Віктар Хурсік

_____________________ Суддзя на кані. Аповед	Тэрэза не пiсала мужу пра тое, што яе сястра зноўку ўзяла шлюб. Ад двух папярэднiх сужэнцаў-нябожчыкаў Марыя ня мела дзяцей i жыла ў адзiноце. Цi быў той шлюб спадзевам на каханьне, цi проста ўжо сталую панi акруцiў яе эканом — прыгожы вусаты маладзён Ка­чаноўскi — невядома, але ў вынiку той атрымаў усе правы на яе багацьцi. Пра гэта шмат гаварыла вако­лiчная шляхта. Гаварылi, што, вiдаць, Завiшава швагерка кранулася з розуму, калi даверылася такому прахiндзею. У перасудах запэўнівалі, што i сапраўды панi Марыя апошнiм часам дужа хварэла на галаву. Людзi спачувалi хворай i клялi новага сужэнца: “Не па-шляхецку абышоўся, пся крэў! Спакусiў, абабраў. Ганьба!” Незадаволеныя яны былi таксама i тым, што стаўшы гаспадаром Мажэйкава, Качаноўскi адразу задраў нос, быццам усё жыцьцё валодаў маёнткам i быў велемасьцiвым панам. Як бы там нi было, але шляхта ў яго пачуцьцi не паверыла i заклiкала да скасаваньня шлюбу. Таму калi Крыштаф вярнуўся з Варшавы, дзе правiў на сойме абавязкi менскага пасла, ён ужо ведаў, што адбылося: — Тэрэза, няўжо? — Так, вяльможны, так. Яна выйшла замуж трэцi раз... — О, Божа! Якая ганьба!! — Крыштаф бегаў па пакоi, то хапаўся за эфес шаблi, то зноў адпускаў яго. — Як ты дапусьцiла?! Бязродны! А як жа з вашай сямейнай уласнасьцю, з Мажэйкавам?! Ён жа забярэ вашую бацькаўшчыну! — Крысеньку, яны ж кахаюць адно аднога... На гэта Крыштаф скрыгатнуў зубамi. Навiна пра трэцi шлюб Марыi разьюшыла старасту. Пра гэта будзе гаварыць уся Лiтва. Сорам! Ён — маршалак галоўнага суду, чалавек з вышэйшага сьвету, якi знаецца з каралём, займеў раднёй нахабнага бязроднага шляхцiца. Глядзi, пры сустрэчы гэты Качаноўскi яшчэ i далонямi запляскае: маўляў, ну што, Завiша, засьцiлай абрус. Зраўнялiся! А тое ж Мажэйкава. Крыштаф пакiнуў там часьцiнку душы. Ён жыў з цесьцем i цешчай у добрай згодзе, дапамагаў iм. Разам са старым Тышкевiчам яны планавалi парк, шукалi для яго экзатычныя дрэвы па ўсёй Еўропе, — i вось зараз старыя сьцяжыны будуць таптаць боты гэтага “гаспадара”... Крыштафа перакасiла. — Я яго адваджу, — ён супынiўся на iмгненьне насупраць жонкi, рэзка павярнуўся i выйшаў. Праз некалькi гадзiнаў шлях менскага старасты ля­жаў да родавага маёнтку Тышкевiчаў у Мажэйкаве — туды, дзе бавiла час з абраньнiкам ягоная швагерка панi Марыя. Належала пераадолець блізу дзьвесьце вёрстаў, таму Крыштаф узяў з сабою трох служкаў. Яны павiнны былi дапамагаць пану ў дарозе. Што да аховы, то тут Завiша разьлiчваў на вядомасьць iмя, — маршалка суда не крануць. На першым жа прывале ў Мiры зусiм незнаёмыя шляхцiчы сустрэлi яго вiтаньнем, абступiлi: “Скруцiце яго, ваша мосьць. Не па-беларуску, не па-лiцьвiнску гэта. Ганьба! Якi нягодны прыклад для моладзi? Ня справа спакушаць хворых кабет”. Завiша зьдзiвiўся такой дасьведчанасьцi, аднак гэтыя словы дадалi яму ўпэўненасьцi, ён шчыра дзякаваў сваiм аднадумцам i пачаставаў iх. Мiж тым выпадкова ў Мiры апынуўся адзiн са служкаў Качаноўскага. Ён даведаўся, куды кiруецца Завiша, i, жадаючы дагадзiць свайму гаспадару, кiнуўся на паштовую станцыю, каб папярэдзiць Мажэйкава. Возца тройкi — магутны барадаты дзяцюк — спачатку аднекваўся, упар­цiўся, але потым, убачыўшы пятак, паабяцаў перадаць навiну па этапе. Праз гадзiну пасьля ад’езду гэтай пошты на досьвiтку Завiша крануўся з Мiру i панёсься далей на захад, мяняючы коней у Карэлiчах, Наваградку, Белiцы. У падарожжы праляцеў дзень, i было за поўнач, калi, урэшце, квола блiснулi агеньчыкi Мажэйкава. Да сустрэчы заставалiся хвiлiны. “Што ж, я пакажу, хто ў маёнтку гаспадар!”, — Завiша ў думках прыкiдваў, як i што трэба будзе сказаць i зрабiць, каб прымусiць Качаноўскага пакiнуць Марыю ў спакоi. Выпаўзаючы з-за хмараў, зьзяў поўны месяц. Вiхурыла. Раптам ад пералеску, што цясьнiўся ля крайнiх хатаў, панесьлiся яму насустрач постацi вершнiкаў. Зграя наляцела, выбiла седакоў з сёдлаў, а адзiн з iх ірвануў дзьверцы карэты. — Што, хацеў мяне пабачыць? То хадзi сюды... Дужыя рукi ўпiлiся ў футра, ірванулi. Крыштаф знутры ўпёрся ў ка­рэту, але гэта не дапамагло, яго за ногi вывалаклi ў сьнег, сьцягнулi вопратку i пачалi бiць. — А, дык гэта ты... поскудзь... — хрыпеў Крыштаф. Ён пазнаў Качаноўскага, памкнуўся вызвалiцца, але быў моцна прыцiснуты да зямлi. — Я, я! Усыпце яму, хлопцы! Здымiце порткi, дайце дубцы — я сам адсьцёгаю. Сподняя кашуля судовага маршалка пачала брынявiцца крывавымi пiсягамi. Толькi стогны i хрыплае “заб’ю” вырывалася з ягоных вуснаў. Наталiўшыся, Качаноўскi спыніў экзекуцыю, прысеў на каленi i, расцягваючы словы, прамовiў: — Гэта я цябе заб’ю, калi яшчэ раз сюды прысунешся. Потым ён кiнуў на Крыштафа футра, сьвiснуў сваiм малойцам, i яны паімчалі ў Мажэйкава. Гэтая гiсторыя займела нечаканы паварот. Ехаць у Мажэйкава ў такiм стане Крыштаф ня мог. Краiна падняла б на сьмех удзельнiка многiх бiтваў: дзяржаўцу бязродны шляхцiц усыпаў