_____________________
Шахіншах
Пераклад
з польскай
Яўгена
САЛЕЙЧУКА |
Паперы, твары, палі кветак Дарагі Божа,
я хацеў бы, каб не было зла...
Дэббі, “Лісты дзяцей да Пана Бога”, Выд. Pax, 1978)
Усё ў такім беспарадку , быццам хвіліну таму паліцыя скончыла гвалтоўны і нярвовы ператрус . Паўсюль ляжаць раскіданыя газеты , стосы мясцовых і замежных газетаў , сьпецыяльныя выпускі , вялікія загалоўкі , што кідаюцца ў вочы :
ВЫЛЕЦЕЎ
і вялікі здымак худога , выцягнутага твару , на якім бачна засяроджанае напружаньне , каб не паказаць ні нерваў , ні паразы ; твару з настолькі ўпарадкаванымі рысамі , што ён ужо нічога не адлюстроўвае . А побач экземпляры іншых сьпецыяльных выпускаў , з пазьнейшай датай , якія ліхаманкава і трыумфальна паведамляюць , што :
ВЯРНУЎСЯ
і ніжэй , на ўсю старонку , здымак патрыярхальнага твару , суворага і закрытага , без ніводнага жаданьня выказаць што -небудзь .
(А паміж тым адлётам і вяртаньнем – якія эмоцыі , які ж напал , колькі гневу і небясьпекі , колькі пажараў !)
На кожным кроку – на падлозе , на крэслах , на століку , на пісьмовым стале – раскіданыя аркушы , шматкі паперы , нататкі , запісаныя пасьпешна і настолькі бязладна , што цяпер сам мушу задумвацца , адкуль я выпісаў думку : “будзе падманваць вас і абяцаць , але не паддавайцеся падману ”, (хто гэта сказаў ? калі і каму ?)
Альбо чырвоным алоўкам на ўвесь аркуш : “Абавязкова патэлефанаваць 64-12-18” (а мінула ўжо столькі часу , што я не магу прыгадаць сабе , чый гэта тэлефон і чаму ён быў тады настолькі важны ).
Недапісаныя і неадпраўленыя лісты . Стары ! Давялося б доўга распавядаць пра тое , што я тут бачыў і перажыў . Аднак мне цяжка ўпарадкаваць адчуваньне , якое ...
Самы вялікі беспарадак пануе на вялікім круглым стале : фотаздымкі розных фарматаў , магнітафонныя касеты , аматарскія васьміміліметровыя стужкі , бюлетэні , фотакопіі ўлётак – усё нагрувашчана , перамешана як на блышыным рынку , бяз ладу і складу . А яшчэ плакаты і альбомы , кружэлкі і кніжкі , сабраныя , падараваныя людзьмі , усе дакументы таго часу , які толькі што мінуў , але які яшчэ можна пачуць і ўбачыць , бо ён зафіксаваны тут : на кінастужцы – плывуць узбуджаныя рэкі людзей ; на касетах – плач муэдзінаў , крыкі камандаў , размовы , маналогі ; на здымках – твары ў стане запалу , у экстазе .
Цяпер ад адной думкі , што трэба пачаць усё ўпарадкоўваць (бо набліжаецца дзень майго ад ’езду ), мяне ахоплівае нежаданьне і бязьмежная стома . Шчыра кажучы , калі я жыву ў гатэлі , што здараецца са мной вельмі часта , мне заўсёды падабаецца , каб у пакоі панаваў беспарадак , бо ён стварае адчуваньне нейкага жыцьця , замяняе інтымнасьць і цяпло , зьяўляецца доказам таго (што праўда ілюзорным , але ўсё ж такі ), што такое чужое і няўтульнае месца , якім па сваёй прыродзе зьяўляецца кожны пакой у гатэлі , хоць часткова зрабілася заваяваным і прыручаным . У педантычна прыбраным пакоі я адчуваю сябе здранцьвелым і самотным , на мяне ціснуць усе простыя лініі , канты мэблі , паверхні сьценаў , мяне разьбівае ўся гэта абыякавая і халодная геаметрыя , усё гэтае цяжкае і скрупулёзнае разьмяшчэньне , якое існуе нібыта самое для сябе , бяз сьледу нашай прысутнасьці . На шчасьце , ужо праз некалькі гадзінаў пражываньня , пад уплывам маёй дзейнасьці (зрэшты несьвядомай , якая вынікае або ад сьпешкі або ад ляноты ), увесь засьпеты парадак распадаецца і зьнікае , усе рэчы ажываюць , пачынаюць пераносіцца з месца на месца , уваходзіць кожнага разу ў новыя суадносіны і сувязі , робіцца цесна і мудрагеліста , і праз гэта больш прыхільна і нязмушана . Можна ўздыхнуць і ўнутрана расслабіцца .
Аднак пакуль я не магу сабраць столькі сілаў , каб нешта крануць у гэтым пакоі , таму я іду ўніз , дзе ў пустым , панурым холе чатыры мала дзёны п ’юць гарбату і гуляюць у карты . Яны захопленыя нейкай складанай гульнёй , правілы якой я ніяк не магу зразумець . Гэта ні брыдж , ні покер , ні ачко , ні зыхлік . Гуляюць адначасова двума калодамі , маўчаць , у пэўны момант адзін з іх з задаволеным выразам твару забірае ўсе карты . Потым лёсуюць , раскладваюць на століку дзясяткі картаў , задумваюцца , нешта падлічваюць , падчас лічэньня распачынаюцца спрэчкі .
Гэтыя чатыры асобы (абслуга рэцэпцыі ) жывуць з мяне , я іх утрымліваю , бо ў гэтыя дні я адзіны жыхар гатэлю . Апроч іх я ўтрымліваю таксама прыбіральшчыц , кухараў , кельнераў , прачак , вартаўнікоў і садоўніка і , думаю , што яшчэ пару іншых асобаў і іх сем ’яў . Не хачу сказаць , што калі б я марудзіў з аплатай , гэтыя людзі памерлі б з голаду , але на ўсялякі выпадак я стараюся своечасова ўпарадкоўваць мае рахункі . Яшчэ некалькі месяцаў таму здабыцьцё пакою ў гэтым горадзе было подзьвігам , шчасьлівым білетам , выграным у латарэю . Нягледзячы на вялікую колькасьць гатэляў , рух быў такі , што прыезджыя былі вымушаныя здымаць ложкі ў прыватных шпіталях , абы знайсьці нейкі прытулак . Але цяпер скончыліся інтарэсы , скончыліся лёгкія грошы і ашаламляючыя пагадненьні , мясцовыя бізнэсмены ўвішна пахавалі галовы , а замежныя партнёры выехалі ў паніцы , пакідаючы ўсё . Раптам замёр турызм , спыніўся ўсялякі міжнародны рух . Частка гатэляў была спаленая , іншыя зачыненыя , або стаяць пустыя , у адным партызаны арганізавалі свой штаб . Горад сёньня заняты сабой , яму не патрэбныя чужынцы , не патрэбны сьвет .
Карцёжнікі спыняюць гульню , хочуць пачаставаць мяне гарбатай . Тут п ’юць толькі гарбату альбо ёгурт , ня п ’юць кавы і нічога з алкаголю . За ўжываньне алкаголю можна атрымаць сорак бізуноў , нават шэсьцьдзясят , а калі пакараньне выконвае моцны асілак (звычайна такія найбольш ахвотна бяруцца за бізун ), дык ён зробіць на сьпіне неблагую ятку . Таму мы сёрбаем гарачую гарбату і глядзім у другі канец холу , дзе пад вакном стаіць тэлевізар .
На экране тэлевізара зьяўляецца твар Хамейні .
