, па-ранейшаму па­праўляў свой непаслухмяны галаўны ўбор, быў па-ранейшаму абураны і, бадай, яшчэ больш зьдзіўлены. Ужо мала хто бег разам з ім, дый тыя, апроч хударлявага маладзёна – толькі ад паселішча. Потым і яны, задыхаўшыся, спыняліся, але з усьмешкай глядзелі ўсьлед Вялікаму Гаспадару (за сьпіной у яго падскокваў яшчэ адзін атрыбут – хвост) і ягонаму спадарожніку. Чулася толькі цяжкае дыханьне ды тупаценьне. Мужчыны паціху вярталіся да паселішча, дзе на запоўненай людзьмі вуліцы ставіліся козлы, выносіліся гладышы, жбаны, чопы густога піва. Калі бегуна было ўжо не чуваць, сьляпец, які так доўга стаяў ля гасьцінца, апусьціў руку. Ён не пайшоў да паселішча, а павярнуўся і, намацваючы кіем дарогу праз іржышча, потым праз маладыя зарасьці, пасунуўся да ракі, пакуль не натрапіў на голы растрэсканы глей у ценю пальмаў на беразе. Там, скрыжаваўшы ногі, паклаўшы перад сабой рукі ды схіліўшы галаву, так што адзіная нявыгаленая доўгая пасма падала з-за вуха да каленяў, сядзеў маленькі хлопчык. Гэткі ж хударлявы, як і сьляпец, але не такі цемнаскуры, ён быў апрануты ў бездакорна чыстую вопратку, калі не лічыць некалькіх наліплых прыбярэжных пылінак. Сьляпец сказаў у паветра: – Што ж, яго больш не відаць. Нам не пабачыць такога яшчэ сем гадоў. – Я нічога ня бачыў, – абыякава адказаў хлапчук. – З ім бег той маладзён, якога ўсе завуць Хлусам. Малы падскочыў. – Чаму ты мне не сказаў? – Навошта? – Я б пайшоў на яго паглядзець! – На Хлуса, а не на Бога, твайго бацьку? – Я люблю яго. Ён хлусіць, але яго хлусьня здымае цяжар нябёсаў. І ён ёсьць. – Ёсьць кім? Хлопчык раскінуў рукі. – Ён проста ёсьць. Сьляпец прысеў на зямлю, паклаў кій сабе на калені. – Сёньня вялікі дзень, царэвіч. Ты, зразумела, ведаў? – Мне сказалі нянькі, таму я і зьбег. Вялікі дзень – значыць, трэба стаяць на сонцы й не варушыцца. Тады мне робіцца млосна. А я мушу ўзьнімаць дым ды прамаўляць словы. Мушу штось есьці, штось апранаць, штось піць. – Я ведаю. Ды хто ня ведае? У цябе хада як у маленькага старога. Але сёньня Бог спраўдзіць сябе, і, магчыма, табе стане лепш. – Як Ён можа спраўдзіць сябе? Сьляпец крыху падумаў. – Ну, калі ўжо на тое, дык як Ён можа трымаць нябёсы ды падымаць раку? І аднак жа… Нябёсы ня падаюць, а рака падымаецца, як і раней. Гэта таемства. – Я стаміўся ад таемстваў, – уздыхнуў царэвіч. – У іх – нашае жыцьцё, – сказаў сьляпец. Толькі паглядзі. Бачыш тую пальму, што зьлева? – Сонца сьлепіць вочы. – Ну, добра. Калі б паглядзеў, то пабачыў бы на камлі засечкі. На два локці ад зямлі – Засечка Смутку. Калі б вада не паднялася вышэй, людзі б галадалі. Колькі табе гадоў? Дзесяць? Адзінаццаць? Гэта здарылася, калі я быў не нашмат старэйшы за цябе. Тагачасны Бог прыняў атруту. – Людзі галадалі? Паміралі? – Мужчыны, жанкі й дзеці. Але наш Бог – магутны, найвялікшы ў каханьні (хоць у Яго няма дзяцей, акрамя тваёй сястры й цябе), паляваньні, у тым, каб есьці ды піць. Вада падымецца да Засечкі Шчодрага Ураджаю. Царэвічу стала цікава, хоць сонца й біла ў вочы. – А што гэта за засечка на самай верхавіне? Сьляпец страсянуў галавою, нібы хацеў адагнаць благія прадчуваньні. – Аднойчы – ня памятаю, калі, – было прадказана, што вада дойдзе да гэтай засечкі. Гавораць, яе зрабіў хтось з багоў, але рака ніколі да яе не падымалася. Калі вады зашмат, гэта яшчэ горш, чым калі замала. Яна патапіла б увесь сьвет і білася б аб сьцены Дома Жыцьця. Гэта, – ён нахіліўся ўбок і перайшоў на шэпт, – Засечка Апошняй Бяды. Царэвіч нічога не адказаў. Праз імгненьне сьляпец намацаў яго калена, ласкава пагладзіў. – Для цябе гэта надта вялікая веда. Хай так. Аднойчы, калі мяне ня будзе, а Бог пяройдзе ў Адвечнае Ёсьць у Доме Жыцьця, ты сам станеш Богам. Тады ўсё й зразумееш. Царэвіч упарта ўскінуў галаву й надрывіста ўсклікнуў: – Не хачу быць Богам! – Чаму? Ёсьць тут хто-небудзь? Царэвіч кулачкамі біў ссохлы глей: – Ня буду! Ім мяне ня змусіць! – Ціха, дзіця. Калі б яны толькі пачулі… Няўжо ты не падумаў пра мяне? Але царэвіч утаропіўся ў невідушчыя вочы, нібыта хацеў прымусіць іх убачыць сябе. – Ня буду… Не магу. Я ня ўмею падымаць раку і трымаць нябёсы… Мне прыходзяць сны… Там цямрэча. Усё падае, цісьне, душыць. Я не магу зварухнуцца, не магу дыхаць… Па твары царэвіча каціліся сьлёзы. Ён рукой выцер возгры: – Я не хачу быць Богам! Сьляпец загаварыў гучна і цьвёрда, каб царэвіч слухаў кожнае слова: – Калі ты возьмеш шлюб са сваёю сястрою-царэўнай… – Я не зьбіраюся браць шлюб. Ніколі, – нечакана палка прамовіў царэвіч. – Ніколі. Асабліва з Прыўкраснай Кветкай. Наогул ніколі. Як гуляюся з хлопчыкамі – дык далося ж ім у знакі тое паляваньне! Я выбіваю­ся з сілаў, у мяне займае дыханьне. А дзяўчынкі – ім толькі й падавай гульні ў жанімства! Я мушу валтузацца на іх, покуль у мяне зноў ня зойме дыханьне, а тады яны валтузаюцца на мне, ажно галава кружыцца.Сьляпец памаўчаў. – Што ж, – сказаў ён нарэшце. – Што ж… – Я б хацеў стаць дзяўчынкай, – прамовіў царэвіч. – Прыгожай дзяўчынкай, якой нічога ня трэба рабіць, толькі быць прыгожай ды прыгожа апранацца. Тады мяне ня змусілі б стаць Богам. Сьляпец пачухаў нос. – І ты ня хочаш трымаць неба? Падымаць раку? Забіць вала? Пацэліць у метку? – Я не магу нават разгледзець тую метку, ня тое што пацэліць. – Што ты кажаш, дзіця? – У мяне перад вачыма белая смуга… – Царэвіч, ты… ня хлусіш? – Яна гусьцее. Паволі, але гусьцее. – Быць ня можа! – Значыць, ты разумееш… – Але, царэвіч, беднае маё дзіцятка, што яны кажуць? – Я нікому не распавядаў. Я стаміўся ад замоваў, курэньняў, ад гідкіх напояў. Я стаміўся. Сьляпец узвысіў голас: – Але ж ты сасьлепнеш! Пакрысе, год за годам… Дзіця! Падумай пра нас! Падумай пра Засечку Апошняй Бяды! – Што мне да тога? Калі б я быў дзяўчынкай… Сьляпец кіем і ступакамі дзёр зямлю. – Яны мусяць уведаць! Яны тэрмінова мусяць уведаць. Бедны царэвіч, бедны слабенькі хлопчык! Бедны народ! Хлапчук паспрабаваў схапіць сьляпца за лытку, але той вызваліўся й нязграбна падхапіўся на ногі. – Нікому не кажы! – Я мушу, дзіцятка. Яны цябе вылечаць… – Не! – Калі Бог прабяжыць усё кола, я зьвярнуся да Яго, Ён мяне пачуе! – Я не хачу быць Богам! Але сьляпец ужо прысьпешваў хаду, пастукваючы кіем па знаёмых дрэвах, беспамылкова ступаючы па вузкіх сьцежках паміж арашальнымі каналамі ды высахлым глеем. За ім, побач з ім бег царэвіч, крычаў, хапаў яго за вопратку, цягнуў за руку. Аднак сьляпец сьпяшаўся далей, штосьці мармытаў, трос галавою, затуляўся ад яго кіем. – Беднае дзіця! Беднае дзіця! Зьнясілены, заплаканы, паўасьлеплены сонцам, царэвіч урэшце здаўся, запаволіўся, адстаў і спыніўся. Упаўшы каленямі ў пыл, заплакаў. Вы­плакаўшыся, ён так і застаўся ляжаць, галавой у пяску. Потым пачаў нешта прамаўляць, быццам ацэньваючы важкасьць кожнай фразы ці завучваючы іх на памяць: – Не разумею, што ён вярзе. Я добра бачу абодвума вачыма. І яшчэ. Гэтую фразу ён, бадай, пачуў у калідорах Вялікага Дому: – Гэты чалавек – апантаны. І яшчэ, проста, без прыўкрас: – Я – царэвіч. Ён хлусіць. Ён абаперся рукамі й каленямі аб зямлю, падняўся. Прымружваючы вочы, пайшоў далей, трымаючыся ў ценю пальмаў. Усю дарогу паўтараў, нібыта завучаны ўрок: «Ён хлусіць. Ён хлусіць». Далей – шоргат