розгаў! Невядома было таксама, што яшчэ мог выкiнуць “шурак” у маёнтку. Таму добра заледзянелы Крыштаф так-сяк абцёр сьнег i кроў, з дапамогай перапужаных служкаў увалiўся ў карэту i загадаў вяртацца назад. Цела трымцела. Ён адкаркаваў бутэльку ангельскага портэру i прагнымi глыткамi, аблiваючыся, выпiў яе да дна. Праз колькi хвiлiнаў пачало разьлiвацца цяпло, але роспач не прайшла. Ён шкадаваў, што не было магчымасьцi пальнуць у гэтага гада з мушкету i лiхаманкава шукаў шляхi адплаты — аж пакуль стомлены i разагрэты не заснуў. Прайшло гадзiнаў з шэсьць, і, крыху забочыўшы ад ранейшага маршруту, яго карэта полем аб’ехала Жалудок, спынiлася на замену коней у Накрышках, i неўзабаве Завiша пад’ехаў да свайго спадчыннага маёнтку Раготнi. Вёска яшчэ спала, i толькi сабакi пры ўезьдзе паднялi вэрхал. Крыштаф пагрукаў у дзьверы. — Хто там? — пачулася знутры. — Гэта я, пан. Завалы скрыпнулi, дзьверы адчынiлiся, i ён рушыў у цьмяна асьветлены праём. Праз якую гадзiну-другую ён абмыў цёплай вадой раны, перакусiў, апрануў усё чыстае i даў даручэньне войту: неадкладна па­ставiць пад ружжо тузiн малойцаў. Пасьля збору належала адразу ж рушыць на Мажэйкава. Войт кiнуўся выконваць загад. А яшчэ праз дзьве гадзiны разбуджаная Раготня праводзiла атрад у пагоню. На гэты раз паход на Мажэйкава ўдаўся. Нi перад вёскай, нi ў самiм фальварку атрад не сустрэў супрацiву. Ужо добра сьцямнела. Прагарцаваўшы па вёсцы да палацу, вершнiкi сьпешылiся ў парку i, узяўшы ружжы напагатоў, акружылi яго. Завiша падняўся на высокi ганак i праз некалькi хвiлiнаў апынуўся ў пярэднiм пакоi. Перапалоханая дворня хрысьцiлася i назiрала за панам здалёк. У палацы было цiха. Вiдаць, Качаноўскага папярэдзiлi, i ён пасьпеў зьбегчы. У калiдоры зьявiўся з падсьвечнiкам стары камердынер Павел Волек. — Гэты злачынца тут? — Нiяк не, велемасьцiвы пан. — А панi? — У сваiх пакоях. — Прасi. Крыштаф добра ведаў разьмяшчэньне пакояў. Ён зайшоў у слаба ась­ветленую залу i, не распранаючыся, як быў у падарожнай амунiцыi, сеў у фатэль. Праз колькi хвiлiнаў, мякка ступаючы па паркету, апранутая ў цёплы персiдскi халат, прыйшла Марыя. — Прашу прабачыць, панi, але абставiны вымушаюць мяне забыць пра правiлы этыкету, — Крыштаф падняўся насустрач. — Сядайце, сядайце, яснавяльможны. Шчыра кажучы, я не разумею, што прымусiла вас так раптоўна зьявiцца? Мо нешта здарылася з маёю сястрою? Я яе так даўно ня бачыла. О, бедная, яна так часта родзiць. Гэта такая пакута — радзiць. Дзецi... У вас так шмат дзяцей! — Яна злосна засьмяялася, потым суцiшана. — А ў мяне iх няма. Маё дзiцё... Качаноўскi. Я яго кахаю, як дзiця. Мне сказалi: ты прыехаў забiць маё дзiцё?! Вочы Марыi блiснулi нянавiсьцю. Крыштаф не чакаў такога павароту гаворкi. Да гэтага яны не былi во­рагамi. Сем’ямi зьбiралiся на гулянках. Ён дапамог ёй пахаваць двух першых сужэнцаў. З апошнiм — жмудскiм старастам Пацам — яны былi ў добрых стасунках, неаднойчы наязджалi на бацькаўшчыну сваiх жонак-сясьцёр, палявалi ў тутэйшых лясах. Зьмены ў паводзiнах Марыi былi вiдавочныя, але ён ня стаў распачынаць сварку. Сумеўшыся (вiдаць, i сапраўды захварэла), з маляванай шчырасьцю зазначыў: — Дзякуй Богу, Тэрэза адчувае сябе добра. Я прыехаў запытацца, цi ня будзе велемасьцiвая панi такая мiлая, што дазволiць мне, маёй сястры i дзецям пагасьцяваць у яе. Мы даўно не зьбiралiся разам. А некалi ж быў час... Гуло Мажэйкава. Трэба сустракацца часьцей. Я разьлiчваю на вашую ласку, — пра Качаноўскага ён наўмысна не згадаў. — Што ж, прыязджайце... — яна павярнулася i пайшла прэч. Мажэйкаўская гаспадыня паклікала служку i зрабiла адпаведныя рас­па­раджэньнi. Крыштафу быў вызначаны кутні пакой, дзе ён шмат­кроць спыняўся, калi прыязджаў да цесьця. Пры палацы ўсю ноч стаяла ягоная варта. Клопаты цягнулі ў Варшаву, але Крыштаф не пакiдаў Мажэйкава. Праз дзесяць дзён сюды прыехала Тэрэза з дзецьмi. Палац напоўнiўся гоманам, але Марыя для сустрэчы не спусьцiлася. Тое, што гаспадыня ня выйшла сустракаць гасьцей, было нязвыкла. Перш за ўсё ад такой непавагi сумелася сама Тэрэза: дзецям нешта трэба было тлумачыць. — Дзе яна? — запыталася ў мужа. — Мусiць, у сваiм пакоi, — адказаў ён. Тэрэза падняла полы сукенкi, шпарка пайшла па прыступках на другi паверх, але ў пакоi сястры не знайшла. Затое сустрэлася сямейная пакаёўка. — Дзе панi? — У залi, васпанi, — прысела тая. Марыя глядзела ў вялiкае люстэрка. Яна бачыла, як увайшла Тэрэза, але не павярнулася, каб павiтаць яе i абняцца, як колiсь. — Дзень добры, — павiталася Тэрэза першай i накiравалася да сястры. — Цi здаровая, панi? — Нiчога, нiчога! Толькi ня трэба сьпектакляў, — у вачах Марыі былi сьлёзы. — Чым я перад вамi вiнаватая?! Што вам ад мяне трэба!? Забярыце, усё забярыце!!! Мне нiчога ня трэба... Толькi пакiньце мяне ў спакоi! — яна расплакалася наўзрыд i выбегла з залы. Тэрэза пастаяла хвiлiну ў задуменьнi, потым спусьцiлася да сям’i. Калi Завiша з родавай Раготнi