Хамейні прамаўляе , седзячы на простым драўляным фатэлі , які стаіць на зьбітым з дошак памосьце , недзе на адной з плошчаў беднага (мяркуючы па нізкай якасьці пабудоваў ) раёну Кума . Кум – гэта невялікі , шэры , пляскаты , нязграбны горад , разьмешчаны ў ста пяцідзесяці кіламетрах на поўдзень ад Тэгерану , на пустыннай , стамляючай , пякельна гарачай зямлі . Здавалася б , што ў гэтым забойчым клімаце нішто не павінна спрыяць разважаньню і сузіраньню , аднак жа Кум – гэта горад рэлігійнага фанатызму , зацятай артадаксіі , містыкі і ваяўнічай веры . У гэтай мясцовасьці знаходзіцца пяцьсот мячэтаў і самыя вялікія духоўныя семінарыі , тут вядуць спрэчкі знаўцы Карану і вартаўнікі традыцыяў , тут засядаюць паважныя аяталы , адсюль Хамейні кіруе краінай . Ён ніколі не пакідае Кум , ня езьдзіць у сталіцу , ён наогул нікуды ня езьдзіць , нічога не наведвае , нікому ня робіць візітаў . Раней ён жыў тут з жонкай і пяцьцю дзецьмі ў маленькім дамку на цеснай , пыльнай і душнай вуліцы , дзе пасярод небрукаванай праезнай часткі праходзіла сьцёкавая канава . Цяпер ён перабраўся бліжэй , у дом сваёй дачкі , у якім ёсьць балкон , што выходзіць на вуліцу . З гэтага балкону Хамейні паказваецца людзям , калі яны зьбяруцца гурмою (часьцей за ўсё гэта шчырыя пілігрымы , якія наведваюць мячэты сьвятога гораду і найперш магілу Беззаганнай Фацімы , сястры восьмага імама Рэзы , гэтая магіла недасягальная для іншаверцаў ). Хамейні жыве як аскет , харчуецца рыжам , ёгуртам і садавінаю , і жыве ў адным пакоі з голымі сьценамі , бяз мэблі . Там ёсьць толькі пасьцель на падлозе і стос кніжак . Таксама ў гэтым пакоі Хамейні прымае (нават самыя афіцыйныя замежныя дэлегацыі ), седзячы на цёплай коўдры , раскладзенай на падлозе , прыхінуўшыся сьпіною да сьцяны . Праз вакно ён мае від на купалы мячэтаў і вялізны падворак медрэсэ – закрыты сьвет бірузовай мазаікі , блакітна -зялёных мінарэтаў , прахалоды і ценю . Ручай гасьцей і наведвальнікаў цячэ ўвесь дзень . Калі наступае перапынак , Хамейні адпраўляецца на малітву альбо застаецца ў сябе , каб прысьвяціць час разважаньням альбо проста – што натуральна для васьмідзесяцігадовага старца – падрамаць . Адзін чалавек , які мае сталы доступ у яго пакой – гэта малодшы сын Ахмед , ён таксама як і бацька зьяўляецца духоўнай асобай . Другі сын , першародны , надзея жыцьця , загінуў пры таямнічых абставінах , кажуць што ён быў падступна забіты паліцыяй шаха .
Камера паказвае плошчу запоўненую па самыя краі , галава каля галавы . Паказвае зацікаўленыя і сур ’ёзныя твары . У адным месцы , у баку , стаяць захутаныя ў чадры жанчыны , аддзеленыя ад мужчынаў выразна абазначанай прасторай . Сонца няма , хмурна , колер натоўпу цёмны , а там дзе стаяць жанчыны – чорны . Хамейні , як заўсёды , апрануты ў цёмнае прасторнае ўбраньне , на галаве чорны турбан . У яго нерухомы бледны твар і сівая барада . Калі ён гаворыць , ягоныя рукі ляжаць на падлакотніках фатэлю , ён не жэстыкулюе . Не нахіляе ні галаву , ні тулава , сядзіць роўна . Часам ён толькі моршчыць высокі лоб і прыўзьнімае бровы , больш ніводзін мускул не зварухнецца на гэтым твары , вельмі рашучым , непахісным твары чалавека вялікай настойлівасьці , рашучай і няўмольнай волі , які ня ведае адступленьняў і нават , магчыма , ваганьняў . На гэтым твары , нібыта сфармаваным аднойчы і назаўжды , нязьменным , які не паддаецца ніякім эмоцыям і настроям , які не выказвае нічога апроч стану напружанай увагі і ўнутранага засяроджаньня , рухаюцца ўвесь час толькі вочы . Іх жывы , праніклівы позірк перасоўваецца па кучаравым моры галоваў , вымярае глыбіню плошчы , аддаленасьць яе берагоў і далей праводзіць свой дэталёвы агляд , нібыта ў настойлівым пошуку кагосьці канкрэтнага . Я чую ягоны голас , манатонны , які мае сплюснуты , аднастайны тэмбр , роўны , павольны рытм , голас моцны , але без узьлётаў , без тэмпераменту , бяз бляску .
– Пра што ён гаворыць ? – пытаюся я ў карцёжнікаў , калі Хамейні на момант спыняецца і задумваецца над наступным выразам .
– Ён кажа , што мы павінны захоўваць годнасьць , – адказвае адзін з іх .
Аператар пераводзіць камеру на дахі навакольных дамоў , дзе стаяць маладыя людзі з аўтаматамі , іх галовы абкручаныя кратчатымі хусткамі .
– А зараз што ён кажа ? – пытаюся я ізноў , бо не разумею мовы фарсі , на якой прамаўляе аятала .
– Ён кажа , – адказвае адзін , – што ў нашай краіне ня можа быць месца для чужых уплываў .
Хамейні прамаўляе далей , усе слухаюць гэта з увагай , на экране бачна , як нехта сунімае дзятву , што стоўпілася вакол памосту .
– Што кажа ? – ізноў пытаюся я праз момант .
– Кажа , што ніхто ня будзе кіраваць у нашым доме , і ня будзе нічога нам навязваць , і кажа – будзьце сабе як браты , будзьце адзінствам .
Гэта ўсё , што яны могуць мне сказаць , карыстаючыся няскладнай і ламанай ангельскай . Усе , хто вывучае ангельскую , павінны ведаць , што гэтай мовай усё цяжэй паразумецца ў сьвеце . Таксама ўсё цяжэй паразумецца французскай , і наогул якой -небудзь мовай , што паходзіць з Еўропы . Некалі Еўропа панавала над сьветам , высылаючы на ўсе кантыненты сваіх купцоў , жаўнераў , місіянераў і чыноўнікаў , навязваючы іншым свае інтарэсы і культуру (апошнюю ў праблематычным выглядзе ). Нават у самым аддаленым закутку зямлі веданьне еўрапейскай мовы на той час было добрым тонам , яно сьведчыла пра стараннае выхаваньне , а часта было жыцьцёвай неабходнасьцю , падставай для павышэньня і для кар ’еры , ці хоць бы ўмовай , каб нас прымалі за чалавека . Гэтыя мовы вывучалі ў афрыканскіх школах , на іх прамаўлялі ў экзатычных парламентах , іх ужывалі ў гандлі і ў розных установах , у азіяцкіх судах і ў арабскіх кавярнях . Еўрапеец мог падарожнічаць па ўсім сьвеце і адчуваць сябе як дома , паўсюль мог выказваць сваю думку і разумець , што гавораць яму . Сёньня сьвет іншы , на зямной кулі расквітнелі сотні патрыятызмаў , кожны народ хацеў бы , каб яго краіна была толькі ягонай уласнасьцю , арганізаваная паводле родных традыцыяў . Кожны народ цяпер мае вялікія амбіцыі , кожны ёсьць (ці прынамсі хоча быць ) вольным і незалежным , высока ацэньвае ўласныя каштоўнасьці і дамагаецца для іх павагі . Можна заўважыць , як на гэтай глебе ўсе сталі адчувальнымі і ўражлівымі . Нават маленькія і слабыя народы (яны , зрэшты , асабліва ) не пераносяць , каб іх вучылі і абураюцца супраць тых , хто хацеў бы панаваць над імі і навязваць ім свае каштоўнасьці (часта , сапраўды , сумнеўныя ). Людзі могуць захапляцца нечыяй сілай , але жадаюць рабіць гэта на адлегласьці і ня хочуць , каб яна была выпрабаваная на іх . Кожная сіла мае сваю дынаміку , сваю ўладную і экспансіўную тэндэнцыю , сваё грубае нахабства і проста апантаную патрэбу класьці слабых на лапаткі . У гэтым праяўляецца закон сілы , усе ведаюць пра гэта . Але што можа зрабіць слабейшы ? Ён можа толькі адгарадзіцца . У нашым перапоўненым і навязьлівым сьвеце , каб абараніцца , каб утрымацца на паверхні , слабейшы вымушаны адасобіцца , стаць убаку . Людзі баяцца , што іх паглынуць , што яны будуць абабраныя , што уніфікуюць іх крокі , твары , погляды і мовы , што іх навучаць аднолькава думаць і рэагаваць , прымусяць праліваць кроў за агульную справу і ўрэшце іх канчаткова вынішчаць . Адсюль іх нязгода і бунт , іх змаганьне за ўласнае існаваньне , а таксама і за ўласную мову . У Сірыі закрылі французскую газету , у В ’етнаме – ангельскую , а цяпер у Іране і французскую , і ангельскую . На радыё і па тэлевізіі ўжываюць ужо толькі сваю мову – фарсі . На прэс -канферэнцыях – таксама . Будзе арыштаваны той , хто ня здолее прачытаць у Тэгеране надпіс на краме з дамскім адзеньнем : “У гэтую краму ўваход для мужчынаў забаронены пад караю арышту ”. Загіне той , хто ня здолее прачытаць надпіс пад Ісфаганам : “Уваход забаронены . Міны !”