спадніцаў, плынь словаў, мармытаньне. На яго наляцелі, падхапілі на рукі дзьве нянькі – чарнаскурая й брунатная. Яго заціс­калі, зала­шчылі, абплакалі, аблаялі, закліналі, угаворвалі, ледзь не задушылі ў абдымках. Панесьлі да Вялікага Дому, потым паставілі на зямлю, зноў абдымалі-цалавалі, чысьцілі вопратку, ахіналі сваім пахам і потам, прыціскалі тоўстымі рукамі да вялізных грудзей. Яму сказалі, які ён кепскі, бо пры­кінуўся, што сьпіць, і яны на хвілінку высьлізнулі пагля­дзець на Бога, распавялі, як яго шукалі-абшукаліся, дзе толькі магчыма, папярэдзілі, каб ён нікому-нікому не казаў, дакаралі, што ён дрэнна ставіц­ца да сваіх нянек, якія толькі й дбаюць што пра ягонае шчасьце. Потым за руку завялі ў бакавую браму Вялікага Дому, хуценька прыбралі, каб ён мог зьявіцца на людзі. Мабыць, ён ня чуў, якія небясьпечныя кракадзілы, рачныя пачвары, ільвы, шакалы ды старыя абадранцы, бо раз-пораз ціхенька паўтараў, не зьвяртаю­чы ні на кога ўвагі: – Ён хлусіць. Нарэшце яго правялі праз Вялікі Дом да пляцу перад галоўнай брамай. Хоць у гэты дзень, калі Бог спраўджваў сябе, людзей на пляцы амаль не было. Але па той бок галоўнай брамы два шэрагі вояў – чарнаскурых, з вя­лізнымі шчытамі й дзідамі – утварылі з двух бакоў калідор, каб даць Богу дарогу. За плячыма вояў таўкліся людзі з паселішчаў уздоўж ракі. Калі Бог толькі распачынаў свой шлях, іх галасы патанулі ў агульным шуме. Яны ўжо на ўсё наглядзеліся, нават на Прыўкрасную Кветку, якая стаяла на ўзвышэньні побач з брамаю на чале сваіх жанчынаў. Яны стаміліся ўзірацца ў сьцежку й гасьцінец на фоне камяніскаў, па якім Бог мусіў бегчы назад. Маўчалі флейты, Прыўкрасная Кветка застыла, нібы таксама была аздабленьнем, часткай убраньня пляцу. Бог яшчэ не зьявіў­ся. Гледачы шукалі, на што б гэта паўзі­рацца, і тут якраз паказаўся царэвіч. Ён узьнік на прыступках Вялікага Дому. Абапал яго йшлі вялізныя размаляваныя калоны – і вялізныя тоўстыя нянькі. На плісаванай вопратцы – ні пылінкі, на сандалях зьзяюць залатыя накладкі. Зьзяе золатам і нешырокае ўпрыгожаньне на грудзях, і бранзалеты на руках. Адзіную пасму валасоў расчасалі, уклалі, намасьцілі, так што яна стала нібы выразанаю са слановай косткі. На вуснах застыла ледзь заўважная ўсьмешка «на публіку», але калі з натоўпу пачуліся жаночыя воклічы, маўляў, які ён прыгожанькі, які міленькі, твар літаральна расплыўся ад непрыхаванага задавальненьня. Ён спыніўся каля ўзвышэньня Прыўкраснай Кветкі, пры­мру­жыўшы вочы, разгледзеў яе твар на фоне махалаў, потым належным жэстам схіліў руку да калена. З дапамогай нянек падняўся і стаў з ёю побач. Вочы ягоныя міргалі. Прыўкрасная Кветка гнутка, зграбна, з усьмешкай любові й пяшчоты нахілілася да яго. Па-жаноцку правяла тыльным бокам далоні яму па шчацэ, прашаптала: – Ты плакаў, малеча. Царэвіч сузіраў свае сандалі. Натоўп загуў мацней. Царэвіч падняў галаву, а Прыўкрасная Краска зрабіла крок наперад, пацягнула яго за сабою. З-за сьпінаў ім у рукі ўклалі галінкі пальмаў. Яны глядзелі туды ж, куды й усе, – на сьцежку. Уверх па рацэ – ледзь было відаць – скала, з якой выломваўся вялікі пляскаты каменны выступ. На ім месьцілася нізкае даўгое збудаваньне. Уздоўж краю выступу бегла дробная фігурка. Потым за ёй зьявілася другая. Разгле­дзець іх было нялёгка: ад сьпёкі ў паветры калывалася лёгкая смуга, праз якую скажаліся іх рухі. Яны паходзілі на дзьвюх лялек на матузках, што зьмянялі за гэтай завесай свае абрысы і нават на імгненьне зьнікалі ў ёй. І раптам над натоўпам па абодва бакі кардону ўзьняўся, пагойдваючыся пад ветрам, тын, потым – зарасьці, потым – сапраўдны гушчар пальмавых галінак. Застагналі флейты. – Жыцьця! Моцы! Здароўя! Першым з дваіх быў ня Бог, а Хлус. Гэты танклявы маладзён ня проста бег наперад, а раз-пораз вяртаўся, абягаў вакол Бога, адчайна махаў рукамі, падбадзёрваў яго, падганяў. Хлус спатнеў, але ня страціў імпэту ды гаваркосьці. За ім рухаўся Бог, Вялікі Гаспадар, Сужэнец Царыцы, якая далучылася да Адвечнага Ёсьць, Цар-Вол, Цар-Сокал, Валадар Верхняе Краіны. Бег ён марудна, і ў тым, як зацята ён вастрыў свой нож, адчувалася роспач. Ён яшчэ больш блішчэў ад поту, вопратка прыліпала да сьцёгнаў. З ім дрыжэла зямля й мігцела сонца. Белы галаўны ўбор даўно споўз, ён ужо не папраўляў яго жазлом ці цэпам. Нават хвост канвульсіўна торгаўся, як у жывёлы ў агоніі. На бягу яго хіснула ўбок. – О не! – усклікнуў Хлус. – Вялікі Гаспадар! Вялікі Гаспадар! – у галасах людзей гучаў той жа адчай, што перасмыкаў твар бегуна. Уражаныя былі нават воі. Як бы імкнучыся падтрымаць яго, яны расступіліся, парушылі шэрагі. Царэвіч пабачыў, як паміж імі прасьлізнула да дарогі знаёмая постаць з посахам у руцэ. Сьляпец стаяў, ускінуўшы твар і ўзьняўшы перад сабой кій. Спатыкаю­чыся, Бог церушыў да пляцу, за ім змыкаўся натоўп. Сьляпец штось крычаў ва ўвесь голас – але яго ніхто ня чуў. У дарожным пыле адбіваліся сьляды Бога – то мацней, то слабей. У яго падгіналіся калені, шырэй разявіўся рот, вытарэшчваліся вочы. Зараз паваліцца. Ён натыкнуўся на сьляпцоў кій, рукі апалі, калені падка­сіліся, і з вырачанымі вачыма ён грымнуўся долу, перакуліўся, зьнерухомеў. Белы ільняны галаўны ўбор адкаціўся ўбок. Усе імгненна змоўклі, і гэтую цішу прарэзаў голас сьляпца: – Бог, царэвіч сьлепне! Твой сын сьлепне! У роспачы царэвіч працягнуў рукі да Прыўкраснай Кветкі. Тая ўсьміхалася, як і раней. Ён завучана выкрыкнуў: – Ён хлусіць! – Царэвіч сьлепне! Прыўкрасная Кветка прамовіла ясным, спакойным голасам: – Вядома, ён хлусіць, мой любы. Воі! У яму яго! Воі шчыравалі, расчышчаючы месца вакол Бога, які ўпаў, і Хлуса, які схіліўся над ім. Сьляпца атачыла шчыльнае людское кола. Ён быў ім як забаўка, як лялька, што ўмее крычаць. Прыўкрасная Кветка загаварыла зноў: – Ён зачапіў Бога кіем, каб Бог упаў. Некалькі вояў скіраваліся да сьляпца. Праклаўшы сабе шлях праз натоўп, яны схапілі яго. Прыўкрасная Кветка ўзяла царэвіча за запясьце, страсянула, незаўважна для іншых шапнула: – Усьміхніся! – Ён, кажу, хлусіць! – Усьміхніся, ёлупень. З апошніх сілаў царэвіч выціснуў усьмешку, але па твары ягоным пабеглі сьлёзы, калі сястра пацягнула яго з узвышэньня і далей – як мага ганар­лівей – праз Галоўную Браму. Воі вызвалялі ім шлях, некалькі чалавек несьлі Бога. Прыўкрасная Кветка разам са сваімі жанчынамі пасьпешліва перадала царэвіча нянькам, тыя павялі яго прэч ад людскіх вачэй, каб ніхто ня бачыў, як ён плача. Потым Прыўкрасная Кветка з жанчынамі таксама зьнікла. У двары Вялікага Дому Бога сустрэла нібы адмыслова падрыхтаваная дзеля гэтага выпадку працэсія. Шэсьць чалавек несьлі насілкі. Адзін апра­нуты ў леапардавую скуру, іншы – калі гэта быў чалавек – меў галаву шакала. На чале йшоў высокі мужчына, нашмат старэйшы за Вялікага Гаспадара. Ён насіў даўгое адзеньне з белага лёну. Голеная галава блішчэла пад сонцам. Хлус падышоў да яго першага, адразу загаварыў: – Авохці мне, Вярхоўны Жрэц, як жудасна, так, жудасна – і як недарэчна! То бок я хацеў сказаць, як жудасна! Хто б мог падумаць! Хто б мог зда­гадацца! Вярхоўны Жрэц усьміхнуўся. – Гэтага нельга было выключаць. – Памятай, я ні на што не прэтэндую. Зусім. Вярхоўны Жрэц добразычліва яму ўсьміхнуўся: – Ды ну, шаноўны Хлус, ты сябе недаацэньваеш. Хлус падскочыў, як быццам працяты дзідай. – Не-не-не! Павер, з мяне больш нічога ня возьмеш. Бога паклалі на насілкі. Працэсія рушыла да Вялікага Дому. Вярхоўны Жрэц правёў яе поглядам. – Ён любіць зноў і зноў слухаць твае прыдумкі. Хлус запыніў яго перад уваходам, пацягнуў за крысо: – Ён так часта іх чуў, што сам усе памятае. Або можа загадаць, каб яму намалявалі! Стары напалову павярнуўся, зірнуў на Хлуса праз плячо: – Ён учора казаў іншае. – Далібог, я зусім-зусім, ніколечкі не патрэбны, павер мне! Вярхоўны Жрэц павярнуўся цалкам, абвёў Хлуса вачыма, паклаў руку на плячо: – Скажы, Хлус, – мне проста цікава – чаму ты ня хочаш далучыцца да Жыцьця? Але маладзён ня слухаў. Ён глядзеў паўз старога ўглыб Вялікага Дому. – Ён будзе яшчэ раз? – Будзе што? – Будзе бегчы! Яго падчапілі. Ён будзе бегчы яшчэ, хіба не? Стары вывучаў яго з глыбокай прафесійнай цікаўнасьцю. – Ня думаю, – мякка прамовіў ён. – Насамрэч я ўпэўнены, што не. Вярхоўны Жрэц пайшоў у Вялікі Дом адзін. Хлус застаўся на пры­ступках. Ён трымцеў, дрыжэў, хапаўся за спалатнелы твар. l l l Прыўкрасная Кветка спагнала ўсю сваю злосьць на царэвічы. Застаўшыся ў адносным зацішку Вялікага Дому, яна выгнала яго з пакою, даўшы поўху, – адплата за любоў і прыязнасьць на людзях. Царэвіч ведаў, што гэтак яно й будзе. Калі села сонца, ён, ціхенька енчачы, пайшоў у ложак. Пазбавіцца ад Хлуса было ня так лёгка. Ён падпільнаваў яе ў цёмным калідоры адную і схапіў за руку. – Пусьці мяне! – Я цябе яшчэ й ня браў, – прашаптаў ён. – Ня можаш ні пра што думаць, апроч любошчаў? – Пасьля таго, што ты ўчыніў…– Я? Ты хочаш сказаць, мы ўчынілі! – Не хачу пра гэтае думаць… – Лепш ня трэба. Лепш хай у цябе атрымаецца. Лепш думай пра гэта! Яна прытулілася да яго. – Я так стамілася, так заблыталася… Як бы мне хацелася… Ня ведаю, чаго… Ён абвіў яе рукою, стаў гладзіць па плячы. – Ну-ну, досыць, досыць. – Ты дрыжыш. – Як мне не дрыжаць? Я ў сьмяротнай небясьпецы. Гэта бывала й раней, але каб у такой… Так што лепш хай у цябе атрымаецца. Разумееш? Яна адхінулася ад яго, узьняла галаву. – Ты хочаш, каб я была цацай? Ты? – Цацай? О не… О так! У тваім сэньсе. Будзь сапраўднай цацай! Паважна, самавіта яна пайшла ад яго. – Што ж, добра. Па калідоры да яе вушэй даляцеў шэпт: – Дзеля мяне!… Яе ліхаманіла, хоць было сьпякотна. Яна імкнулася не глядзець на цьмяныя абрысы, што праступалі на сьценах. Цяпер да яе даносіўся шум, які па­глынуў бы ўсялякі шэпт: у бяседнай зале музыка перамешвалася са згукамі галасоў. Яна прайшла праз усю залу, адхінула заслону. Тут быў асобны закуток, асьветлены мноствам лямпаў. Тут чакалі яе служкі. Чакалі сьцішана, бо баяліся гэтых дагледжаных рук ды размаляваных пазногцяў. Аднак у той вечар Пры­ўкрасная Кветка не заўважала служак. Маўклівая, ад усяго адхінутая, чыстая й халодная, споўненая рашучасьці, яна дазволіла сябе распрануць, нацерці духмянасьцямі, расплесьці валасы й убраць у іншыя аздобы. Падышла да люстэрка й села перад ім, як перад алтаром. Люстэрка Прыўкраснай Кветкі ня мела цаны. Гэта было проста штосьці неверагоднае. Па-першае, у ім адлюстроўваўся ня толькі твар, але і ўся постаць да таліі. Нахіліўшыся, яна магла пабачыць нават ступачкі. Толькі ў Вялікім Доме захоўваліся падобныя скарбы. Па-другое, яго адлівалі ня з медзі ці золата, як звычайныя жаночыя люстэркі (калі жанчына ўвогуле магла па­хваліцца люстэркам). Чыстае срэбра вяртала ёй найвялікшую каштоўнасьць – нескажоны, нелісьлівы адбітак. Люстэрка падтрымлівалі дзьве крылатыя багіні неба, зробленыя з золата. Яны глядзелі гэтак абыякава, нібы цьвёрда вырашылі ніякім чынам не ўплываць на меркаваньне той, хто ўзіраецца ў свае рысы. Люстэрка раскатвалі, згладжвалі, паліравалі да ідэальнага стану. І сапраўды: самую яго паверхню было не заўважыць, калі не дыхнеш на яе ці не дакранешся рукою да нябачнай, але цьвёрдай роўнядзі. Паверхня – дасканалая: яна зьяўляла сьвету не ягоны вобраз, а ягонае ўласнае «я». Нескажоны, нелісьлівы адбітак – акурат тое, што патрабавалася Прыўкрас­най Кветцы. Яна сядзела й глядзела на сваю чароўную сястру, а тая – на яе, і абедзьвюх усё глыбей атуляла здуменьне. Жанчыны ў ярка асьветленым пакоі ачунялі ад страху, сталі балбатаць між сабою, завіхаючыся вакол яе. Яна іх не заўважала й ня чула. На ёй нічога не было, акрамя блакітнага з золатам пасу, які падкрэсьліваў талію, але не сьціскаў. І гэта добра, бо калі пераціснуць найтанчэйшае, давершылася б тое, што амаль зрабіла самая прырода, – яна б пераламілася надвое. Люстэрку, як і ўсім астатнім, прыўкрашваць яе не было ніякай патрэбы. Царэўна ўступіла ў Ёсьць Квітнеючай Красы, да якой нічога немагчыма дадаць. Жанчыны высока закалолі бліскучыя Ачунялы, усім задаволены, Вялікі Гаспадар, аднак, быў не такі жвавы, як астатнія. Ён ляжаў на шырокай канапе, дзе лёгка зьмясьціліся б двое. Абшытых скурай падушак накідалі столькі, што левая рука літаральна патанала ў іх. У правай ён цяпер трымаў тое, што яшчэ заставалася ад смажанай качкі, і акуратна еў. Каля канапы з двух бакоў нізкага стала, застаўленага ежай, сядзелі Хлус і Вярхоўны Жрэц. Вярхоўны спакойна ўсьміхаўся, гледзячы на Вялікага Гаспадара з добразычлівай увагай. Хлус жа няўрымсьліва мітусіўся, як заўсёды. Вялікі Гаспадар даеў качку і ня гледзячы перадаў талерку за сьпіну, дзе яна імгненна зьнікла ў чыіхсьці смуглявых руках. Іншая пара рук працягнула вялікі куфаль, ён абмакнуў туды тры пальцы, памяшаў. Быццам гэта быў знак, тры сьляпыя музыкі, што сядзелі на кукішках у далёкім куце залы, зайгралі гучней. Адзін з іх засьпяваў у нос старую-старую песьню: Якія салодкія твае абдымкі, Салодкія, як мёд, і гарачыя, як летняя ноч, О мая каханая, сястра мая! Бог панура пазіраў на сьпевака. Ён сагнуў мезенец, і ў яго ў руцэ немаведама адкуль узьнік яшчэ адзін куфаль піва. Па-ранейшаму ўсьміхаю­чыся, Вярхоўны Жрэц падняў бровы: – Ці гэта абачліва, Вялікі Гаспадар? – Я хачу піць. За сталамі напаўняліся келіхі. Кожны раптам адчуў смагу. Вярхоўны Жрэц пакруціў галавою: – Танец вельмі доўгі, Вялікі Гаспадар. Бог адрыгнуў. Гул на імгненьне апаў, потым узьняўся наноў, перамяжаю­чыся адрыжкамі. У дальнім левым куце адную вынаходлівую даму пачало гучна ванітаваць, так што ўсе зарагаталі. Бог паторгаў Хлуса за плячо: – Яшчэ хлусьні. – Вялікі Гаспадар, я распавёў ужо ўсё, што ведаў. – Ты маеш на ўвазе, што ты напрыдумляў, – паправіў Вярхоўны Жрэц. – Калі б ты гэта ведаў, яно не было б хлусьнёй. Хлус паглядзеў на яго, ракрыў рот, нібыта хацеў запярэчыць, але потым схіліўся, скукожыўся: – Хай будзе па-твойму. – Яшчэ хлусьні, – прамовіў Бог. – Яшчэ, яшчэ хлусьні! – Вялікі Гаспадар, я ня надта ўмею хлусіць. – Распавядзі мне пра белых людзей. – Ты пра іх ведаеш. – Давай, – сказаў Вялікі Гаспадар, гульліва торгаючы Хлуса за вуха. – Апішы іх скуру. – Яны як цыбуля без лушпаек, – падпарадкоўваючыся абавязку, загаварыў Хлус. – Толькі не блішчаць. І такое – усё цела. – Усё да апошняй цалі. – І яны ня мыюцца… – Бо іначай з іх зьлезла б фарба! – Вялікі Гаспадар голасна зарагатаў з уласнага жарту, за ім пачалі рагатаць усе астатнія. Дама, якую было вані­та­вала, з істэрычным віскам звалілася з