кiнуўся з пагоняй за Качаноўскiм, той палiчыў найлепш ня ўвязвацца ў бойку. Тое, чаго ён хацеў, збылося: За­-вiша быў прынiжаны. Вестка аб гэтым разьляцелася па ўсiм абшары. Знаёмыя папярэджвалi аб магчымай расплаце Завiшы i раiлi Качаноўскаму зьехаць у сталiцу i шукаць там падтрымку. Шляхцiц гэтак i зрабiў: разьвiтаўся з Марыяй i зьехаў у Вiльню. У сталiцы ён дачакаўся сустрэчы са жмудскiм старастам Рыгорам Агiнскiм. Той абняў Качаноўскага: — Чулi, чулi. Схiляю голаў перад панавай мужнасьцю. — Няўжо дайшло i да Вiльнi? — Ды чуткi бягуць хутчэй за хвалi. Урэшце гэты выскачка атрымаў належнае. Вы, шаноўны, зрабiлi тое, чаго не ўдавалася нам. Шляхта рознае гаворыць, але я перакананы, што вы зрабiлi правiльна. Нахабства Завiшы ня мае мяжы, а яшчэ лiчыцца нам далёкай раднёй. Я мяркую — ён не рызыкне вынесьцi сваю ганьбу на публiчны суд, будзе шкодзiць. Але тут мы яму не дамо разгарнуцца. Ды i Сапегi на нашым баку. Агiнскi падышоў да шапiку, налiў у келiхi фражскага вiна, працягнуў адзiн з iх Качаноўскаму: — Нас ён баiцца. Павiнен баяцца i вас. Ды i не да гонару сапраўднаму шляхцiцу трываць такую абразу. Вы, вiдавочна, ня ведаеце, што ён жыве з вашай жонкай? — Як?! — зьбянтэжана ўсклiкнуў Качаноўскi. — Так, так! Як толькi вы паехалi ў Вiльню, ён пасялiўся ў яе пакоях. Вакол выставiў варту. Якiмi там займаецца ўцехамi — невядома, але тое дайшло да Тэрэзы. Яна з дзецьмi кiнулася ў Мажэйкава, каб супынiць блуднага мужа. Ды пра гэта гаворыць уся Вiльня! — разьвёў рукамi Агiнскi. Качаноўскi разгублена маўчаў. Толькi ходарам хадзiлi яго пашчанкi. Ён павольна паставiў келiх на стол i запытаўся: — Дык я магу разьлiчваць на вашую падтрымку? — Слова Агiнскага! Яны яшчэ пасядзелi, пагаманiлi. Потым Качаноўскi разьвiтаўся. Для канчатковай разьвязкi пытаньня Агiнскi параiў яму сустрэцца з Паўлам Сапегам. Хаця моц канцлера Вялiкага Княства Льва Сапегi даўно мiнула, яго далёкая радня яшчэ мела моц i ўплыў на тых, хто цягам выбараў цi проста добрых грошай набываў вядомасьць да iшоў угору на Лiтве-Беларусi. Завiша быў якраз з такiх. Ён марыў атрымаць ад караля пасаду падканцлера i блытаўся пад нагамi ў Паўла, якi таксама iмкнуўся да гэ­тага. Крыштаф мог добра ладзiць далiкатныя справы караля, удзельнiчаў амаль ва ўсiх баталiях, ваяваў харобра, чым выклiкаў захапленьне манарха i раздражненьне Сапегаў. Пакуль Завiша выконваў даручэньнi караля, яго маёнткi рабавалiся. Качаноўскi да Сапегi трапiў не адразу. Дворныя сказалi, што пан на ад’езьдзе i давядзецца тры тыднi чакаць. Таму мажэйкаўскi падарожнiк скiраваўся на пастаялы двор, атабарыўся там i пачаў бавiць час у карчме. Размовы тут вялiся пераважна пра ўраджай, цэны на збожжа, пра гасьцей, якiя то прыязджалi, то ад’язджалi з Вiльнi. Як толькi Сапега вярнуўся, Качаноўскi даведаўся пра гэта адзiн з першых i накiраваўся ў палац. — Мы тут — людзi вольныя, — смакуючы штуку мяса на вялiкай паньве, запэўнiваў яго Павел. А ён iмкнецца нас перад Каронай зьняважыць, узду­маў свае парадкi наводзiць. Ведаем, як ён прагне ўлады. Ды не дамо! — i пляснуў па стале даланёй. — Нам ён ня ўказ. Хай кiруе ў сваiм Менску, калi купiў там галасы. — Сапега некалькi хвiлiнаў жаваў моўчкi, потым пацягнуў з кубка прыпраўленага пiва: — Ты вось што… Пакуль да Мажэйкава, пусьцi сям-там чырвонага пеўня ў вёсках ля Менску. Хай народ бачыць, што яго абраньнiк сiлы ня мае. Але вялiкую шайку не зьбiрай i ў бойкi ня ўвязвайся. Паклiча казакоў Вiшнявецкага — пакладуць снапамi. Нам жа важна — самаго пакласьцi. У Качаноўскага грудзi расьпірала ад такога даверу. Але сваiх людзей нi Агiнскiя, нi Сапегi яму не далi. Адлiчылi толькi колькi бiтых талераў, каб наняць атрад з чатырох-пяцi чалавек i паабяцалi, што давядуць да сойму сваю версiю, калi задума зьдзейсьнiцца. Калi ж забойства Завiшы сарвецца, то ўсю адказнасьць за гэта Качаноўскi павiнен быў узяць на сябе. У Вiльнi ён наведаў яшчэ траiх знаёмых, якiя пацьвердзiлi, што Завiша жыве ў Мажэйкаве i не зьбiраецца адтуль зьязджаць: кажа, што жончына вотчына належыць яму. Праз колькi дзён яго атрад скiраваўся на Менск. Там, пад Ігуменам, Жорнаўкамi i Кухцiчамi, счарнiў неба падпаламi i арасiў зямлю крывёй. Качаноўскi гойсаў да той пары, пакуль не стамiўся ад тлумленьня i ня крыкнуў: “Цяпер — на Мажэйкава!”