Некалі я вазіў па сьвету маленькае кішэннае радыё і , слухаючы мясцовыя станцыі , усё роўна на якім кантыненьце , мог ведаць , што адбываецца на нашай планеце . Цяпер гэтае радыё , такое карыснае раней , стала мне непатрэбным . Калі я кручу ручку , з дынаміка адгукаюцца дзесяць чарговых радыёстанцыяў , якія гавораць на дзесяці розных мовах , з якіх я не разумею ніводнага слова . Тысячу кіламетраў далей , і адгукаюцца дзесяць новых радыёстанцыяў , таксама незразумелых . Можа яны гаворыць пра тое , што грошы , якія ляжаць у маёй кішэні , ад сёньняшняга дня несапраўдныя ? Можа кажуць , што распачалася вялікая вайна ?
Тое самае з тэлевізіяй .
Ва ўсім сьвеце , кожную гадзіну , на мільёнах экранаў мы бачым бясконцую колькасьць людзей , якія нам нешта гавораць , у нечым пераконваюць , робяць жэсты і грымасы , захапляюцца , усьміхаюцца , ківаюць галовамі , паказваюць пальцам , а мы ня ведаем , пра што гаворка , што яны ад нас хочуць , да чаго заклікаюць . Быццам бы гэта прыхадні з аддаленай планеты , нейкая вялікая армія рэкламных агентаў з Венеры ці з Марсу , а гэта ж нашыя пабрацімы , частка нашага роду , тыя самыя косьці , тая самая кроў , таксама варушаць вуснамі , таксама чуваць іх голас , толькі мы ня можам іх зразумець ні на ёту . На якой мове будзе адбывацца універсальны дыялог чалавецтва ? Некалькі сотняў моваў змагаюцца за прызнаньне і вылучэньне , падымаюцца моўныя бар ’еры , узрастае непаразуменьне і глухата .
Пасьля кароткага перапынку (у перапынку паказваюць палі кветак , тут вельмі любяць кветкі , грабніцы іх самых вялікіх паэтаў стаяць у маляўнічых і густых садах ) на экране паказваюць фотакартку маладога чалавека . Даносіцца голас дыктара .
– Што ён кажа ? – пытаюся ў маіх карцёжнікаў .
– Ён называе імя і прозьвішча гэтага чалавека . І кажа , кім ён быў .
Потым яшчэ адна фотакартка , і яшчэ . Тут ёсьць здымкі са студэнцкіх білетаў , здымкі ў рамках , здымкі з аўтаматаў , здымкі на тле аддаленых руінаў , адзін здымак сямейны , са стрэлкай у бок ледзьве бачнай дзяўчыны , каб пазначыць , пра каго ідзе гаворка . На кожную фотакартку мы глядзім некалькі хвілінаў , чуецца зачытваемы дыктарам працяглы сьпіс прозьвішчаў .
Бацькі просяць паведаміць пра іх знаходжаньне .
Просяць так ужо некалькі месяцаў , усё яшчэ маючы надзею , якую , мабыць , апроч іх ніхто ня мае . Зьнік у верасьні , у сьнежні , у студзені , гэта значыць у тыя месяцы , калі адбываліся самыя цяжкія баі , калі над гарадамі стаялі высокія і незгасаючыя зарывы . Відаць яны ішлі ў першых шэрагах маніфестацыяў , проста на агонь кулямётаў . Альбо іх падпільнавалі снайперы з навакольных дахаў . Мы можам здагадвацца , што апошні раз кожны з гэтых твараў бачыла вока нейкага жаўнера , які навёў на яго свой цэлік .
Фільм ідзе далей , гэта штодзённая доўгая праграма , падчас якой да нас даносіцца засяроджаны голас дыктара і мы сустракаемся з усё новымі і новымі людзьмі , якіх ужо няма .
Ізноў палі кветак і праз момант наступная частка вечаровай праграмы . Ізноў фотакарткі , але на гэты раз зусім іншых людзей . Часьцей за ўсё – гэта старэйшыя спадары , якія маюць занядбаны выгляд , апранутыя абы -як (скамечаныя каўнерыкі , памятыя цікавыя курткі ), роспачныя позіркі , запалыя твары , няголеныя , у некаторых ужо павырасталі бароды . У кожнага на шыі вісіць вялікі кавалак кардону з напісаным імем і прозьвішчам . Цяпер , калі зьяўляецца чарговы твар , хто -небудзь з карцёжнікаў кажа : “А , гэта той !” І ўсе ўважліва ўглядаюцца ў экран . Дыктар зачытвае асабістыя дадзеныя і гаворыць пра кожнага , якія злачынствы ён учыніў . Генерал Магамед Занд загадаў страляць у безабаронную дэманстрацыю ў Тэбрызе , сотні забітых . Маёр Гасэйн Фарзін катаваў вязьняў , прыпальваючы ім павекі і вырываючы пазногці . Некалькі гадзінаў таму , інфармуе дыктар , карны атрад ісламскай міліцыі выканаў вынесены ім прысуд трыбуналу .
У холе цяжка і душна падчас гэтага параду добрых і злых непрысутных . Тым больш , што кола сьмерці , якое даўно коціцца , працягвае круціцца далей , выкідваючы сотні наступных фотакартак (ужо бляклых і зусім сьвежых , школьных і турэмных ), гэтая працэсія нерухомых , маўклівых твараў , якая пасоўваецца , і час ад часу прыпыняецца , урэшце пачынае настолькі прыгнятаць , але і настолькі ўцягваць , што праз момант мне здаецца , быццам зараз я ўбачу на экране здымкі суседзяў , якія сядзяць побач са мной , а потым і свой уласны здымак , і пачую голас дыктара , які чытае нашыя прозьвішчы .
Я вяртаюся на свой паверх , іду па пустым калідоры і зачыняюся ў сваім закратаваным пакоі . Недзе з глыбіні нябачнага гораду , як звычайна ў гэты час , даносіцца водгульле страляніны . Агонь вядуць рэгулярна , кожную ноч , пачынаючы каля дзявятай , нібыта гэта было ўсталявана старым звычаем ці дамовай . Потым горад змаўкае , а потым ізноў чуваць стрэлы , і нават глухія выбухі . Ніхто гэтым не пераймаецца , ніхто ўжо не зьвяртае ўвагі і не прымае гэта як пагрозу (ніхто , апроч тых , каго наганяюць кулі ). З сярэдзіны лютага , калі ў горадзе распачалося паўстаньне , і натоўп разабраў вайсковыя склады , Тэгеран узброены і наэлектрызаваны , пад покрывам ночы на вуліцах і ў дамах разыгрываецца здрадніцкая драма , прытоенае ўдзень падпольле ўзьнімае галовы , замаскаваныя банды выпраўляюцца ў горад .