крэсла. – І ад іх пахне, – сказаў Хлус, – я табе ўжо распавядаў, як ад іх пахне. Іхняя рака бярэ тую зямлю ў кола, яна ўздыбліваецца вялізнымі валунамі, яна салёная, і калі з яе вып’еш, то станеш шаленцам качацца па зямлі. Вялікі Гаспадар зноў засьмяяўся, потым змоўк. – Цікава, чаму я пакаціўся па зямлі? – сказаў ён. – Дзіўная рэч: вось я бягу – а вось ужо не бягу. – Вялікі Гаспадар, цябе падчапілі, я бачыў. І ты быў выпіў столькі піва… У наступны раз… – Ты ня ўпіўся, Вялікі Гаспадар, – з ранейшай усьмешкай прамовіў Вярхоўны Жрэц. – Ты зьнямогся. Бог зноў паторгаў Хлуса за вуха. – Распавядзі мне, як… – ён нечакана засьмяяўся, – як вада робіцца цьвёрдай. – Ты ж ужо чуў. Бог з усяе моцы стукнуў па канапе правай рукой. – А я хачу пачуць яшчэ! І яшчэ! І яшчэ! Гул сьцішыўся і замёр. Заслона ў канцы залы расхінулася. Пасярод праё­му ўзьнікла захутаная у белае покрыва постаць, падобная да маналітнай калоны з двума маленькімі ступачкамі. Яна павольна, крок за крокам пасоўвалася наперад, покуль не апынулася ў самым цэнтры пляцоўкі паміж сталамі. Адзін з музыкаў пачаў ціхенька адбіваць рытм на барабане. – … сапраўды: цьвёрдай, як камень, – загаварыў Хлус. – Узімку скалы каля вадаспадаў абрастаюць ёю, як жвір – водарасьцямі. Але нарост гэ­­ты – з вады. – Далей! – імпэтна запатрабаваў Вялікі Гаспадар. – Распавядзі мне, якая яна белая, чыстая й халодная, і якая застылая: гэта вельмі істотна – застыласьць… Аднекуль узьнікла чарнаскурая дзяўчынка. Яна трымала канец першага покрыва і скручвала яго, між тым як маленькія ступачкі рабілі кола. Хлус працягваў размаўляць з Богам, але позірк ягоны міжволі прыцягвала іншае. – Балоты робяцца чорна-белымі і застываюць. Трысьнёг – нібыта з косткі. І сьцюжа… – Працягвай! – Не вечаровая прахалода ці ветрык з ракі, не халадок ад збана з вадою, а сьцюжа, яна хапае чалавека ў свае ціскі, прымушае спачатку шпарка скакаць, потым – рухацца марудна і нарэшце – спыніцца назаўсёды. – Ты чуў, Вярхоўны Жрэц? – Калі чалавек ляжа ў белы пыл (а насамрэч гэта вада), там яму і застацца. Ён ператвараецца ў камень, ва ўласную статую… – Ягонае Ёсьць застывае! Яно больш ня рухаецца! – выкрыкнуў Вялікі Гаспадар. Ён абняў Хлуса за плечы. – Мой мілы Хлус, ты для мяне – чысты скарб! У Хлуса зьбялелі вусны. – О не, Вялікі Гаспадар! Ты проста імкнешся быць добрым і ветлівым. З мяне няма ніякай карысьці! Але тут Вярхоўны Жрэц кашлянуў. Яны абодва павярнуліся да яго, і ён вачыма паказаў, куды ім належыць глядзець. З маналітнай калоны сасьлізнула покрыва. Упаў, рассыпаўся бліскучы каскад валасоў. Твара не было відаць, але яна стала з боку ў бок паводзіць галавой. Валасы зьзялі, пераліваліся пад гук барабана. Яна перабірала ступачкамі. – Эге, – усклікнуў Бог, – дык гэта ж Прыўкрасная Кветка! Вярхоўны Жрэц згодна хітаў галавой і ўсьміхаўся:– Твая прыгыжуня-дачка. Вялікі Гаспадар прывітальна ўзьняў руку. Прыўкрасная Кветка з усьмешкай у тахт музыцы грацыёзна крутнула плячыма, і з яе ўпала яшчэ адное покрыва. Бліскучыя валасы зваблівай хваляй разьляцеліся па клубох. За сталамі бяседны гул загучаў па-іншаму – усе заўважылі прывітальны жэст і ўсьмешку Бога. Па зале разьліліся замілаваныя ўсьмешкі й пяшчотнае шчабятаньне. Прыўкрасную Кветку з захапленьнем прымалі ў супольнасьць. Да барабану далучыліся жалейка й ліра. – Яна зусім дарослая, – сказаў Вялікі Гаспадар. – Не паверыць, што гэтак вырасла! Хлус, аблізваючы вусны, адарваў вочы ад Прыўкраснай Кветкі. Нахіліўся да Вялікага Гаспадара, амаль што падштурхнуў яго локцем: – А гэта будзе лепш за цьвёрдую ваду, га, Вялікі Гаспадар? Але погляд Бога быў скіраваны далёка-далёка, зусім не на дачку. – Распавядзі яшчэ што-небудзь. Хлус насупіў бровы, задумаўся. Потым на хударлявым твары зьявілася юрлівая ўсьмешка: – Пра іх норавы? – Норавы? Якія норавы? – З жанчынамі, – прашаптаў Хлус. Ён нахіліўся яшчэ бліжэй да Бога, стаў штось нашэптваць, прыкрыўшыся далоньню. У таго заблішчэлі вочы, ён расплыўся ва ўсьмешцы. Дзьве галавы набліжаліся ўсё шчыльней адна да другой. Бог працягнуў руку і ня гледзячы паднёс да вуснаў чарговы куфаль піва, стаў жлукціць. Хлус затросься, хіхікаючы, вымавіў уголас: – …часам яны ніколі нават раней ня бачыліся – з чужымі жанчынамі. Фыркнуўшы, Вялікі Гаспадар абдаў Хлуса півам. – Ды ты ўмееш распавядаць самыя непрыстойныя… Вярхоўны Жрэц зноў кашлянуў, на гэты раз сувора. Рытм музыкі зьмяніў­ся. Жалейка загучала больш пранізьліва, нібыта ўбачыла штось невераемна жаданае і гэткае ж недасяжнае. Зьмянілася і Прыўкрасная Кветка. Яна была ўжо аголеная да таліі, рухі яе паскорыліся. Раней у танцы ўдзельнічалі толькі ступачкі. Цяпер толькі яны ды яшчэ галава застылі на месцы. Усьмешка растала, яна па чарзе засяроджвала ўвагу то на левай, то на правай цыцачцы. Стоячы, яна ўзьнімала правую руку, закрывала ёю твар, так што кісьць зьвісала ўніз і далоньню вонкі ўказвала зьверху на левую, а выгнутая левая рука падкрэсьлівала яе зьнізу. Цыцачка, аблямаваная дзьвюма далонямі, выстаўлялася, прапаноўвала сябе, дрыжала, далікатна трымцела ад лёгкага руху левым плечуком, прыцягвала сваім цяплом, вагою, водарам, формаю. Потым адным гнуткім хвалістым рухам, нібыта ва ўсім целе не было ні костачкі, Прыўкрасная Кветка прымала позу свайго люстранога адбітку, пачынала рабіць тое ж самае з правай цыцкай. І калі дзьве пунсовыя смочкі біліся ў цяжкім паветры, заліваючы яго сваім духмяным пахам, жалейка зразумела, чаго жадае. Пранізьлівы гук пера­йшоў у чалавечы крык, яго пачулі за сталамі: звон келіхаў перамяжаўся з пацалункамі й лёгкімі мілошчамі. Прываблены неадольнай сілай, Хлус адвярнуўся ад Вялікага Гаспадара. Вусны ў яго перасохлі, быццам ад смагі. – Якая яна прыгожая, – прастагнаў ён. – Чароўная, прыўкрасная! – Так, сапраўды, – адгукнуўся Бог. – Хлус, распавядзі яшчэ што-небудзь. Хлус у роспачы застагнаў: – Вялікі Гаспадар, ты мусіш глядзець на яе, як ты не разумееш? – Потым пагляджу, часу хопіць. Прыўкрасная Кветка вырабляла штосьці неверагоднае ўжо абедзьвюма цыцачкамі. Каскад валасоў віраваў, асьляпляючы сваім бляскам. Хлус разьдзіраўся паміж ёю і Богам, біў сябе кулакамі па галаве. – Ну добра, – узлавана прамовіў Вялікі Гаспадар. – Калі ты ня хочаш нічога распавядаць, тады я буду гуляць у шахматы з Вярхоўным. Дошка, як і піва, зьявілася імгненна. Калі Вялікі Гаспадар нахіліўся над ёй і стаў трэсьці кубак з косткамі, настрой бяседнікаў зьмяніўся. Лашчыцца сталі менш, больш – прыглушана размаўляць пра ежу, пітво, гульні. Прыўкрасная Кветка з музыкамі танчыла нібы дзеля сябе самой, як у пустэльні. – Твой ход, – сказаў Вялікі Гаспадар. – Удачы. – Я часам думаю, – сказаў Вярхоўны Жрэц, – што цікава было б самім вызначаць свае хады, а не аддаваць іх на волю выпадку. – Дзіўная была б гульня, – адказаў Вялікі Гаспадар. – Зусім бяз правілаў. Ён павёў вачыма, заўважыў Прыўкрасную Кветку і ласкава ёй усьміхнуўся, перш чым вярнуцца да гульні. Тая вабіла сваёй тонкай таліяй, шматсэнсоўна паказвала на прыкрытыя апошнім покрывам клубы, павольна імі паводзіла. Але калі пад выкшталцоным макіяжам і ўгадваліся нейкія пачуцьці, то гэта былі неспакой і трывога, блізкія да адчаю. Яна расьцягвала кожную фігуру танца, нібы жадала, падоўжыўшы