. Шайка дружна яго падтрымала: кожнаму ў Мажэйкаве было паабяцана што-кольвек з маёмасьцi. І ўжо храплi i рвалiся наперад конi. І нiхто ня мог выратаваць ахвяру. Усю ноч лiў дождж. — Вашамосьць! Вашамосьць! — данеслася скрозь сон. Нехта цiха стукаў у дзьверы. Крыштаф падхапiўся з ложку, накiнуў халат, адчынiў. Перапужаны служка залепятаў: — Ваша мосьць, даруйце! Качаноўскi ў Бярозаўцы. Скiроўваецца сюды з вялiкiм атрадам, кажа: “Еду забiваць Завiшу”. — Хто табе сказаў? — Слуга панi Снарскай быў там. — Чакай! — Завiша вярнуўся ў спальню i праз некалькi хвiлiнаў вый­шаў, зашпiльваючы мундзiр. — Падымай старожу! — Ай! — лёкай махнуў рукой. — Нас жа i дзесяцi чалавек не набярэцца. — А колькi iх? — Ды, кажуць, чалавек з трыццаць. Завiша хвiлiну падумаў: — Тады мiгам запрагайце павозкi! Пакiньце тры чалавекi ў дазоры за вёскай, астатнiх — сюды. Будзем грузiць дабро. Трывожная размова разбудзiла палац. Пакуль Крыштаф iшоў да Тэ­рэзiнага пакою, яна ўжо чакала яго: — Што здарылася? — Даражэнькая, iдзе Качаноўскi. У нас людзей мала. Трэба зьяз­джаць. Хуценька зьбiрай дзяцей, забяром родавыя каштоўнасьцi i паедзем у Ра­готню. — А Марыя? — Пакiнь!.. — Крыштаф на хвiлiну сумеўся. — Хаця, скажы, хай зьбi­раецца. За лiчаныя хвiлiны палац ажыў, пачалася мiтусьня. Прыляцеў на канi пасланец ад дазораў: Качаноўскi ў Нецечы, да Мажэйкава ня больш за гадзiну язды. Марудзiць нельга. Крыштаф загадаў коней не шкадаваць, i абоз рухаўся даволi хутка. Сьпяшалiся так, што пры пераезьдзе праз брод Нёману ля Белiцы адна з карэтаў, у якой ехалi дзецi, наскочыла на камень i перакулiлася. Хвала Богу, што дзьверцы ў ёй расчынiлiся, i дзецi пасьпелi шчасьлiва выбрацца. Дзеці кашлялi i дрыжэлi, пакуль iм мянялi адзежу i расьцiралi гарчычным алеем. Аднак было не да ласкi i спачуваньняў, страх падганяў. Карэту зноў паставiлi на колы, i абоз рушыў наперад гэтак жа шпарка, як i дагэтуль. Ад уцёкаў аўтэрытэт Крыштафа ў вачах шляхты яшчэ больш пахiс­нуўся. Яго чарговы раз зганьбiлi. На гэты раз на вачах у жонкi i дзяцей, але горш за ўсё — на вачах шматлiкай шляхты. Мясцовыя зычлiўцы раiлi разьвязаць справу з Качаноўскiм у царкоўным судзе. Але Крыштаф на тое махнуў рукой. Царква, якой ён ахвяраваў штогод агромнiстыя сродкi, была няздольная вырашыць яго асабiстыя клопаты. Усе звароты яна вырашала адпаведна з Законам Божым. Калi Завiша завёў размову з раготненскiм порахам пра Качаноўскага i тую сiтуацыю, якая склалася, той прыпомнiў, што жадаць жонку блiжняга ёсьць вялiкi грэх. “Чакайце, айцец, але ж я не жадаю Марыi!” — усклiкнуў Завiша. “А як растлумачыць пастве тое, што вы езьдзiлi да яе ў Мажэйкава i жылi разам пэўны час?” — пацiкавiўся сьвятар. “Але ж ад той паездкi не было нiякiх непажаданых наступстваў”, — запярэчыў Крыштаф. “Бiблiя не трактуе агульнае жыцьцё жанатага мужчыны з мужняй жанчынай як выключна плоцкую ўцеху. Бiблiя разглядае наступствы такога жаданьня куды шырэй i называе гэта пралюбадзействам. Таму, вашамосьць, ваш учынак можа быць патлумачаны як грэх...”. “Якi грэх?!” — успыхнуў Крыштаф — i падумаў: “Няўжо вам мала грошай?” Ён шмат падарожнiчаў, быў у Рыме, на ягонае золата паўставалi адзiн за адным касьцёлы, i Крыштаф бачыў у гэтым самую вялiкую праяву сваёй набожнасьцi. Аб’явiць грэшнiкам такога шчырага ахвярадаўцу ў iншага не павярнуўся б язык. Было вiдавочна, што сьвятар стаў абаронцам Качаноўскага. Не задаволены матывацыямi пораху, Крыштаф праз колькi дзён накi­раваў скаргу ў Вiльню папскаму нунцыю, якi быў яму добра знаёмы. Яны ня раз, як паслы, сустракалiся ў Гароднi на соймах, гутарылi аб па­шырэньнi каталiцкага ўплыву на Лiтве. Нунцый з задавальненьнем вiтаў ахвяраваньнi Завiшы на касьцёлы, цiкавiўся судовымi справамi, якiя разглядаў Крыштаф, i заўсёды перадаваў вiтаньнi Тэрэзе. Адказ нунцыя не прымусiў сябе чакаць. Спасылаючыся на тое, што справа гэтая i сапраўды складаная i больш цывiльная, чым касьцёльная, ён усё ж знайшоў зачэпкi i давёў аб вынясеньнi ў блiжэйшы час царкоўнага выраку Качаноўскаму i скасаваньнi яго шлюбу з Марыяй. Шляхта такую разьвязку вiтала. Завiша супакоiўся. Ён адправiў частку захопленых з Мажэйкава каштоўнасьцяў у Кухцiчы, перадаў туды пiсьмо з просьбай паведамiць, што робiцца ў айчызьне (даходзiлi чуткi, што далёкiя маёнткi рабуюцца). Мінула восень, выпаў сьнег, а Завiшы ўсё не пакiдалi Раготнi. І Каляды, i Новы год яны сьвяткавалi ў сямейным коле. Наблiжалася сьвята Трох каралёў. Крыштаф упершыню за доўгiя гады сустракаў яго дома. Звычайна праз клопаты менскаму ваяводу не ўдавалася пабыць з дзецьмi. Пад промнямi каралеўскай знацi мары раставалi, жонка i дзецi забывалiся. Іх месца займалi прыдворныя жанчыны, спа­борнiцтвы i доўгiя шыкоўныя застольлi. Цяпер жа тут, у Раготнi, шмат перажыўшы за апошнi час, змушаны быць разам з сям’ёй, ён раптам адчуў сябе клапатлiвым бацькам, зрабiўся ласкавым, пачаў вяртаць дзецям цеплыню, растрачаную за гады блуканьняў. За абедам ён абвясьцiў iм аб парадку сьвята. Старэйшыя папрасілі дазволу на калядаваньнi. Ён не пярэчыў. Успомнiў, як i сам у маленстве разам з iншымi быў калядоўшчыкам. Са сьмялейшых вылучалiся тры каралi-магi. Яны несьлi доўгую тонкую жэрдку са зьвяздой, сьпявалi. Дадому прыходзiлi ружовашчокiмi i доўга дзялiлiся ўражаньнямi. Пасьля паўночы вячэралi ля камiну i, змораныя яго цяплом, засыналi пад нетаропкую гутарку бацькоў. Пасьля абеду Тэрэза паклiкала кухара i пайшла абмяркоўваць з iм сьвяточныя стравы. Крыштаф пакрочыў у кабiнет і зачынiў дзьверы. Церушыў сьнег. Раготня па дахi стаяла ў сумётах. Добра ачышчанай ад сьнегу была толькi вулiца ад маёнтку