Гэтыя неспакойныя ночы асуджаюць людзей на прымусовае зьняволеньне ў дамах , зачыненых на ўсе замкі . Каменданцкай гадзіны нібыта і няма , але перасоўваньне па вуліцах пасьля поўначы і да сьвітанку цяжкое і рызыкоўнае . У гэтую пару прытоены і застылы горад знаходзіцца ў руках ісламскай міліцыі або незалежных бандаў . У абодвух выпадках гэта групы добра ўзброеных хлопцаў , якія ўвесь час цэляцца ў нас з пісталетаў , усё выпытваюць , раяцца паміж сабой і , часам , на ўсялякі выпадак , вядуць затрыманых да арышту , адкуль ужо цяжка вызваліцца . Да ўсяго ж мы ніколі ня маем упэўненасьці ў тым , хто запіхвае нас у турму , паколькі ў сустрэтага намі гвалту няма ніякіх распазнавальных знакаў , няма ні мундзіраў , ні шапак , ні павязак , ні значкаў , гэта папросту ўзброеныя цывільныя людзі , уладу якіх мы павінны прызнаць бяз крытыкі і без пытаньняў , калі зацікаўленыя ва ўласным жыцьці . Аднак праз некалькі дзён мы пачынаем арыентавацца і класіфікаваць . Вось гэты элегантны спадар у выхадным гарнітуры , у белай кашулі і старанна падабраным гальштуку , гэты густоўны спадар , які ідзе па вуліцы са шрубоўкай на плячы , безумоўна зьяўляецца міліцыянтам аднаго з міністэрстваў альбо цэнтральнай установы . А хлопец з маскай на твары (ваўняная панчоха нацягнутая на галаву , з выразанымі адтулінамі для вачэй і роту ) зьяўляецца мясцовым федайнам , якога нам нельга ведаць ні з выгляду , ні па прозьвішчы . Няма пэўнасьці , хто тыя людзі ў зялёных , амерыканскіх куртках , якія імчацца на аўтамабіле з выстаўленымі праз вакно рулямі аўтаматаў . Можа гэта міліцыянты , а можа адна з апазіцыйных бандаў (рэлігійныя фанатыкі , анархісты , недабіткі Саваку ), якія гоняць з самагубнай рашучасьцю , каб учыніць акт сабатажу альбо помсты .
Але ў цэлым нам усё роўна , хто зробіць на нас засаду , і ў чыю пастку (афіцыйную ці нелегальную ) мы трапім . Падобныя распазнаваньні нікога не забаўляюць , людзі жадаюць пазьбегнуць неспадзяванак і барыкадуюцца на ноч у сваіх дамах . Мой гатэль таксама зачынены (у гэтую гадзіну ва ўсім горадзе водгукі стрэлаў перамешваюцца са скрыгатаньнем апускаемых жалюзі і шумам бразгаючых брамак і дзьвярэй ). Ніхто ня прыйдзе , нічога ня здарыцца . Мне няма з кім пагаварыць , я сяджу сам , у пустым пакоі , праглядаю фотакарткі і нататкі , што ляжаць на стале , слухаю запісаныя на стужку размовы .
Дагератыпы Дарагі Божа,
ці ты заўсёды ўкладваеш правільныя душы
правільным людзям?
і ніколі не памыляешся, так?
Сіндзі (“Лісты дзяцей да Пана Бога”, Выд. Pax, 1978)
Фотаздымак (1)
Гэта самы стары здымак , які я здолеў здабыць . На ім відаць жаўнера , які ў правай руцэ трымае ланцуг , да ланцуга прыкуты чалавек . Жаўнер і чалавек на ланцугу глядзяць у аб ’ектыў вельмі засяроджана , бачна , што для іх гэта важны момант . Жаўнер , стары мужчына нізкага росту , уяўляе з сябе простага і паслухмянага селяніна , на ім завялікі , нязграбна пашыты мундзір , яго штаны моршчацца ў гармонік , вялікая , надзетая набакір шапка абапіраецца на адтапыраныя вушы , увогуле ён выглядае забаўна , нагадвае Швейка . У чалавека на ланцугу (твар худы , бледны , вочы запалыя ) галава абматаная бінтам , мусіць ён паранены . Подпіс пад здымкам паведамляе , што гэты жаўнер зьяўляецца дзедам шаха Магамета Рэзы Паглаві (апошняга ўладара Ірану ), а гэты паранены – забойца шаха Насэр -эд -Дзіна . Такім чынам фотаздымак павінен паходзіць з 1896 году , калі Насэр -эд -Дзін , пасьля сарака дзевяці гадоў панаваньня , быў забіты чалавекам , якога мы бачым на здымку . Дзед і забойца маюць стомлены выгляд , і гэта можна зразумець : цягам некалькіх дзён яны вандруюць з гораду Кум да месца публічнага пакараньня – у Тэгеран . Яны млява сунуцца па пустэльнай дарозе , у пякельнай сьпякоце , у духаце распаленага паветра , ззаду жаўнер , а перад ім схуднелы забойца , якога вядуць на ланцугу , як раней розныя цыркачы вадзілі на ланцугу вучонага мядзьведзя , паказваючы ў напатканых мястэчках забаўныя відовішчы , з якіх утрымлівалі і сябе , і зьвера . Дзед і забойца цяпер ідуць змораныя , час ад часу выціраючы пот з ілба , забойца часам скардзіцца на боль параненай галавы , але часьцей яны абодва маўчаць , бо ўрэшце няма пра што гаварыць : забойца – забіў , а дзед вядзе яго на сьмерць . Персія ў тыя часы зьяўляецца краінай прыгнятальнай беднасьці , няма чыгункі , конныя экіпажы мае толькі арыстакратыя , таму гэтыя дзьве асобы з фатаграфіі вымушаныя ісьці да аддаленай мэты , вызначанай прысудам і загадам , пехатою . Часам яны натрапляюць на некалькі гліняных хат , зьнясіленыя і абарваныя сяляне сядзяць , прытуліўшыся да сьцен , бязьдзейныя , нерухомыя . Аднак цяпер , калі яны ўбачылі падыходзячых па дарозе вязьня і канваіра , у іх вачах бліснула зацікаўленасьць , яны ўзьнімаюцца з зямлі і зьбіраюцца вакол запыленых прыхадняў . “А каго гэта вы вядзеце , пане ?” – нясьмела пытаюцца яны ў жаўнера . “Каго ?” – паўтарае пытаньне жаўнер , і з хвіліну маўчыць , каб выклікаць большы эфект і напружаньне . Нарэшце , паказваючы на вязьня , кажа : “Гэны , то забойца шаха !” У голасе дзеда гучыць непрыхаваная нотка гонару . Сяляне глядзяць на забойцу з сумесьсю жаху і зьдзіўленьня . Праз тое , што ён забіў такога вялікага пана , чалавек на ланцугу здаецца ім , нейкім чынам , таксама вялікім , праз гэтае злачынства ён нібыта ўскосна далучаны да вышэйшага сьвету . Яны ня ведаюць , ці павінны палаць ад абурэньня , ці ўпасьці перад ім на калені . Жаўнер тым часам прывязвае ланцуг да ўкапанага каля дарогі слупка , здымае з пляча шрубоўку (якая настолькі доўгая , што сягае амаль