спакусу, узмацніць яе. І блішчэла яна ня толькі ад пахкіх прыціраньняў. Музыкам даводзілася нялёгка. Лірнік ледзь не ірваў струны з зацятасьцю жанчыны, якая расьцірае між двух камянёў зерне. У жалейніка вочы сышліся на пераносьсі. І толькі барабаншчык біў у барабан нязмушана, то абедзьвюма рукамі, то адной, час ад часу іх мяняючы. За сталамі йшла гаворка пра шахматы ды паляваньне. – Твой ход, Вярхоўны. Вярхоўны Жрэц разам страсянуў галавою і кубкам з косткамі. Хлус – рэдкасная дзёрзкасьць – паторгаў Бога за крысо, каб прыцягнуць яго ўвагу. З Прыўкраснай Кветкі ўпала апошняе покрыва. Цяпер яна была ўся аголеная, калі не лічыць аздобаў, і ўся зьзяла. Куточкі роту апусьціліся, вусны тэатральна раскрыліся, выяўляючы жаданьне, паказаліся бліскучыя зубы. Апошняя фігура. Падпарадкоўваючыся музыцы, чэрпаючы ў ёй моц, яна прабяжыць з дальняга кута па ўсёй зале. Цела яе страсяналася, праз кожныя некалькі крокаў яна прапаноўвала сябе, выстаўлялася напаказ, раскінуўшы рукі, разьвёўшы сьцёгны, паводзячы нізам жывата. Музыка штурхала яе наперад праз залу, з аднога Ёсьць у наступнае, і далей… далей… Яе клубы так уразілі Бога, што той з усяго размаху грымнуў рукой па дошцы. З грукатам разьляцеліся фігуркі са слановай косьці. Бог рэзка таргануўся назад, разьюшана абвёў вачыма залу. – Вы не пярэчыце? Над залай запанавала цішыня: маўчалі зьняможаныя музыкі, маўчалі бясед­нікі, моўчкі застылі на падлозе шахматныя фігуркі. Рухаліся толькі цыцачкі Пры­ўкраснай Кветкі. І раптам яна ўпала тварам ўніз, распасьцерлася на падлозе. Вялікі Гаспадар паварушыўся. Злосьць ягоная суцішвалася. Ён правёў тыльным бокам далоні па ілбе. – О так. Вядома. Я забыўся. Спусьціўшы ногі з канапы, ён сеў на самым краі. – Ведаеш, я… – Што, Вялікі Гаспадар? Той паглядзеў на дачку.– Выдатна, мілая. Я быў вельмі ўражаны. Вярхоўны Жрэц нахіліўся бліжэй. – Што ж, тады… Хлус ашалела кідаўся між Прыўкраснай Кветкай і канапай Бога. – Ну давай, Вялікі Гаспадар! Ты мусіш! Мусіш! Вялікі Гаспадар, седзячы, абедзьвюма рукамі абаперся на канапу. Сьцяў кулакі, напружыўшы цягліцы рук. Падняўся, уцягнуў жывот. Пад целяпаньнем тлушчу абазначылася штосьці цьмяна падобнае да мускулістага торсу. Ён застыў на некалькі хвіляў. – Вялікі Гаспадар, ну калі ласка! Вялікі Гаспадар, дарагі! Бог выдыхнуў. Позірк яго расьсяродзіўся. Цела цяжка асела, рукі аслаблі, паціху выступіў гладкі круглы жывот. – Не магу, – паныла вымавіў ён. З гукам, падобным да сьвісту велізарнай стралы, Вялікі Гаспадар уцягнуў у сябе паветра. Галовы ў зале ўсе да адзінай апусьціліся. Усе да адзі­най рукі, усе вочы – зьнерухомелі. Раптоўна Прыўкрасная Кветка падхапілася на ногі. Схаваўшы твар рукамі, яна кінулася, дрыжучы і спатыкаючыся, праз усю залу. За ёй захінулася заслона. З ценю за ўзвышэньнем пасьпешліва зьявіўся юнак. Ён нахіліўся і прашаптаў нешта Богу на вуха. – О так. Зараз іду. Бог узьняўся на ногі. Па зале пракаціўся шоргат, бо астатнія таксама падняліся. Але па-ранейшаму ўсе вочы глядзелі долу, усе вусны маўчалі. Вялікі Гаспадар за юнаком выйшаў з дому. Ноч цяжкім цёмным покрывам насоўвалася на зямлю, зьяўляла мірыяды нябесных чалавечкаў. Бліжэй да гарызонту неба было сьвятлейшага, сіняга адценьня. Здавалася, вось-вось упадзе – яно ледзь вытрымлівала вагу, што на яго навалілася. Вялікі Гаспадар спыніўся, каб толькі зірнуць на зьнясіленае неба, ціхенька прысьвіс­нуў і засьпяшаўся да аднаго з чатырох кутоў. На хаду буркнуў юнаку: – Я ледзь пасьпеў, так? У куце да сьцяны быў прыбудаваны невысокі алтар. Ачысьціўшыся асьвечанай вадою, Вялікі Гаспадар з трывогай паглядзеў на неба, як яно цямнее. Кінуў драбок ладану на распаленае вугольле, прамовіў некалькі словаў, і ў цёмнае паветра ўзьняўся слуп густога белага дыму. Ён пасьпешліва абышоў тры астатнія куты, там таксама ўзьняў слупы дыму. Пастаяў крыху, агля­даючы вынікі сваёй працы, павярнуўся, каб ісьці назад, у бяседную залу. Зноў прабуркатаў на хаду, ці тое сабе, ці тое юнаку: – Прынамсі, трымаць неба я яшчэ магу. У зале госьці занялі свае месцы за сталамі. Усе маўчалі, апусьціўшы вочы. Хлус укленчыў побач з канапай, учапіўся за ножку, як за апошні паратунак. Вялікі Гаспадар узьлез на канапу, лёг на бок. – Я хачу піць, – прагаварыў ён. Але перш чым хто-небудзь пасьпеў зварухнуцца, Вярхоўны Жрэц перахапіў яго руку і сказаў з ціхай усьмешкай: – Вялікі Гаспадар, хіба ты не разумееш? Вялікі Гаспадар павярнуўся да яго. Азызлы твар задрыжэў. – Не разумееш? Чаго? – Раніцою ты ўпаў. Увечары… У Вялікага Гаспадара заняло дыханьне. Потым ён зарагатаў. – Ты хочаш сказаць, што гэта пачатак? – Менавіта. Ціша разьвеялася. Над сталамі раптам пранёсься шэпт: «Пачатак! Пачатак!» Хлус адпусьціў ножку канапы, ухапіўся за круглы валік, укленчыў, за­плюшчыўшы вочы й узьняўшы галаву. – Не! Не! – закрычаў ён. А Вялікі Гаспадар усё рагатаў. Зьвесіўшы ногі з канапы, ён сеў і скрозь сьмех прамовіў да ўсіх прысутных: – Моцнае піва і ніякага пахмельля! Вярхоўны Жрэц усьміхаўся і хітаў галавою. – Прыгожыя, непадуладныя зьменам жанчыны… Хлус заскавытаў, зьвяртаючыся да Бога: – Вядома, Вялікі Гаспадар! Што яшчэ трэба мужчыне? Піва й жанчыны, жанчыны й піва, ды сякая-такая зброя – што яшчэ трэба мужчыне? – Ягоны ганчар, – сказаў Вярхоўны Жрэц, – ягоныя музыкі, ягоны кухар, півавар, ювелір… Вялікі Гаспадар ухапіў Хлуса за вуха: – І ягоны Хлус. Хлус заскавытаў так, што ўсе астатнія адразу зьнямелі. Вярхоўны Жрэц паляпаў Хлуса па плячы: – Супакойся, шаноўны! Бог быў у добрым гуморы. Шырока ўсьміхаючыся, ён паглядзеў на Хлуса. – Што за лухта? Мне без цябе не абысьціся! Хлус пранізьліва закрычаў. Падхапіўшыся на ногі, ён шалёна азіраўся. І раптам задаў лататы праз залу, нырнуў за сьпіны музыкаў, сарваў заслону. Падбеглі воі, пачалася бойка, пасыпаліся ўдары. Пачулася каманда. Хлус залемантаваў зноў: – Не! Бойка заціхала ў калідоры. Да бяседнікаў яшчэ раз даляцеў, ужо ня так гучна, крык Хлуса, поўны жаху й абурэньня: – Ідыёты! Ня можаце абысьціся лялькамі?! Ніхто не варушыўся. Усе твары ў зале заліваў сорам. Цёмная пляма на месцы сарванай заслоны паходзіла на брудную рану ў тканцы самога жыцьця. Нарэшце маўчаньне перарваў Вярхоўны Жрэц: – Больш ня будзе стомы. Вялікі Гаспадар хітнуў галавою: – І я зраблю так, каб рака паднялася, абяцаю. За сталамі пачалі сьмяяцца і плакаць. – Даруй свайму Хлусу, Вялікі Гаспадар, – скрозь зубы сказаў Вярхоўны Жрэц. – Ён не ў сабе. Але ты не застанешся без яго. Бяседнікі ад сталоў пачалі пасоўвацца бліжэй да Вялікага Гаспадара. Яны плакалі, сьмяяліся, працягвалі да яго рукі. Той змахнуў з вачэй сьлязу: – Дарагія родзічы! Дзеці мае! – Прынесьці Ключ Вялікаму Гаспадару! – выгукнуў Вярхоўны Жрэц. Госьці разьбіліся на дзьве групы, утварыўшы ў сярэдзіне праход. З цемры на месцы сарванай заслоны зьявілася маленькая старая жанчына пад вэлюмам, марудна падышла, трымаючы ў руках куфаль. Яна перадала яго Богу, павярнулася і зьнікла ў ценю. Вялікі Гаспадар ўзбуджана засьмяяўся. Абедзьвюма рукамі ён высока ўзьняў куфаль: – Каб Ёсьць застыла!