да касьцёлу. “Як там складзецца? — узіраўся ён у прыцемкi. — Ужо колькi месяцаў яны жывуць у Раготнi. Качаноўскi не паказваецца. Належыць рыхтавацца да ад’езду ў Варшаву. Каторы год кароль запрашае ў сваю кампанiю, намякае, але пячаткi падканцлера ў рукi не аддае. Сапегi i Агiнскiя нашэптваюць Аўгусту на вуха. Можна прадбачыць, як размалююць яны сярод паслоў на сойме яго апошнiя паразы ад Качаноўскага! Даложаць, даложаць. Якi ж пасьля гэтага аўтарытэт? Кароль, канешне ж, паклiча на весялуху, але зноў пра прызначэньне замарудзiць, змоўчыць. А мо нават i пазьдзекваецца жартаўлiва”. Крыштаф уздыхнуў, адышоў ад вакна, высунуў з шапiку шуфляду, у якой ляжалi два новенькiя мушкеты. Узяў адзiн з iх. Холад i цяжар металу прыемна напружылi руку. Ён ускiнуў зброю, прыцэлiўся ў марозныя прыцемкi: “Пальнуць бы ў Качаноўскага...”. Потым павярнуўся да бацькавага партрэту. Вялiкi лiтоўскi пiсар глядзеў на сына са старадаўняй карцiны, глядзеў спакойна i ўпэўнена, перакананы ў праваце i магутнасьцi роду. Крыштаф адчуў сябе нiякавата, падышоў блiжэй да палатна, з хвiлiну глядзеў у бацькавы вочы, потым вярнуўся, цiха паклаў зброю на месца, засунуў шуфляду i, насуперак думкам, прыступiў да разбору спраў. Гэта былi рознага роду судовыя маёмасныя скаргi, якiя належала вынесьцi на канчатковую рэзалюцыю караля. Ужо было даўно за поўнач, калi, пачытаўшы паперы i адчуўшы сябе зноў дзяржаўцам, ён выйшаў з кабiнету, спусьцiўся ў пярэднi пакой, дзе патрывожаныя служкi засьведчылi яму спакой. Ён вярнуўся наверх i зьнiк у Тэрэзiнай спальнi. Напярэдаднi сьвята Марыя на правах добраахвотнай арыштанткi засталася дома. Завiшы ўсёй сям’ёй адправiлiся на iмшу ў касьцёл. Ісьці належала амаль праз усю вёску: храм знаходзiўся досыць далекавата. Ён быў пабудаваны ў незапамятныя часы манахамi на пагорку, з якога ад­крывалiся цудоўныя краявiды. Аб тым, што настала сьвята, звычайна было бачна здалёк: апранутыя сьвяточна купкi людзей iшлi да касьцёльнай брамы. Сёньня знаёмыя вiталiся стрымана: яны ведалi аб прыгодах Завiшаў, але ня ведалi, як сябе паводзiць. Крыштаф гэта прыкмецiў: “Значыць, ня ўпэўненыя, што мая праўда, што я перамагу”. Думкi зноў скiравалiся на Качаноўскага. Настрой сапсаваўся. Дома яшчэ больш ахiнула маркота... Цяжкi камень вiсеў на душы Крыштафа. Гэты Качаноўскi ня толькi спаганiў усё тое чыстае, што было зьвязана з мiнулым, з яго першым прыездам да Тышкевiчаў, першай сустрэчай з Тэрэзай. Ён паквапiўся на частку дабра, якое пасьля Марыi магло б належаць яго дзецям. Ён ушчэнт разбурыў сьцяну трывалага спакою, якая доўгi час мацавалася сем’ямi Тышкевiчаў i Завiшаў. І хаця Крыштафа чакалi дзяржаўныя справы, ён разумеў: трэба выцягнуць стрэмку, каб жыць спакойна. Як гэта адбу­дзецца, ён яшчэ ня ведаў. Канчатковую разборку з Качаноўскiм пакiдаў да часу i, каб захаваць спакой сям’i, загадзя адправiў у Кухцiчы ганца па падмогу. Раготня павiнна была стаць для Качаноўскага непрыступнай крэпасьцю. У Вялiкiм Княстве паважалi сiлу, i многiя справы вырашаў ня суд, а шабля. Завiшы запрасiлi да сябе самых блiзкiх гасьцей. Крыштаф з Тэрэзай сустракалi iх у ярка асьветленай зале з вялiкiм сталом пасярэдзiне. Ру­жовашчокiя панi i iх сужэнцы праходзiлi на супрацьлеглы бок i ветлiва вiталiся. Гоману большала. Крыштаф запрасiў гасьцей за стол i сам з Тэ­рэзай заняў свае месцы. — Яснавяльможныя! — пачаў ён, — аддамо належнае Госпаду. Прысутныя ўсталi, кожны моўчкi згадаў малiтву. — А цяпер да бяседы. Хай будзе яна вольнай сярод сяброў. Будзем годнымi нашых бацькоў i дзядоў, будзем шанаваць iх традыцыi. Я рады, што вы завiталi да нас ня толькi каб разам адзначыць сьвята, але i падтрымаць нас. Я цаню гэта i абяцаю, што дзеля сяброўства не пашкадую нiчога i, як магу, буду падтрымлiваць вас. З Богам! — i ён падняў келiх. Пачалося застольле. Разагравалiся карамбамбулем з “каралём” i “русалкай” i адмысловымi закускамi. Калi ж на стале зьявiлася мядзьве­джая лапа ў мёдзе, пачулiся воклiчы: “Брава!”, “Граф, раскажыце, раскажыце, як вы яго завалiлi?” Ля Раготнi мядзьведзяў вялося мала. Перабiлi. Таму ён паляваў на iх пад Менскам. Паляваньне было небясьпечнае, многiя яго знаёмыя пабы­валi ў лапах зьвера, некаторыя загiнулi. Але Крыштафу шанцавала. Яму ўдавалася забiць мядзьведзя калi ня з першага, дык з другога стрэлу. Служкi заўсёды былi напагатове i страхавалi. Яны ж i сьвежавалi здабычу. Тлушч i жоўць адносiлi лекару, скуру выраблялi для падарункаў, мяса забiралi ў панскую сьпiжарню. Галоўным жа ў здабычы былi лапы. Яны ляжалi да пары ў лёдзе i гатавалiся для пачастунку самых высокiх гасьцей. Крыштаф распавёў пра небясьпеку паляваньня, прыгоды, далучыў да iсьцiны шмат баек. Госьцi слухалi з вялiкай увагаю, хаця пах страў прымушаў iх раз-пораз пераводзiць позiрк на стол. “Яснавяльможны, раскажыце, што бачылi ў Рыме? А што, праўда вы сустракалiся з рускiм царом Пятром? Кажуць, што вы добра выпiлi з Карлам ХІІ?” — ляцелi да Крыштафа