да зямлі ) і аддае сялянам загады : яны павінны прынесьці вады і ежы . Сяляне чухаюць галовы , бо ў вёсцы няма нічога есьці , пануе голад . Дадамо , што жаўнер таксама селянін , як і яны , і таксама , як і яны , ня мае ўласнага прозьвішча , у якасьці прозьвішча ён ужывае назву сваёй вёскі – Савад -Кугі , але ў яго ёсьць мундзір і шрубоўка , і ён вылучаецца тым , што вядзе забойцу шаха да месца пакараньня , таму , карыстаючыся такім высокім становішчам , ён яшчэ раз загадвае сялянам прынесьці вады і ежы , бо сам адчувае голад , які скручвае яму кішкі , апроч таго , яму нельга дапусьціць , каб чалавек на ланцугу памёр у дарозе ад смагі і зьнясіленьня , бо тады ў Тэгеране трэба было б адклікаць такое незвычайнае відовішча , якім зьяўляецца павешаньне забойцы самога шаха на перапоўненай плошчы . Напалоханыя сяляне , бязьлітасна падганяемыя жаўнерам , нарэшце прыносяць тое , што маюць , чым харчуюцца самі : гэта выкапаныя з зямлі зьвялыя карэньчыкі і сушаную саранчу ў радне . Дзед і забойца сядаюць у ценю , каб падсілкавацца , яны з апетытам хрумстаюць саранчу , выплёўваючы ўбок крылцы , запіваюць вадой , а сяляне назіраюць за імі моўчкі і з зайздрасьцю . Калі набліжаецца вечар , жаўнер выбірае самую лепшую хату , выганяе з яе гаспадароў і пераўтварае яе ў часовую камеру . Ён абкручваецца тым самым ланцугом , да якога прыкуты злачынца (каб той ня ўцёк ), абодва кладуцца на гліняную , чорную ад прусакоў падлогу і , змораныя шматгадзінным падарожжам у сьпякоце распаленага дня , правальваюцца ў глыбокі сон . Ранкам яны ўстаюць і выпраўляюцца ў далейшы шлях , да мэты , вызначанай прысудам і загадам , то бок , на поўнач , у Тэгеран , праз тую ж самую пустыню , па той жа дрыготкай сьпякоце , ідучы ва ўсталяваным дагэтуль парадку – сьпераду забойца з забінтаванай галавой , за ім матляецца хвост жалезнага ланцуга , які падтрымлівае рукой жаўнер -канваір , і нарэшце ён сам , у такім нязграбна пашытым мундзіры , і з такім забаўным выглядам у сваёй вялікай і крыва накладзенай шапцы , якая ляжыць на адтапыраных вушах , што , калі я першы раз убачыў яго на фотаздымку , адразу падумаў : ён вельмі падобны да Швейка .
Фотаздымак (2)
На гэтым здымку мы бачым маладога афіцэра Брыгады Пярсідскіх Казакаў , які стаіць каля кулямёта , і тлумачыць калегам прынцыпы дзеяньня гэтай сьмяротнай зброі . Паколькі кулямёт на здымку зьяўляецца мадэрнізаванай мадэльлю Максіма 1910 году , фотаздымак таксама павінен паходзіць з таго перыяду . Маладога афіцэра (які нарадзіўся ў 1878 годзе ) завуць Рэза Хан і ён сын жаўнера -канваіра , якога мы сустрэлі некалькі гадоў раней у пустыні , калі той вёў на ланцугу забойцу шаха . Параўноўваючы абодва здымкі , адразу зьвяртаем увагу на той факт , што Рэза Хан , у процілегласьць бацьку , зьяўляецца фізічным волатам . Ён , прынамсі , на галаву вышэй за сваіх калегаў , у яго моцная грудная клетка і ён падобны да асілка , які бяз цяжкасьцяў ломіць падковы . Выраз твару ваяўнічы , погляд халодны і праніклівы , шырокія , масіўныя сківіцы , сьціснутыя вусны , няма нават і гаворкі пра , хоць бы лёгкую , усьмешку . На галаве ў яго казацкая папаха з чорнага каракулю , бо , як я ўжо згадваў , ён афіцэр Брыгады Пярсідскіх Казакаў (адзінай арміі , якая ў той час была ў шаха ), якой камандуе царскі палкоўнік з Санкт Пецярбургу Усевалад Ляхаў . Рэза Хан улюбёнец палкоўніка Ляхава , які любіць прыроджаных жаўнераў , а наш малады афіцэр з катэгорыі прыроджаных жаўнераў . Ён уступіў у брыгаду чатырнаццацігадовым , непісьменным хлопцам (зрэшты , да канца жыцьця ён ня будзе добра ўмець ні чытаць , ні пісаць ), і дзякуючы сваёй паслухмянасьці , дысцыпліне , рашучасьці і прыроджанаму розуму , а таксама дзякуючы таму , што ваенныя называюць камандзірскім талентам , ён паступова падымаецца па прыступках службовай кар ’еры . Аднак значнае прасоўваньне пачынае адбывацца толькі пасьля 1917 году , калі шах падазраючы Ляхава (цалкам беспадстаўна ) ў сімпатыі да бальшавікоў , звальняе яго са службы і адпраўляе ў Расею . Цяпер Рэза Хан робіцца палкоўнікам і камандзірам казацкай брыгады , якой з гэтага моманту апякуюцца ангельцы . Брытанскі генерал , сэр Эдмунд Айрансайд , на адным з прыёмаў , стоячы на пальцах , каб дацягнуцца да вуха Рэзы Хана , гаворыць яму : “Палкоўнік , вы чалавек вялікіх магчымасьцяў !” Яны выходзяць у сад , дзе падчас шпацыру генерал падсоўвае яму ідэю дзяржаўнага перавароту і перадае яму дабраславеньне Лондану . У лютым 1921 году Рэза Хан на чале сваёй брыгады ўваходзіць у Тэгеран , арыштоўвае сталічных палітыкаў (зіма , ідзе сьнег , палітыкі скардзяцца на холад і вільгаць у турэмных камерах ), потым склікае новы ўрад , у якім ён становіцца ваенным міністрам , а потым прэм ’ерам . У сьнежні 1925 году паслухмяны Канстытуцыйны Сход (які баіцца палкоўніка і ангельцаў , што стаяць за ім ) абвяшчае казацкага камандзіра шахам Персіі . З гэтага моманту наш малады афіцэр , якога мы бачым на фотаздымку , калі ён тлумачыць калегам (а на гэтым здымку ўсе апранутыя ў кашулі і папахі ) прынцыпы дзеяньня кулямёту Максім , мадэрнізаванай мадэлі 1910 году , будзе звацца шахам Рэза Вялікім , Каралём Каралёў , Ценем Усемагутнага , Намесьнікам Бога і Цэнтрам Сусьвету , а таксама заснавальнікам дынастыі Паглаві , якая пачынаецца ад яго і , згодна з прызначэньнем лёсу , заканчваецца на сыне , які ў такую ж самую халодную , зімовую раніцу , як тая , калі яго бацька здабываў сталіцу і трон , толькі на пяцьдзясят восем гадоў пазьней , пакіне палац і Тэгеран , адлятаючы сучасным рэактыўным самалётам да нязьведанага лёсу .