Закінуўшы галаву, ён піў і піў. Бяседнікі пачалі ціхенька танчыць, нягучна шоргаючы нагамі, прыглушана пляскаючы ў далоні. А ў танцы, ківаючы галовамі й пабліскваючы вачыма, яны запяялі й песьню: Рака напоўнілася да краёў, Раскрылася блакітная кветка, і Ёсьць спынілася. Вялікі Гаспадар лёг на канапу й заплюшчыў вочы. Вярхоўны Жрэц нахіліўся над ім, паправіў цела, зьвёў калені, прыгладзіў памятую вопратку. Падхапіўшы рытм танцу, зайгралі музыкі. Танец паскараўся, Бог усьміхаўся ў сьне. Вярхоўны Жрэц склаў яму рукі на грудзях, так што заставалася толькі дадаць жазло і цэп. Ён памацаў пульс на левым запясьці заснулага, паднёс вуха да грудзей, паслухаў дыханьне. Падняўся, падышоў да края канапы, выняў з-пад галавы падушку. – Рака паднялася й не апусьціцца, – гучаў сьпеў. – хай Ёсьць доўжыцца вечна! Танцоры стваралі складаны малюнак, які паступова распадаўся на паасобныя колы. Агонь лямпаў дрыжэў ад подыху гарачага паветра. Праёмы дзьвярэй запоўніліся служкамі ды воямі. Мужчынскія строі і празрыстыя сукні жанчынаў прыліпалі да клубоў. Вярхоўны Жрэц стаў за канапай, павярнуўся да танцораў, узьняў рукі. Танец спыніўся, музыкі адзін за адным заціхлі. Ён зрабіў знак, і праз залу, поўную людзей, да яго пасунуліся воі й тыя, хто ачысьціўся. Яны атачылі канапу, лёгка яе ўзьнялі, пранесьлі праз залу і пайшлі з ёю далей, углыб Вялікага Дому з ягонымі таемствамі. Госьці ціха, не азіраючыся, разыходзіліся. У бяседнай зале застаўся адзін Вярхоўны Жрэц. Ён ня рухаўся з месца, глядзеў на агонь лямпаў і ледзь заўважна ўсьміхаўся. Нарэшце і ён пайшоў спаць. Ня спалі толькі ў адной частцы Вялікага Дому – на верхняй тэрасе, што выходзіла на далёкую раку. Тут моўчкі схілілася купка жанчынаў, гле­дзя­чы на распасьцёртую дзяўчыну. Валасы раскідаліся, аголенае цела прыкрытае адным тонкім покрывам. Напятая кожная цягліца. Макіяж размазаўся, рука, на якой ляжала галава, сутаргава сьціскалася ў кулак. Ён страсянаўся з кожным енкам. Другая рука раз-пораз спаўзала на падлогу, біла па ёй, а з раскрытых вуснаў зьлятаў працяглы стогн, падобны да дзіцячага плачу. Калі плач суняўся, яна яшчэ доўгі час гучна ўцягвала ў сябе паветра, уздрыгвала ад ікаўкі, мармытала ў цішу: – О, які сорам! Які пякельны сорам! l l l Калі на загад Заснулага разьлілася рака, то гэтая чаканая падзея засьпела зьнянацку адно тых, каго найбольш датычыла. Як толькі ледзь заўважны прырост вады перайшоў нарэшце ў лёгкі плёскат, журавы і фламінга сталі, няўпэўнена пераступаючы з нагі на нагу, узмахваць крыламі ды пранізьліва крычаць. За першымі хвалямі ўсе наступныя сустракаў ужо радасны птушыны гоман. Прыток жыцьця іх узбадзёрыў, надаў жвавасьці. Яны білі дзюбамі, пілі вялікімі глыткамі, нібыта баяліся не пасьпець за вадою, якая, апладніўшы ссохлы глей, давала жыцьцё ўсялякаму прыдатнаму для ежы стварэньню. Не пасьпела рака падступіць да іржышча, як разам з паводкаю аб’явіліся цэлыя флатыліі качак. Сокалы ды кані, звычайна абыякавыя да таго, што робіцца на палетках, цяпер чародамі віселі ўздоўж краю вады. Землярыйкі й мышы-палёўкі, зьмеі ды чарвякі, ня здольныя прадчуваць паводку, у паніцы памкнуліся да ўзвышшаў, атрымаўшы жорсткі ўрок, які, аднак, ўсё роўна нічому іх не навучыць. Але людзі ведалі, чаму разьліваецца рака, ведалі, што вада нясе адчуваньне прыемнага цяжару ў страўніку, і таму поўніліся радасьцю ды любоўю да Заснулага. У прахалодны час яны сьпявалі ды танчылі, а ў сьпёку, ня маючы чаго рабіць, сядзелі ў ценю й назіралі, як падымаецца вада. Калі прыцемкі вызвалялі іх з-пад бязьлітаснай улады сонца, яны йшлі туды, дзе рака на адну-дзьве цалі заліла цьвёрдую, як камень, зямлю, плёскалі па вадзе ступакамі, нават нахіляліся й абліваліся. Тыя, хто заходзіў глыбей, каб дайсьці да мяжы свайго поля й ахапіць вокам знаёмыя мясьціны, адчувалі пад нагамі яшчэ тонкі слой склізістага наносу, таўклі­ся, размазвалі яго з радаснай усьмешкай. Калі вада дайшла да Засечкі Шчодрага Ураджаю – калі паселішчы так доўга выспамі стаялі пасярод ракі, што малыя дзеткі думалі: вось жа зьнерухомела Ёсьць, – тады незаўважна наблізіўся дзень абуджэньня. Раніца нічым не адрозьнівалася ад любой іншай: на досьвітку зяленіва зьмянілася чырваньню, тая – зьзяньнем золата, яно – блакітам. Але людзі, пачуўшы плач флейтаў, вясёла сьмяяліся, бо ён прыпаў акурат на той час, калі рака паднялася да Засечкі Шчодрага Ураджаю: «Сёньня Заснулы абудзіцца ў адвечным Ёсьць і прымусіць ваду адступіць». Людзі сачылі за тым, што адбываецца са стрэх ды тлумачылі ўсё дзецям. Зранку вылі флейты й білі барабаны, апоўдні ж, калі сонца заліло сваімі яркімі промнямі раку, а тая ў адказ узьнесла ўгору струменьчыкі пары, на вузкай стужцы сухой зямлі паміж камяніскамі й вадою зьявілася працэсія. На чале яе на насілках, якія несьлі васьмёра дзецюкоў, ляжаў сам Заснулы. Яго спавілі з ног да галавы й багата прыбралі, складзеныя на грудзях рукі трымалі жазло і цэп. У шматколерным уборы пераважалі золата й сінедзь. Нават здалёк было відаць, як вытыркалася на фоне дрогкіх камяніскаў яго барада. За ім у танцы рухаліся жанчыны з доўгімі валасамі. У кожнай у руках – сістры, яны гукалі, спрабуючы яго абудзіць. Іншыя жанчыны лямантавалі, рэзалі сябе нажамі. За імі йшлі тыя, хто ачысьціўся, і Ягоныя блізкія, а за імі, трымаючыся за рукі, ланцужком цягнуўся яшчэ адзін гурток людзей: мужчынаў і жанчынаў. Заснулы рушыў зусім павольна. Яго праводзіла доўгая, марудная працэсія, то адставала, то дадавала хады па грэблі ўздоўж вады. Шмат якія жыхары паселішчаў, прыцягнутыя любоўю, зьмяшанай зь цікаўнасьцю, злазілі са стрэхаў і па вадзе падыходзілі бліжэй. Стоячы ў вадзе, яны глядзелі шырока расплюшчанымі, як у дзяцей, вачыма, гукалі Заснулага, але ён яшчэ не абудзіўся, бо тыя, хто ачысьціўся, прарабілі з ім яшчэ ня ўсё, што належыць. Людзі спыняліся – па вадзе яны не маглі не адставаць нават ад такога нетаропкага падарожніка – і віталі кожную групу ў працэсіі. Толькі на адную яны глядзелі моўчкі, ня ў стане даць веры сваім вачам. У самым хвасьце, на некаторай адлегласьці ад працэсіі, каманда вояў вяла Хлуса, які спрабаваў вырвацца. У яго на шыі, як і ў тых, якія йшлі ланцужком, быў каўнер з адзнакай Вялікага Гаспадара. Калі ў яго зрэдчас атрымлівалася вы­зваліць руку, ён адразу спрабаваў яго сарваць. Больш за тое, ён то крычаў, то лямантаваў, то енчыў і ўсячасна вырываўся ад вояў – тым даводзілася нялёгка, бо нельга было рабіць яму шкоды. Здавалася, ён сам вось-вось нешта над сабою ўчыніць, бо нават пена выступала ля роту. Воклічы Хлуса даносіліся ледзь не да галавы працэсіі: – Не, кажу вам! Я не жадаю жыцьця! Не!