пытаньнi. І ён распавядаў пра звы­чайнае i дзiвоснае, пра балы i пацехi, далёкiя паездкi, сутычкi з ворагам i перамогi, пра ўсё, што акружала яго ў паўсядзённай працы. Калi ўсталi з-за стала i жанчыны сабралiся ў сваё звычайнае кола, каб абмеркаваць тыя справы, у якiх мужчыны нiчога ня кемiлi, Крыштаф прапанаваў моцнай палове згуляць у карты. “Велемасьцiвыя! Але вам не забараняецца далучыцца...” — з паклонам зьвярнуўся ён да дам. “Не, не, вашы жарсьцi — не для нас, — запярэчыла Тэрэза. Мы лепш раскладзём Таро”. Мужчыны пайшлi ў кабiнет Крыштафа. Вялiкi стол ужо быў засланы зялёным сукном, два служкi з куфлямi пiва стаялi напагатове. Вырашылi гуляць у фараона. Пасьля непрацяглых перамоў ролю бан­-каў­шчыка добраахвотна ўзяў на сябе пан Рудкоўскi. Крыштаф перадаў яму грошы на банк i пазалочаную скрыначку для картаў. Гульня пачалася паволi. Потым азарт пачаў нарастаць, i калi чарговы раз Крыштафу пашанцавала, у разгарачаны гульнёй пакой нясьмела ўвайшоў лёкай. Ён далажыў, што ў пярэднiм пакоi гаспадара чакае чалавек ад Качаноўскага, настойвае на сустрэчы. Крыштаф кiнуў карты: “Дык завi сюды”! Гоман сьцiх. “Ён настойвае на асабiстай сустрэчы”, — прагучала ў цiшы. “Панове, я прашу працягваць”, — сказаў гаспадар i з бачным хваляваньнем выйшаў з пакою. Гульцы кiнулi карты, пачалося абмеркаваньне падзеi. Калi праз хвiлiнаў пятнаццаць Крыштаф вярнуўся, яго сябры ўжо мелi агульную думку: шэльма Качаноўскi зноў нешта махлюе. — Прапануе ранiцай сустрэчу за вёскай. Хоча прымiрыцца, — сказаў Крыштаф i пасьля паўзы дадаў: — Я згадзiўся! Ён i сапраўды ўспрыняў прапанову як добры знак, але раготненскiя шляхцiчы пачалi адгаворваць ад сустрэчы: “Небясьпечна! Мы ведаем гэ­тага прайдзiсьвета!” — Я пайду на сустрэчу, — упэўнена сказаў Крыштаф. — Але трэба падстрахавацца. Ісьцi аднаму рызыкоўна! — пачулiся па­рады. Сустрэча павiнна была адбыцца на досьвiтку ля гарадзiшча за вярсту ад вёскi. Пасьля абмеркаваньня вырашылi, што Крыштаф возьме на суст­рэчу двух коньнiкаў. Яны будуць прыкрываць яго, а калi што — увяжуцца ў бойку. Большую дапамогу Крыштаф палiчыў залiшняй: будзе няёмка, калi Качаноўскi выйдзе ў поле адзiн, а Завiша прывядзе цэлы атрад. “А калi адбудзецца наадварот?” — выказвалi перасьцярогу раготненцы. Вырашылi, што жадаючыя аказаць Крыштафу дапамогу павiнны за гадзiну да сустрэчы быць напагатове, сядлаць коней, але не выходзiць на вулiцу. Ім належала чакаць умоўнага сiгналу ў стайнях. Такiм сiгналам павiнен быў стацца стрэл. Дамовiўшыся, усхваляваныя гульцы пайшлi да сваiх кабетаў. Выра­шылi ў тонкасьцi сваёй задумы iх ня ўводзiць. Праз паўгадзiны ад палацу ў розныя канцы Раготнi санныя фурманкi разьвезьлi прысутных, па­брахалi сабакi, i ўсталявалася цiшыня. Качаноўскi вырашыў зьвесьцi Завiшу з белага сьвету менавiта ў дзень Трох каралёў. З аднога боку, у гэты дзень пiльнасьць Крыштафа была найменшай, з другога — хацелася паказаць сьвятарам-заступнiкам, што ня толькi Бог, а i ён, Качаноўскi, можа вырашаць людскiя лёсы. Забойства Завiшы надало б яму вагi i канчаткова замацавала б за iм права ва­лодаць Мажэйкавам. Наблiжаючыся з Вiльнi да сваёй ахвяры, ён зрабiў вялiкi пераход з Лiды да Дзятлава, пераначаваў там i на наступны дзень, як толькi добра сьцямнела, з сваёй хеўрай неўпрыкмет падаўся да Раготнi. Заставалася да яе сем вёрстаў, аднак дарога была ў сумётах, часам гублялася, i таму на яе затрацiлi больш часу, чым меркавалася. Спынiлiся наводшыбе, у хаце дворнага служкi Хведара Якоўчыка. Калi Качаноўскi кiраваў Раготняй, Хведар надта дагаджаў гаспадару, хацеў пры iм займець хоць невя­лiчкую пасаду, i таму сустрэў былога гаспадара лагодна. Адвёў коней у цесны хляўчук, мiмаходзь загадаў жонцы накрыць стол, а калi вяртаўся, дык нёс з сабой бочачку з пiвам. Качаноўскi заўважыў пачастунак, пачаў распранацца: — Здаецца, за табой такога граху не вадзiлася. — Дык я ж, яснавяльможны, нiчога не парушаю. Было ж для справы, гэта для справы, — замiтусiўся Ян. — Добра, добра! Але глядзi: каб заўтра прыйшоў служыць цьвярозым. Я закон шаную: п’янiцы — i калiва нi дам. — Што вы! Яснавяльможны, няўжо заўтра? А, вой! Хутчэй бы, хутчэй! — Ды не мiтусiся, — спынiў яго Качаноўскi, — лепш скажы, як тут Завiша правiць? Скiнуўшы сукман, ён прысеў на лаве. Астатнiя яго сябры (было iх пяцёра) пачалi разьмяшчацца вакол агнiскi на глiнянай падлозе. — Ды як ён правiць. Вядома ж як: па-дурному. Прыцясьняе тых, хто быў з вамi ў сяброўстве. Нас, дворных, ня мiлуе. — Ну а што пра мяне гаворыць? — Ды адсохне мой язык... — Кажы, кажы! Ня бойся! — Што, маўляў, гэты паляк дарэмшчыну любiць, на сьвятое замахнуўся. Што не дазволiць парушыць шляхетны лад Лiтвы, маўляў, да Марыi ў вас не каханьне, а разьлiк, што будзе перасьледаваць вас, пакуль не пасадзiць за краты цi не заб’е. — Ну, я, канешне ж, ня ён — па дзiцяцi ў год на сьвет не пускаю. Сам блудзiць па Еўропе, а жонку дзецьмi зьвязвае. У мяне ж з Марыяй, — ён закiнуў