Фотаздымак (3)
Той , хто з увагай паглядзіць на фотаздымак бацькі і сына з 1926 году , зразумее шмат . На гэтым здымку бацьку сорак восем гадоў , а сыну – сем . Кантраст паміж імі ва ўсіх адносінах надзвычайны : магутная , рослая постаць шаха -бацькі , які стаіць хмуры , катэгарычны , упіраючыся рукамі ў бокі , а побач , ледзь дасягае яму да пояса кволая , дробная постаць хлопца , які , бледны і зьбянтэжаны , паслухмяна стаіць сьмірна . Яны абодва апранутыя ў аднолькавыя мундзіры і шапкі , маюць аднолькавы абутак і рамяні , і аднолькавую колькасьць гузікаў – чатырнаццаць . Гэтая ідэнтычнасьць убраньня – задума бацькі , які хоча , каб сын , такі адрозны па сваёй сутнасьці , наколькі гэта магчыма , нагадваў бы яго як мага больш . Сын адчувае гэты намер і хоць па натуры ён слабы , нерашучы і няўпэўнены ў сабе , любым коштам будзе старацца прыпадобніцца да бязьлітаснай , дэспатычнай асобы бацькі . Ад гэтага моманту ў хлопца пачнуць разьвівацца і суіснаваць дзьве натуры – яго ўласная і тая , якую ён пераймае ; прыроджаная і бацькоўская , якую ён пачне набываць дзякуючы амбіцыйным намаганьням . Урэшце ён настолькі падпарадкуецца ўплыву бацьк i, што , калі праз некалькі гадоў сам сядзе на трон , міжволі (але часта і сьвядома таксама ) будзе паўтараць паводзіны таты і нават ужо на схіле свайго кіраваньня спасылацца на яго ўладны аўтарытэт . А пакуль бацька пачынае панаваньне з усёй прыроджанай энергіяй і імпэтам . У яго разьвітае пачуцьцё місіі , і ён ведае , да чаго імкнецца (калі гаварыць яго грубай мовай , ён хоча загнаць цёмны зброд да работы і пабудаваць моцную , сучасную дзяржаву , перад якой усе – як ён кажа – ад страху клалі б у штаны ). У яго прусская , жалезная рука і простыя метады аканома . Стары , дрэмлючы , раскалываны Іран хістаецца ў сваіх падмурках (па яго загадзе Персія адгэтуль завецца Іранам ). Ён пачынае ад стварэньня паважнай арміі . Сто пяцьдзясят тысячаў людзей атрымліваюць мундзіры і зброю . Армія , гэта яго любімая справа , яго самая вялікая жарсьць . Армія заўсёды павінна мець грошы , павінна мець усё . Армія загоніць народ у сучаснасьць , у дысцыпліну і паслушэнства . Усе павінны стаяць сьмірна ! Ён забараняе насіць іранскія строі . Усе павінны хадзіць у еўрапейскіх гарнітурах ! Забараняе насіць іранскія шапкі . Усе павінны хадзіць у еўрапейскіх шапках . Забараняе насіць чадру . На вуліцы паліцыя зьдзірае чадру з перапалоханых жанчын . Супраць гэтых дзеяньняў пратэстуюць вернікі ў мячэтах Мешгеду . Ён высылае артылерыю , якая разбурае мячэты і забівае мяцежнікаў . Загадвае , каб качавыя плямёны аселі . Качэўнікі пратэстуюць . Загадвае атручваць ім студні , асуджаючы іх на галодную сьмерць . Качэўнікі працягваюць пратэставаць , тады ён высылае супраць іх карныя эксьпедыцыі , якія цэлыя акругі пераўтвараюць у бязьлюдныя землі . Па дарогах Ірану плыве шмат крыві . Ён забараняе фатаграфаваць вярблюдаў . Вярблюд , кажа ён , гэта адсталая жывёла . Нейкі мула ў Куме прамаўляе крытычную казань . Шах уваходзіць у мячэт і б ’е крытыка кіем . Вялікага аяталу Мадрэсі , які ўзьняў голас супраць яго , гадамі трымае закрытым у лёху . Лібералы нясьмела пратэстуюць у газетах . Зачыняе газеты , лібералаў кідае ў турмы . Некалькі з іх загадвае замураваць у вежы . Тыя , каго ён лічыць незадаволеным , у якасьці пакараньня штодня павінны адзначацца ў паліцыі . Нават арыстакраткі млеюць ад страху падчас прыёмаў , калі гэты бурклівы і непрыступны волат паглядзіць на іх суровым позіркам . Рэза Хан да канца захаваў шмат звычак са свайго вясковага дзяцінства і казарменнай маладосьці . Ён жыве ў палацы , але працягвае спаць на падлозе , ходзіць заўсёды ў мундзіры , харчуецца разам з жаўнерамі , з аднаго катла . Свой хлопец ! Адначасова ён прагны да зямлі і грошай . Карыстаючыся сваёй уладай ён накоплівае небывалае багацьце . Робіцца самым вялікім феадалам , уладальнікам амаль трох тысячаў вёсак і двухсот пяцідзесяці тысячаў сялянаў прыпісаных да тых вёсак , ён валодае акцыямі фабрыкаў і долямі ў банках , бярэ даніну , лічыць і лічыць , дадае і дадае , дастаткова , каб у яго бліснула вока , калі ён убачыць прыгожы лес , зялёную даліну , урадлівую плантацыю : і той лес , даліна , плантацыя павінны належаць яму . Нястомны , ненасытны ён увесь час павялічвае свае ўладаньні , нагрувашчвае і памнажае сваё шалёнае багацьце . Нікому нельга набліжацца да мяжы , якая вызначае граніцы манаршай зямлі . Аднойчы адбываецца публічнае сьмяротнае пакараньне – па загадзе шаха вайсковы атрад расстрэльвае асла , які , не зважаючы на забароны , зайшоў на луг , што належаў Рэза Хану . На месца экзекуцыі сагналі навакольных сялянаў , каб яны навучыліся шанаваць панскую ўласнасьць . Але побач з жорсткасьцю , хцівасьцю і дзівацтвам , былі ў старога шаха таксама і свае заслугі . Ён уратаваў Іран ад распаду , які пагражаў гэтай дзяржаве пасьля першай сусьветнай вайны . Апроч таго , ён стараўся мадэрнізаваць краіну , будуючы аўтамабільныя дарогі і чыгункі , школы і ўстановы , лётнішчы і новыя раёны ў гарадах . Аднак народ застаўся бедны і апатычны , і калі Рэза Хан адышоў , узрадаваны народ доўга сьвяткаваў гэтую падзею .
Фотаздымак (4)
Славуты здымак , які ў свой час абляцеў сьвет : Сталін , Рузьвельт і Чэрчыль сядзяць у фатэлях , на прасторнай вераньдзе . Сталін і Чэрчыль апранутыя ў мундзіры . Рузьвельт у цёмным гарнітуры . Тэгеран , сонечная сьнежаньская раніца 1943 году . Усе на гэтым здымку выглядаюць спакойна , і гэта нас радуе , бо мы ведаем , што ідзе самая цяжкая ў гісторыі вайна і што выраз твару гэтых людзей зьяўляецца для ўсіх істотнай справай : павінен выклікаць надзею . Фотарэпарцёры заканчваюць працу , і вялікая тройка пераходзіць у залу для прыватнай размовы . Рузьвельт пытаецца ў Чэрчыля , што сталася з уладаром гэтай краіны , шахам Рэза (наколькі , агаворваецца Рузьвельт , я добра вымаўляю гэтае прозьвішча ). Чэрчыль паціскае плячыма , гаворыць неахвотна . Шах захапляўся Гітлерам і акружыў сябе ягонымі людзьмі . Па ўсім Іране было поўна немцаў – у палацы , у міністэрствах , у арміі . Абвер стаў сілай у Тэгеране , а шах глядзеў на гэта прыхільна , бо Гітлер вёў вайну супраць Англіі і Расеі , а манарх вельмі не любіў Англію і Расею , паціраў рукі , калі войскі Фюрэра ішлі наперад . Лондан баяўся за іранскую нафту , якая была палівам для брытанскага флоту , а Масква апасалася , што немцы высадзяцца ў Іране і пачнуць наступ у раёне Касьпійскага мора . Але найперш гаворка ішла пра трансіранскую чыгунку , па якой амерыканцы і ангельцы хацелі перавозіць зброю і харчы для Сталіна . Шах ня даў згоды на выкарыстаньне гэтай чыгункі , а момант быў драматычны : нямецкія дывізіі ўсё далей пасоўваліся на ўсход . У гэтай сітуацыі саюзьнікі дзейнічаюць рашуча – у жніўні 1941 году ў Іран увайшлі аддзелы брытанскай арміі і Чырвонай Арміі . Пятнаццаць іранскіх дывізіяў здаліся без асаблівага супраціву , што шах прыняў як неверагодную вестку і перажыў як асабістае прыніжэньне і паразу . Частка яго арміі разышлася па дамах , а частку саюзьнікі зачынілі ў казармах . Шах , пазбаўлены сваіх жаўнераў , перастаў існаваць , з ім перасталі лічыцца . Ангельцы , якія шануюць нават тых манархаў , якія ім здрадзілі , далі шаху ганаровае выйсьце – няхай жа Яго Высокасьць пажадае адмовіцца ад улады на карысьць свайго сына , спадкаемца трону . Мы добрай думкі пра яго і забясьпечым яму падтрымку . Але няхай Яго Высокасьць ня думае , што мае якое -небудзь іншае выйсьце ! Шах пагаджаецца , і ў верасьні таго ж сорак першага году на трон узьнімаецца яго дваццацідвухгадовы сын Магамед Рэза Паглаві . Стары шах ужо зьяўляецца прыватнай асобай і першы раз у жыцьці апранае цывільны гарнітур . Ангельцы адвозяць яго караблём у Афрыку , у Ёганесбург (дзе ён памірае праз тры гады нуднага , хоць і камфортнага жыцьця , пра якое няшмат можна расказаць ). “We brought him, we took him”, – коратка скончыў Чэрчыль (мы яго паставілі і мы яго зьнялі ).