Апошні ў ланцужку азірнуўся на яго, потым павярнуўся да жанчыны, што йшла перад ім: – Я ніколі не разумеў: і што Вялікі Гаспадар у ім знайшоў? Тыя, хто стаяў у вадзе, выйшлі на грэблю, пасьпяшаліся за працэсіяй і Хлусам. Палоска зямлі пашырылася, працэсія спынілася, разьбіўшыся на паасобныя купкі. Вакол іх сабраўся натоўп. Перад імі ляжала нізкае, доўгае збудаваньне, якое абягаў кагадзе Вялікі Гаспадар з Хлусам. Цяпер да збудаваньня вёў праход, аточаны з абодвух бакоў каменнымі камлыгамі; сонца не трапляла ў больш аддаленую частку, тая ляжала ў глыбокім ценю. Праём, каб увайсьці, быў шырынёю з палову праходу; збоку ад праёму на ўзроўні вачэй – шчыліна. Тыя, хто йшоў у першых шэрагах, маглі яе бачыць, але й тыя, хто йшоў задалёка ці нічога ня бачыў за плячыма іншых, ведалі пра шчыліну і пра тое, хто з яе пазірае. Заснулага пранесьлі праз праход, зьнялі з насілак і паставілі на ногі, тварам да небакраю. Людзі памкнуліся наперад, але пабачылі, што ён яшчэ сьпіць, бо вочы ў яго заплюшчаныя. Тут са сваімі прыладамі, узброеныя магутнымі словамі, да яго наблізіліся тыя, хто ачысьціўся, і нарэшце ён расплюшчыў вочы, а адзін з тых, хто ачысьціўся, адкінуў прэч глей, які іх быў закрываў. Так За­снулы прачнуўся – Вялікі Гаспадар стаяў і глядзеў паўз сваю радзіну са свайго застылага Ёсьць, жывы, моцны, здаровы. Потым Вярхоўны Жрэц (бо, акрамя ўсяго астатняга, ён быў з тых, хто ачысьціўся) выканаў сваю місію. Ён абярнуўся ў леапарда, падпярэзаўся, узьняў невялікую цяслу з крамянёвым лязом і ўвагнаў яго ў драўляны рот. Павярнуў ім, як рычагом, і хто стаяў побач, пачуў храбусьценьне, быццам трэснула ў агні галінка. Калі Вярхоўны Жрэц адышоўся, ўсе пабачылі, як Вялікі Гаспадар прамаўляе ў сваім адвечным Ёсьць, бо рот у яго раскрыўся. Пачаліся танцы й сьпевы, але сярод агульнай весялосьці шмат хто змахваў сьлязу ад думкі пра няўлоўнасьць іхнага ўласнага Ёсьць, зьмен­лівага, як цень. Воі разам з тымі, хто ачысьціўся, вынесьлі Вялікага Гаспадара з праходу на дах збудаваньня, у якім зрабілі шырокую адтуліну, зьняўшы некалькі дыхтоўных цяжкіх бярвеньняў. Вялікага Гаспадара спусьцілі ў сярэдзіну. Воі, што стаялі вакол адтуліны ў даху, бачылі, як Бога паклалі ў каменную скрыню, усклалі зьверху вечка, замкнулі. Тады тыя, хто ачысьціўся, вылезьлі наверх, пакінуўшы Бога ў залах, поўных пітва ды ежы, зброі ды дзічыны. Яны стаялі й пазіралі, як воі кладуць на месца бярвеньні, як з дапамогай падважніка накрываюць дах вялізнымі камлыгамі. З каменным Блізь­нюком Вялікага Гаспадара, які стаяў у цямрэчы побач са шчылінай, прарабілі тое ж, што і з ім самім. Толькі Вярхоўны Жрэц ня стаў раскрываць цяслой яго каменныя вусны, а проста да іх дакрануўся. А вочы Блізьнюка ўжо былі расплюшчаныя і глядзелі праз шчыліну. Тады наперад выйшлі тыя, хто трымаўся за рукі, і ўзялі кожны хто што меўся несьці. Яны рушылі праз два шэрагі тых, хто ачысьціўся: каменячос – са сваім сьвердзелам, цясьляр – з цяслой і долатам, пекар – з рошчынай, півавар – з хмелем, жанчыны – у прыгожых сукнях, пад макіяжам, музы­кі – з інструментамі ў руках. Ступаючы ў праход, яны сьмяяліся ды перагаворваліся, і кожны з гонарам і захапленьнем прымаў свой келіх з напоем. І толькі Хлус супраціў­ляўся. Цяпер яго крыкі гучалі яшчэ больш пранізьлі-ва. Вярхоўны Жрэц спрабаваў яго супакоіць, называў яго хворым, счараваным, але Хлус ня слухаў: – Калі вы гэта зробіце, я больш ніколі нічога яму не распавяду. Ніколі! Танец спыніўся. Тыя, хто спадобіўся вялікай ласкі, прыгаломшана азі­раліся назад. Вярхоўны Жрэц з размаху даў Хлусу поўху. Той на імгненьне сьціх і, уцягнуўшы паветра, сутаргава схалануўся. – Супакойся, Хлус, супакойся. Так. Цяпер скажы, чаму ты адмаўляешся ад вечнага жыцьця? І тады Хлус прамовіў страшныя, блюзьнерскія словы, прамовіў такое, ад чаго раскалоўся сьвет. Ён перастаў пацягваць носам, крыху памаўчаў. Потым таргануўся ўсім целам, так што воі, якія яго трымалі, ледзь ня страцілі раўнавагі. Апоўз на зямлю, працяў Вярхоўнага Жраца разьюшаным позіркам і з усяе моцы пракрычаў: – Таму што гэтае жыцьцё – добрае! Ад гэтых словаў усё зьнямела. Танцоры зьнерухомелі. Было чуваць толькі частае дыханьне Хлуса. Яго атачыла кола зьдзіўленых, поўных пагарды твараў. Раптам, нібыта адчуўшы, што гэтая хваля пагарды кідае яго да Бога, Хлус роспачна пачаў вырывацца. Вярхоўны Жрэц узьняў руку. Хлус заціх, утаропіўся ў яе, нібы яна трымала яго жыцьцё. Вярхоўны Жрэц загаварыў ціха, спакойна, як лекар, што тлумачыць праявы хваробы: – Ніхто ніколі не адмаўляўся ад ласкі Вялікага Гаспадара. Але гэты чалавек – нячысты, ён мусіць ачысьціцца. У яму яго! Як толькі Хлус адчуў, што воі павярнуліся, то ўпаў і распасьцёрся б на пяску, калі б яго моцна, нібы прывязанага вяроўкамі, не трымалі за рукі. Воі пакрочылі назад, цягнучы за сабой Хлуса. У таго боўталася галава, рот так і застаўся раскрытым. Натоўп моўчкі глядзеў, як Хлуса цягнуць па грэблі, пакуль ўрэшце ён ня зьнік на даляглядзе. Потым людзі, зьяднаныя яшчэ мацней гэтым надзвычайным здарэньнем, павярнуліся да праходу. Тыя, хто чакаў там з прыладамі й келіхамі, засьпявалі й рушылі наперад. Кожнага, хто заходзіў у сярэдзіну, было ўжо не відаць і не чуваць, сьпеў згасаў па меры таго, як зьнікаў перад праёмам гурток абраных. Калі іх засталося толькі двое, сьпеў ледзь даносіўся вонкі. Вось ўсяго адзін, вось ужо нікога. Натоўп напружана ўслухоўваўся, памкнуўшыся наперад і выцягваючы шыі. Цяжка разабраць, ці лунаў яшчэ ў паветры адгалосак, ці ўжо разьвеяўся, пакінуўшы па сабе адно згадку. Нарэшце ўсталявалася поўная ціша. Смутак ахапіў тых, хто застаўся сам-насам са сваім Ёсьць. Ён апаноўваў паволі, як паволі згасаў сьпеў, але быў гэткі ж выразны, як моўча. Смутак зыходзіў ад самай зямлі. Жанчыны залямантавалі, сталі біць сябе ў грудзі, ірваць на сабе валасы; мужчыны вылі, як зьвяры ў пастцы. Журба не закранула толькі тых, хто ачысьціўся. Яны ўзялі ежу, пітво, агонь, замкнулі ўваход магутнымі словамі, прынесьлі ў ахвяру каля шчыліны ежу й пітво і зьвярнуліся да таго, хто не міргаючы глядзеў на іх зь цямрэчы. Потым выйшлі з праходу і разам з Вярхоўным Жрацом рушылі назад па грэблі. Натоўп разыходзіўся, ступаючы па зямлі й па вадзе. Засталіся толькі воі. Яны ўзяліся засыпаць праход камянямі і пяском. l l l Царэвіч мусіў навучацца позе бога. Вярхоўны Жрэц забраў яго ад нянек, пасадзіў у крэсла. Зьвёўшы разам ногі й калені, выпнуўшы грудзі, узьняўшы падбародзьдзе, ён сядзеў у прыцемку бяседнай залы і шырока расплюшчанымі вачыма ўзіраўся ў нішто. Апрануты ва ўрачыстыя строі дзіцячага памеру, ён трымаў перад сабой жазло і цэп. Яму згалілі апошнюю пасмачку валасоў, і галава падшчыльна прылеглым парыком была гладкая, як камень. Да парыка прымацавалі высокую карону, да падбародзьдзя прыклеілі бараду. Ён спрабаваў дыхаць незаўважна і не міргаць. Між тым прыцемкі расьсейваліся, і на вачах ў яго ад напругі выступілі сьлёзы. Вярхоўны Жрэц раз за разам абыходзіў вакол царэвіча. У зале чуўся толькі адзін гук – шоргат вопраткі Вярхоўнага. – Добра, – прамовіў ён. – Вельмі добра. Па коле – зноў і зноў. У царэвіча з затуманенага вока па шчацэ пакаці­лася сьляза. Ён ня вытрываў і адчайна заміргаў. – Ну вось, – сказаў Вярхоўны Жрэц. – Так добра атрымлівалася, а ты ўзяў і ўсё сапсаваў. Не заплюшчвай вачэй, і сьлёзы пальюцца самі, людзі іх пабачаць. Не міргай. – Я не магу не міргаць! Усе людзі міргаюць! – Але ты ня як «усе людзі», – Вярхоўны Жрэц раззлаваўся. – Ты будзеш Богам, Вялікім Гаспадаром, узьведзеным на трон, каб валадарыць краінай. У адной руцэ ён трымае ўладу, а ў другой – клопат. – Яны пабачаць, што я плачу! – Так і трэба. У гэтым – вялікая боская ісьціна. Няўжо ты мяркуеш, што хоць які бог, гледзячы на сьвет, зможа ўтрымацца ад сьлёз? – Ад сьлёз ня зможа ўтрымацца і хоць які чалавек, – пахмура сказаў царэвіч, – калі ня будзе міргаць і выціраць вочы. – «Хоць які чалавек» міргнуў бы ці выцер вочы, – запярэчыў Вярхоўны Жрэц. – Вось у чым