рукi за галаву i выдыхнуў, — каханьне! Не я вiнаваты, што яна палюбiла маладую кроў. Я ёй адкрыў сьвет асалоды... Ну а таго, хто стаў на нашым шляху — сатру, пылам пушчу! — i пляснуў далоньню па стале. — Мы спазьнiлiся i стамiлiся. А ты зьбiрайся пацiху. Пойдзеш да Завiшы перамовы весьцi. — Яснавяльможны, якi ж з мяне перамоўшчык. Не губiце! Ён жа, як даведаецца пра вас, — адразу мне галаву зьнясе, дом спалiць. Хведар пярэчыў цiха, мяўся, з вачэй цяклi слёзы: — Назад не адпусьцiць, пакуль не даведаецца пра вас... — І то праўда. Ды ты не скуголь. Давай, Грышко, — зьвярнуўся ён да аднаго са сваiх. — Ідзi, як дамовiлiся. Праз колькi хвiлiнаў перамоўшчык рыпнуў дзьвярыма, пусьцiў у хату клубы марознай пары i зьнiк у цемры. Рады такому зыходу, Хведар кiнуўся ў ногi Качаноўскаму. Яго сямей­нiкi, якiя ў ірваных кажушках ляжалi на палацях, нiяк сябе ня выдалi. Дровы ўгаралiся. Госьцi, разамлелыя пасьля марозу, падсмажылi мяса, запiлi яго аўсяным кiсялём i селi драмаць. Карова пазiрала на iх з сеняў з зайздрасьцю, а маленькi сабачка пасьля нечаканага пачастунку з касьцей пацёрся ля ног, скокнуў на палацi i згарнуўся клубком. Качаноўскi ня зьвёў вачэй. Мроiлася карцiна забойства. Ён ведаў: на­вучаны горкiм вопытам, Крыштаф кантраляваў ахову палацу сам i без яе нiкуды не адлучаўся. Зрабiць напад на яго з-за вугла было немагчыма, штурмаваць палац — тым больш. Заставалася адно — выцягнуць яго за межы сядзiбы i там ужо канчаткова расправiцца. Галоўнае — ня даць ачухацца, страляць з блiзкай адлегласьцi, будзе жывым — даканаць шаб­ляй. Думкi мроiлiся, накладвалiся адна на адну i замыкалiся ў карагодзе. За некалькi гадзiнаў да забойства ён ужо не валодаў сабой. Невядомая д’ябальская сiла вяла яго да крывавай расправы. …Ганец вярнуўся i сказаў, што Завiша пагадзiўся на сустрэчу. Было яшчэ цёмна, калi ад вёскi ад’ехалi тры коньнiкi. Па бальшаку яны накiравалiся да далёкага кургану-гарадзiшча. Насустрач iм таксама рушыла конная постаць. На фоне белага сьнегу было бачна, як яна хутка пераадолела метраў сто i супынiлася: Качаноўскi заўважыў, што Завiша едзе не адзiн, i вырашыў не аддаляцца ад кургану. Там у засадзе знахо­дзiўся ягоны атрад. Адрывацца ад яго далёка было небясьпечна. Вяртацца назад ён ня мог: Завiша западозрыў бы няладнае, скакаць жа далей, на зблiжэньне, азначала ўступiць у бой з трыма, што ў планы Качаноўскага таксама не ўваходзiла. Качаноўскi апусьцiў руку на мушкет, узьвёў курок. Прыкiнуў: страляць трэба толькi тады, калi коньнiкi спыняцца, iнакш — не пацэлiць. Калi падпусьцiць блiзка, то i з яго зробяць рэшата. Нервы здавалi. Таму калi да Крыштафа заставалася трыццатая частка вярсты, ён падняў зброю i стрэлiў. Прамазаў! Куля прайшла побач, але не зачапiла. Седакi ўздыбiлi коней. Ляснулі новыя стрэлы. З-за кургану выскачыў атрад Качаноўскага. Крыштаф з сябрамi павярнулi да вёскi. Аднак да яе было далей, чым да пагонi. Абуджаныя стралянiнай, ірванулi з вёскi насустрач Качаноўскаму добраахвотныя Завiшавы памочнiкi. Яны ляцелi з гiканьнем i сьвiс­там, не зьвяртаючы ўвагi на стрэлы. І тады коньнiкi Качаноўскага супынi­лiся, пачалi пытацца ў Качаноўскага, што рабiць. Конi гарцавалi, круцiлiся, i гэтай замiнкi было дастаткова, каб вясковыя зблiзiлiся на адлегласьць стрэлу. Адной з першых куляў быў забiты Грышко. Праз якую хвiлiну крывавая пляма пачала шырыцца на грудзях самага злога ў атрадзе — Лукаша. Прабiла шапку i ў самога Качаноўскага. Яшчэ стрэл — i ён ляцiць у сьнег з забiтага каня. Яго падхоплiваюць, i атрад нясецца прэч з месца пабоiшча за курган. Але схову няма. Стрэлы — i яшчэ двух забiтых нясуць разьюшаныя конi. Крыштаф зразумеў, што Качаноўскi адыходзiць туды, дзе можа быць падмога, i вырашыў дагнаць працiўнiка. Праўда, часу на тое, каб сабраць атрад, не было, вясковыя адсталi. Тады ён крыкнуў: “Даб’ю яго сам!” — i панёсься наўздагон. За iм яшчэ пяцёра паплечнiкаў. Конi храплi. Коньнiкi шпорылi iх, сьцiскалi ў руках стылую зброю i несьлiся, несьлiся ў сьнежную далячынь. А за iх сьпiнамi ўставаў ранак, ранак дня Каралёў. І гэта ня выдумана, што ўсе яны былi добрымi хрысь­цiянамi, заўсёды прычашчалiся i спавядалiся. Што ведалi коньнiкi Запаветы i абавязак ахвяраваць Богу ў гэты дзень золата, ладан i мiру. Ды д’ябал гнаў iх удалячынь, каб скласьцi яму найвышэйшую чалавечую ахвя­ру. Качаноўскi не разьлiчваў, што ўсё так атрымаецца. Страх авалодаў iм. Позiрк чапляўся за далягляд, шукаў любую постаць. Ён спадзяваўся сустрэць знаёмых, каб дапамаглi яму, але ня толькi ў полi, але i ў Явары ён ня стрэў нiводнай душы. У сьвята людзi не сьпяшалiся ўставаць, ды i было яшчэ даволi рана. У Накрышках ён заўважыў адчыненыя дзьверы касьцёлу. “Спынiцца, папрасiць падмогу”, — пранеслася ў галаве. — Але чым дапаможа сьвятар? Пакуль буду перамаўляць, Завiша дагонiць”. Быццам зразумеўшы ягоныя думкi, два паплечнiкi, што скакалi побач, закрычалi: “Давай займем абарону! Адаб’ёмся...”