З нататак (1)
Я бачу , што ў мяне не хапае некалькі здымкаў , бо я не магу іх адшукаць . У мяне няма фатаграфіі апошняга шаха з перыяду яго раньняй маладосьці . Няма здымку з 1939 году , калі ён вучыўся ў афіцэрскай школе ў Тэгеране : яму спаўняецца дваццаць гадоў і бацька дае яму чын генерала . У мяне няма здымку яго першай жонкі – Фаўзіі , калі яна купаецца ў малацэ . Так , Фаўзія , сястра караля Фарука , вельмі прыгожая дзяўчына , купалася ў малацэ , але князёўна Ашраф , сястра -блізьнец маладога шаха і , як гавораць , – яго злы дух , яго чорнае сумленьне , падсыпала ёй у ванну едкія парашкі : вось , адзін з палацавых скандалаў . Затое ў мяне ёсьць фотаздымак апошняга шаха ад 16 верасьня 1941 году , калі ён прымае бацькоўскі трон як шах Магамед Рэза Паглаві . Ён стаіць у парламенцкай зале , худы , у парадным мундзіры , з шабляю на баку , і чытае з паперкі тэкст прысягі . Гэты здымак паўтараўся ва ўсіх альбомах прысьвечаных шаху , а іх былі дзясяткі , калі ня сотні . Ён вельмі любіў чытаць кніжкі пра сябе і глядзець альбомы , якія выдаваліся ў ягоны гонар . Ён вельмі любіў адкрываць свае помнікі і свае партрэты . Не было ніякіх праблемаў з тым , каб убачыць выяву шаха . Дастаткова было стаць у адвольным месцы і расплюшчыць вочы : шах быў паўсюль . Паколькі ён не вылучаўся высокім ростам , фатографы мусілі настаўляць аб ’ектыў так , каб на здымку ён здаваўся самым высокім сярод прысутных . Ён дапамагаў ім у гэтых стараньнях тым , што хадзіў у абутку на высокіх абцасах . Падданыя цалавалі яго ў боты . У мяне ёсьць такі здымак , калі яны ляжаць перад ім і цалуюць яго боты . Але ў мяне няма фатаграфіі яго мундзіра з 1949 году . Гэты мундзір , прабіты кулямі і заліты крывёй , быў выстаўлены ў шкляной вітрыне афіцэрскага клуба ў Тэгеране , як рэліквія , як напамін . Шах быў апрануты ў яго , калі адзін малады чалавек , які прыкідваўся фотарэпарцёрам , скарыстаў пісталет , умантаваны ў фотаапарат , выпусьціў у яго чаргу стрэлаў , цяжка параніўшы манарха . Падлічваюць , што на яго жыцьцё было пяць замахаў . З гэтай прычыны ўтварылася такая атмасфера пагрозы (зрэшты рэальнай ), што ён быў вымушаны рухацца акружаны натоўпам паліцыянтаў . Іранцаў нервавала тое , што часам ладзіліся імпрэзы з удзелам шаха , на якія , з меркаваньняў бясьпекі , запрашалі толькі іншаземцаў . Яго суайчыньнікі зьедліва казалі , што ён перасоўваўся па сваёй краіне амаль выключна самалётам ці шрубалётам , што глядзеў на сваю краіну толькі з вышыні палёту , з гэтай зручнай , нівелюючай кантрасты персьпектывы . У мяне няма ніводнай фатаграфіі Хамейні з даўнейшых часоў . Хамейні зьяўляецца ў маёй калекцыі адразу як старац , быццам ён быў чалавекам , які ніколі ня меў ні маладосьці , ні сталасьці . Тутэйшыя фанатыкі вераць , што Хамейні той самы дванаццаты імам , Спадзяваны , які зьнік у дзявятым стагоддзі , і цяпер , калі мінула больш за тысячу гадоў , вярнуўся , каб выбавіць іх ад бяды і перасьледаў . Гэта даволі парадаксальна , але той факт , што на здымках мы бачым Хамейні адразу старым чалавекам , мог бы пацьвердзіць гэтую ілюзорную веру .
Фотаздымак (5)
Можна меркаваць , што гэта самы вялікі дзень у доўгім жыцьці док тара Масадэга . Доктар пакідае парламент на плячах радаснага на тоўпу . Ён усьміхаецца , правай рукой , выцягнутай угору , ён вітае людзей . Тры дні таму , 28 красавіка 1951 году , ён стаў прэм ’ерам , а сёньня парламент ухваліў яго праект закону пра нацыяналізацыю нафты . Самы вялікі скарб Ірану стаў уласнасьцю народу . Трэба адчуць атмасферу той эпохі , бо сьвет з таго часу вельмі зьмяніўся . У тыя гады наважыцца на падобны ўчынак , які зьдзейсьніў Масадэг , было тое самае , што раптоўна , нечакана скінуць бомбы на Лондан ці Вашынгтон . Псіхалагічны эфект быў такі самы – шок , страх , гнеў , абурэньне . Недзе там , у нейкім там Іране , нейкі там стары адвакат і , безумоўна , непрадказальны дэмагог замахнуўся на “Англа -Іраніян ” – апору нашай імперыі ! Нечувана і , што найбольш важна , недаравальна ! Каланіяльная ўласнасьць была сапраўды сьвятой , была недатыкальным табу . Але ў той дзень , узьнёслы настрой якога адлюстраваны на ўсіх тварах , якія мы бачым на фатаграфіі , іранцы яшчэ ня ведаюць , што яны ўчынілі злачынства і будуць вымушаныя адпакутаваць балеснае пакараньне . Пакуль увесь Тэгеран перажывае гадзіны радасьці , перажывае вялікі дзень ачышчэньня ад чужога і ненавіснага мінулага . Нафта – гэта нашая кроў ! Атмасфера гораду перадаецца таксама і палацу , і шах ставіць свой подпіс пад актам нацыяналізацыі . Гэта момант усеагульнага братаньня , рэдкі момант , які хутка стане ўспамінам , бо згода ў нацыянальнай сям ’і будзе працягвацца нядоўга . Адносіны паміж Масадэгам і абодвума шахамі Паглаві (бацькам і сынам ) ніколі ня складваліся добра . Масадэг быў чалавекам французскай мысьліцельнай фармацыі , быў лібералам і дэмакратам , верыў у такія інстытуцыі , як парламент і вольная прэса , і смуткаваў з -за таго , што яго радзіма знаходзілася ў залежным стане . Ужо ў гады першай сусьветнай вайны , вярнуўшыся з вучобы ў Еўропе , ён становіцца членам парламенту і з гэтай трыбуны змагаецца з карупцыяй і лёкайствам , з жорсткасьцю ўлады і з прадажнасьцю эліты . Калі Рэза Хан зьдзяйсьняе пераварот і накладвае карону шаха , Масадэг выступае супраць яго з усёй запальчывасьцю , лічыць яго чынушам і ўзурпатарам і , на знак пратэсту , выходзіць з парламенту і адмаўляецца ад публічнага жыцьця . Пасьля падзеньня Рэзы Хана перад Масадэгам і людзьмі яго складу адкрываецца вялікі шанец . Малады шах зьяўляецца чалавекам , якога ў той перыяд больш цікаваць забавы і спорт , чым палітыка , такім чынам існуе магчымасьць стварыць у Іране дэмакратыю і здабыць для краіны поўную незалежнасьць . Сілы Масадэга настолькі вялікія , а яго лозунгі настолькі папулярныя , што шах адыходзіць на другі план . Ён гуляе ў футбол , лятае сваім прыватным самалётам , ладзіць балі -маскарады , разводзіцца і жэніцца , езьдзіць у Швейцарыю катацца на нартах . Шах ніколі ня быў папулярнай асобай , і кола людзей , з якімі ён трымаў больш блізкія кантакты , мела абмежаваны характар . Цяпер у гэтым коле , у першую чаргу , знаходзяцца афіцэры , апора палацу . Старэйшыя афіцэры , якія яшчэ памятаюць прэстыж і моц арміі , што былі ў гэтага інстытуту ў часы шаха Рэзы , і маладыя афіцэры , калегі новага шаха з ваеннай школы . І адных , і другіх непрыемна ўражвае дэмакратызм Масадэга і ўведзенае ім кіраваньне вуліцы . Але на баку Масадэга ў той час стаіць постаць з самым высокім аўтарытэтам – аятала Кашані , а гэта значыць , што стары доктар мае за сабой увесь народ .