розьніца. Царэвіч зноў утаропіўся ў прыцемак. Ён бачыў, як пасьвятлеў шырокі прастакутнік уваходу з таго боку залы, і ведаў, што па калідоры да яго падбіраецца сонца. Гэта было невыносна. Ён заплюшчыў вочы, апусьціў галаву. Жазло і цэп са звонам упалі яму на калені. Вярхоўны Жрэц спыніўся. – Няўжо зноўку?! – Я не магу. Трымаць неба… валтузацца на сястры… глядзець не міргаю­чы… падымаць раку… Вярхоўны Жрэц пляснуў кулаком у далонь другой рукі. На імгненьне здалося, што ён выбухне гневам. Але стары авалодаў сабою, схіліў галаву, пракаўтнуў, набраў поўныя грудзі паветра: – Паслухай, дзіця. Ты не разумееш, у якой мы небясьпецы, як мала ў нас часу… Сястра твая замкнулася, нікога не жадае бачыць, рака ўздымаецца… Ён нахіліўся і пранікнёна паглядзеў у вочы царэвічу: – Ты мусіш! Усё будзе добра. Я абяцаю. Ну, паспрабуй яшчэ раз. Царэвіч яшчэ раз прыняў позу бога. Вярхоўны Жрэц колькі часу назіраў за ім. – Вось так лепей. А зараз мне трэба сустрэцца з тваёй сястрой. Абавязкова! Таму я пакіну цябе тут. Заставайся на месцы, пакуль сонца ня пройдзе ад аднаго боку ўваходу да другога. Вярхоўны Жрэц выцягнуўся, узьняў руку, прыклаў яе да калена, зрабіў тры крокі назад, павярнуўся і пасьпешліва пайшоў прэч. Калі заціх шоргат строяў Вярхоўнага, царэвіч з шумам выдыхнуў, разьняволіўся ў крэсьле, заплюшчыў вочы. Падняўшы танклявую ручку, не абцёр ёю твар, а толькі размазаў пот. Перасеў, бо ад прымацаванага хваста надта балеў лядашчы азадак. Паклаў жазло і цэп на падлогу побач з крэслам. Азірнуўся ў бок уваходу – і сарваў з галавы карону, так што разам з ёю зьляцеў парык ды адарвалася вузкая палоска барады. Усё гэта ён кінуў зьверху на жазло і цэп. Потым паныла сеў, нахіліўся, паклаў локці на калені, абапёрся падбароддзем на далоні. Тонкі праменьчык сьвятла на кафлі біў у вочы, царэвіч іх прымружыў. Праменьчык разросься ў бліскучую пляму. Хлапчук выпрастаўся ў крэсьле, потым устаў і неспакойна захадзіў туды-сюды па вялізнай зале. Раз-пораз ён пазіраў на сьцены. Адтуль бяз сьлёз у вачах глядзелі птушкагаловыя, сабакагаловыя постаці. Нарэшце ён спыніўся пасярод залы, плячыма да сонца. Марудна ўзьняў галаву, сузіраючы змрочныя бэлькі ды цяжкія да жудасьці кроквы. І раптам ногі панесьлі яго прэч, нібыта бэлькі пагражалі зваліцца яму на галаву. Ён ціхенька падышоў да ўваходу і зазірнуў у калідор. З аднаго боку да сьцяны прытуліўся ахоўнік. Царэвіч як мог расправіў плечы і цьвёрдым крокам рушыў да яго. Той прачнуўся і прывітальна ўзьняў дзіду. Царэвіч, не зважаючы на яго, абагнуў кут. Пакорліва прыціснулася да сьцяны, каб даць яму дарогу, нейкае дзяўчо. Ён прайшоў праз увесь Вялікі Дом, не зьвяртаючы ні на кога ўвагі, і выйшаў на задні двор, дзе чуліся прыглушаныя гукі з кухні. Прамінуў і кухню з заснулымі кухарамі ды іх памочні­камі, якія драілі посуд ці прыглядалі, як на ражнах пад адкрытым небам паціху смажыліся гусі. Весьнічкі, за якімі адкрываўся шлях да камяніскаў, у пустэльню, былі незачыненыя. Ён набраў поўныя грудзі паветра, як быццам зьбіраўся даць нырца, сьціснуў кулакі – і выйшаў вонкі. За весьнічкамі царэвіч спыніўся ў ценю сьцяны й уважліва агледзеў камяніскі, пясчанік, скалы на фоне неба. Паўсюль – лютая варажнеча ды голая, выпаленая зямля. Самае лепшае – цень пальмаў каля ракі. Але схавацца было дзе, і ён стаў прабірацца наперад, па магчымасьці трымаючыся ў ценю скалаў. Па дарозе ён паўтараў сабе пад нос: – Хай яна яго трымае! Яна можа! Царэвіч плакаў. Спатыкаючыся, ён даплёўся да вялікага каменю і, пры­гнуўшыся, вызірнуў з-за яго. Тут хтосьці быў. На каменным узвышку стаяў на каленях чалавек, яго профіль вымалёўваўся на фоне скалаў. Галава схілілася, быццам сонца наскрозь працяла яго сваімі промнямі. Незнаёмец прыўстаў, пачаў неяк завучана перабіраць рукамі, і раптам царэвіч зразумеў, што той выцягвае з зямлі вяроўку. Амаль адразу ў яго пад рукамі зьявілася колькі кубкаў ды талерак – мабыць, яны былі ў тонкай, таму й незаўважнай сетцы. Чалавек падняўся на ногі, пагардліва рагатнуў ды сплюнуў. Узяўшы ў рукі камень, пагразіў ім зямлі, разы два замахнуўся, а потым-такі з усяе моцы шпурнуў. Зямля адказала крыкам. Чалавек павярнуўся і з рогатам пайшоў прэч, размахваючы сеткай з посудам. Царэвіч за сваім камянём увесь сьцяўся ў камячок, трымцеў, услухоў­ваючыся ў крокі. Ён яшчэ доўга ня мог суняцца, нават пасьля таго, як за незнаёмцам на заднім двары Вялікага Дому грукнулі весьнічкі. Царэвіч падняўся, прыкрыў абедзьвюма рукамі ад сонца вочы і падышоў бліжэй. Сонца падала на ягоную голеную галаву, адбівалася ад камянёў. Гле­дзячы толькі адным вокам, тым, якое лепш бачыла, ён узьлез на ўзвышак. Найперш яго ўразіў пах, потым – мухі. Яны так і раіліся. З кожным царэвічавым крокам іх гуд гучнеў, неўзабаве яны яго заўважылі. Хлопчык апынуўся на краі ямы. Усю яе, да самага дна, залівала сонечнае сьвятло, і толькі з аднаго боку было крыху ценю. Відавочна, мухі ўпадабалі яму, яны кружылі ў паветры, сядалі на адкіды, на косткі ды гнілую плоць, на склізкую садавіну ды запэцканыя камяні. У куце пад сонцам, прытуліўшыся галавой да камяня, ляжаў сьляпец. Ад усіх астатніх ягоныя косткі адрозьніваліся адно тым, што іх яшчэ абцягвала скура. Ён быў вельмі брудны, з разяўленага роту высоўваўся язык, які ледзь ня ўвесь абселі мухі. Як толькі царэвіч пазнаў сьляпца, той, не варушачы ні вуснамі, ні языком, выдаў ледзь чутны гук: – Кхек. Каля цэнтру ямы, на маленькім вызваленым ад адкідаў лапіку, стаяў на каленях чалавек. Разгледзеўшы яго, царэвіч закрычаў: – Хлус! Але Хлус не адгукнуўся. Ён піў. Абедзьвюма рукамі трымаў місу з вадой і, апусьціўшы ў яе галаву, зацята сёрбаў, сёрбаў гучней, чым кхекаў стары і чым гулі мухі. Нарэшце ён узьняў місу і закінуў галаву, каб выпіць апошнюю кроплю. Цяпер ягоныя вочы глядзелі вышэй краю місы. Хлус заўважыў, што хтосьці стаіць над ямай, і адхінуўся ўбок, як быццам ад удару. – Ня трэба! – Хлус, дарагі! Гэта я! Перасьцярожліва засланіўшыся рукой, Хлус узьняў вочы ўгору. Брудны твар быў увесь у вадырах ды сьвежых крывавых ранах, гэткімі ж чырвонымі ад запаленьня зрабіліся вочы. – Царэвіч? – Дапамажы мне! Хлус ад зьдзіўленьня падаўся назад, трапіў нагамі ў адкіды. Потым заскавытаў: – Дапамагчы? Табе? Табе не патрэбная дапамога. Хто б дапамог мне? – Я зьбег. – Я мрою. Я трызьню. Яны казалі, я звар’яцеў, і вось на табе… – Я не хачу вяртацца. Хлус склаў абедзьве далоні брылём і скоса паглядзеў угору: – Гэта сапраўды ты? – З мяне хочуць зрабіць бога. У словах Хлуса загучаў адчайны імпэт роспачы: – Выцягні мяне адсюль! Твая сястра… скажы, каб яна дапамагла! – Яна нікога не жадае бачыць, – адказаў царэвіч. – Да таго ж, я вырашыў зьбегчы. Мы маглі б пайсьці разам. Хлус замёр. – Ты? Зьбегчы? – Мы маглі б пайсьці жыць туды, дзе халодна. – Вось так проста! – пакпіў з яго Хлус. – Ды ты ня ведаеш, пра што кажаш! – Але ж я дайшоў дасюль адзін. Хлус рагатнуў: – Мы б спусьціліся па рацэ, потым плылі б па моры, ішлі б па зямлі, потым зноў па моры… – Так-так! – Цябе калі-небудзь абменьвалі на лодку цыбулі? – Вядома, не! – Альбо, можа, цябе калі-небудзь мацаў сірыец, каб паглядзець, ці ты ўжо састарыўся, каб быць еўнухам? – Што такое «сірыец»? – Нас ізноў прадалі б у рабства…