. Але Качаноўскi адмоўна махнуў галавой. Узяўшы рысьсю ў Раготнi, конi паступова перайшлi на галоп, а пры на­блiжэньнi да Жалудка, адмахаўшы трыццаць вёрстаў, усё часьцей пачалi зьбiвацца на iнахадзь. За тры гадзiны пагонi Завiша не наблiзiўся да свай­го крыўднiка нi на крок, то губляючы яго з поля зроку, то зноў заў­важаючы наперадзе тры паўзучыя па сьнегавым абшары кропкi. Толькi перад Жалудком адлегласьць пачала скарачацца, i Крыштаф заўважыў, як паплечнiкi аддзялiлiся ад Качаноўскага i пачалi аб’язджаць Жалудок зьлева, сам жа ён панёсься напрамкi. Не зважаючы на гэты манеўр, Завiша скiраваўся за Качаноўскiм. Гарадок ужо прачнуўся. Дымкi цягнулiся з комiнаў хат. Рыпелi жураўлi студняў. Застаўлены выпражанымi санкамi, ня спаў кiрмаш. Той з ганд­ляроў, хто прыехаў зьвечару, каб заняць лепшае месца, яшчэ грэўся ў гаспадара, аднак большасьць ужо снавала, раскладваючы навiдавоку свой няхiтры тавар. Сьвята ў Жалудку мелася быць шыкоўным. Зьбялелы Качаноўскi пранёсься паўз гандлёвую плошчу, завярнуў упра­ва. Ля касьцёлу саскочыў i хуценька ўзьбег па прыступках у расчыненыя дзьверы. “Зачыняйце!” — пачуўся ягоны крык пад скляпеньнямi. Аднак у памяшканьнi нiкога не было. Ён пачаў тузаць зачыненыя дзьверы баковак. Адны з iх паддалiся. Качаноўскi зьбег па крутых каменных прыступках унiз i апынуўся ў склепе. Ён круцiў галавой, шукаючы выхад, i, зразумеўшы, што апынуўся ў тупiку, кiнуўся назад. Аднак на верх­няй прыступцы яго ўжо чакаў Завiша. Хвiля — i зьбiты з ног Качаноўскi пакацiўся ўнiз. Дзьверы зачынiлiся. Уляцеўшы ў касьцёл, Завiша ледзь ня зьбiў пастыра, якi выйшаў на шум, падняты Качаноўскiм. На пытаньне “Дзе?” той толькi лыпаў вачыма. Вiдавочна, ён быў вельмi зьдзiўлены зьяўленьню ў храме ў такi сьвяточны дзень узброенага i разьюшанага чалавека. Завiша адштурхнуў яго, пачаў тузаць зачыненыя дзьверы. У адных з iх i сустрэўся нос у нос з Качаноўскiм. Страляць у яго ня стаў. Нейкi голас у апошнi момант загадаў яму не рабiць гэтага. Зачынiўшы дзьверы на ключ (ён тырчэў у замочнай шчылiне), Крыштаф падпёр iх дубовай папярэчынай, вярнуўся ў храм i плюхнуўся на лаву: “Усё... Буду судзiць!”, — сказаў, пазiраючы з-пад iлба на сьвятара, i паклаў мушкет на каленi. “Судзiць дадзена толькi Госпаду”, — запярэчыў сьвятар. “Не, судзiць яго буду я!..”, — цiха выдыхнуў Крыштаф i, стомлены пагоняй i ўсiм перажытым, яшчэ пасядзеў хвiлiну, уставiўшыся ў адну кропку, а потым падняўся i пайшоў, хiстаю­чыся, на выхад. Сьвятар рушыў за iм. Крыштаф адчуў гэта i, не азiраючыся, ля выхаду сказаў: “Я Завiша — судовы маршалак Вялікага Княства. Сьвята псаваць ня буду. У склепе — небясьпечны злачынца. Яго — не выпускаць, нiкому пра здарэньне не гаварыць. Заўтра ранкам я буду судзiць яго”. Потым каманда ўскочыла ў сёдлы i паволi рушыла шукаць карчму. Местачковыя з цiкавасьцю назiралi за стомленымi падарожнiкамi. Карчмар-габрэй заўважыў, што госьцi няпростыя, слаўся, запабягаў наперад, ды на гэта пачуў толькi: “Карамбамбулю, сьцягно ды сон”. “Ой, яснавяльможныя, дзе ж узяць карабамбулю, дзе ўзяць? — замiтусiўся карчмар i шэпатам запытаўся: — Мо хлебнага пакаштуеце? Засталося ад рускiх...” Далi згоду. Прайшла хвiлiна — стол быў накрыты. Пiлi шмат. Спачатку ўспамiналi перажытае за дзень, потым сядзелі моўчкi, пакуль, урэшце, карчмар, паклiкаўшы дапамогу, не зацягнуў iх у пакой, якi трымаў для заезджых гасьцей. Раненька пастаяльцы зноўку селi ў сёдлы i пагарцавалi да касьцёлу. Сьвятар чакаў. Было бачна, што ў гэтую ноч ён ня спаў. Твар яго быў прыпухлы, вочы стомленыя. У кароткай перамове яму не ўдалося пераканаць Завiша адмянiць намер i перадаць свайго палоньнiка на парукi касьцёлу. Адзiнае, чаго ён дамогся, — не выносiць прысуд у храме. І калi Качаноўскага са зьвязанымi рукамi вывелi са склепу, ён, гледзячы ў сьпiну арыштанту, моўчкi перажагнаў таго. Качаноўскага падхапiлi, пасадзiлi ў сядло, i кавалькада скiравалася за гарадок. Вецер гнаў па зямлi сьнегавыя зьмейкi, упiваўся калючкамi ў твар, набiваў сьнегам валасы арыштанта. Усё яго нутро рыхтавалася пера­ступiць мяжу, той невядомы страшны канец, якi ўрэшце рэшт наканаваны чалавеку. Ад сэрца ўнiз, балюча працiнаючы цела, абрывалiся хвалi страху. Галава апусьцела. Апошнiя малюнкi жыцьця плылi, як у сьне. Калi непадалёк ад могiлак нарэшце супынiлiся, ён ссунуўся з каня, упаў нiцма i моўчкi глядзеў з-пад iлба на няголенага, зарослага шчацiнай судовага маршалка. Той пачаў з прамовы, у якой звычайна згадваюць прысутных асоб суду: радцаў, лаўнiкаў, дэлегатаў, згадаў парушаныя арты­кулы заканадаўства. Судовы парадак Завiша ведаў добра. Пасьля нядоўгага абгрунтаваньня прагучаў ягоны прысуд — сьмерць! Качаноўскі ўскочыў, кiнуўся ўбок, прабег колькi крокаў па глыбокiм сьнезе i ўпаў. Хрыпла вырваўся ягоны крык. Завiшавы паплечнiкi пады­шлi да Качаноўскага, завязалi шалiкам вочы. Праз хвiлiну грымнуў стрэл... Коньнiкi ўскочылi ў сёдлы, ірванулi з месца i моўчкi скiравалiся назад да Раготнi.