Фотаздымак (6)
Шах і яго новая жонка Сарая Эсфандзіяры ў Рыме . Але гэта не вясельнае падарожжа , ня радасная і бесклапотная прыгода ўдалечыні ад турботаў і руціны штодзённага жыцьця , не , гэта іх уцёкі з краіны . Нават на гэтым пастановачным здымку трыццацічатырохгадовы шах (у сьветлым , двухбортным гарнітуры , малады , загарэлы ) ня можа схаваць раздражненьня . Аднак таму цяжка зьдзіўляцца , у гэтыя дні вырашаецца яго манаршы лёс – ён ня ведае , ці вернецца на сьпешна пакінуты трон , ці будзе весьці жыцьцё блукаючага па сьвету эмігранта . Сарая ж , кабета незвычайнай , хоць і халоднай прыгажосьці , дачка правадыра племені Бахціяраў і аселай у Іране немкі , выглядае больш стрыманай , па яе твары цяжка нешта прачытаць , тым больш , што вочы яна засланіла цёмнымі акулярамі . Учора , сямнаццатага жніўня 1953 году , яны прыляцелі сюды з Ірану на ўласным самалёце (якім кіраваў сам шах – гэты занятак заўсёды здымаў яму напружаньне ) і затрымаліся ў найлепшым гатэлі “Эксельсіёр ”, у якім цяпер таўкуцца дзясяткі фотарэпарцёраў у чаканьні кожнага зьяўленьня імператарскай пары . Рым , у гэтую летнюю пару вакацыяў – горад поўны турыстаў , на італьянскіх пляжах пануе таўкатня (менавіта зараз у моду ўваходзіць бікіні ). Еўропа адпачывае , наведвае курорты , помнікі старадаўнасьці , харчуецца ў добрых рэстаранах , вандруе па гарах , разьбівае намёты , набіраецца сілаў і здароўя на восеньскія халады і сьнежную зіму . Між тым у Тэгеране няма ні моманту супакою , ніхто ня думае пра адпачынак , бо ўжо пахне порахам і чуваць , як востраць нажы . Усе гавораць , што нешта павінна адбыцца , што адбудзецца напэўна (усе адчуваюць цяжкі ціск загусаючага паветра , якое прадказвае блізкі выбух ), але пра тое , хто пачне і як , ведае толькі жменька кансьпіратараў . Скончыліся два гады кіраваньня доктара Масадэга . Доктар , якому ўжо даўно пагражае замах (супраць яго робяць змову дэмакраты і лібералы , як людзі шаха , так і фанатыкі -ісламісты ), перабраўся са сваім ложкам , валізкай з піжамамі (ён меў звычку выконваць службовыя абавязкі ў піжаме ) і торбай з багатым запасам лекаў у парламент , дзе , на яго думку , было найбольш бясьпечна . Тут ён жыве і працуе , не выходзячы з будынку , зломлены ўжо да такой ступені , што тыя , хто бачыў яго ў гэтыя дні , зьвярнулі ўвагу на сьлёзы ў яго вачах . Усе спадзяваньні падманутыя , усе яго разьлікі аказаліся памылковымі . Ён выгнаў ангельцаў з нафтавых раёнаў абвяшчаючы , што кожная краіна мае права на ўласныя багацьці , але забыўся , што сіла мацней за права . Захад абвясьціў блакаду Ірану і байкот іранскай нафце , якая стала забароненай на рынках . Масадэг разьлічваў , што ў спрэчцы з Англіяй яго праўду прызнаюць амерыканцы , і што яны памогуць яму . Але амерыканцы не працягнулі яму рукі . Іран , у якога апроч нафты мала што ёсьць на продаж , стаў на мяжы банкруцтва . Доктар піша ліст за лістам да Айзенхаўэра , зьвяртаецца да яго сумленьня і розуму , але лісты застаюцца без адказу . Айзенхаўэр падазрае яго ў камунізьме , хоць Масадэг незалежны патрыёт і праціўнік камуністаў . Але ніхто ня хоча слухаць яго тлумачэньняў , бо ў вачах магутных гэтага сьвету патрыёты слабых краінаў выглядаюць падазрона . Айзенхаўэр ужо размаўляе з шахам , разьлічвае на яго , аднак шаха байкатуюць у сваёй краіне , ён здавён не выходзіць з палацу , перажывае страх і дэпрэсію , баіцца , што разгойданая і раззлаваная вуліца пазбавіць яго трону , ён гаворыць сваім блізкім – усё страчана ! Усё страчана ! Ён вагаецца , ці слухаць яму набліжаных да палацу афіцэраў , якія радзяць устараніць Масадэга , калі ён жадае ўратаваць манархію і армію (Масадэг настроіў супраць сябе вышэйшых афіцэраў , бо апошнім часам звольніў дваццаць пяць генералаў , абвінаваціўшы іх у здрадзе радзіме і дэмакратыі ). Шах доўга ня можа наважыцца на які -небудзь канчатковы крок , што да рэшты спаліць і так ужо кволыя масты паміж ім і прэм ’ерам (яны абодва ўблытаныя ў барацьбу , якую немагчыма вырашыць палюбоўна , паколькі гэта канфлікт паміж прынцыпам адзінаўладдзя , які прадстаўляе шах , і прынцыпам дэмакратыі , які абвяшчае Масадэг ). Можа шах таму ўвесь час марудзіць , што адчувае нейкую павагу да старога доктара , а можа , проста не наважваецца аб ’явіць яму вайну , бо няўпэўнены ў сабе і ў яго няма волі да нязломнай дзейнасьці . Можа , яму хацелася б , каб усю гэтую балючую і нават жорсткую аперацыю зрабілі за яго іншыя . Яшчэ не прыняўшы ніякага рашэньня , і ўвесь час раздражнёны , ён выяжджае з Тэгерану ў сваю летнюю рэзідэнцыю на Касьпійскім моры , у Рамсар , дзе ўрэшце падпіша прэм ’еру прысуд . Але калі акажацца , што першая спроба расправы з доктарам заўчасна выйшла на дзённае сьвятло і скончылася паразай палацу , шах , не чакаючы далейшага (а як паказалі факты , шчасьлівага для яго ) разьвіцьця падзеяў , уцякае са сваёй маладой жонкай у Рым .
Фотаздымак (7)
Здымак выразаны з газеты , але няўважліва , так нядбайна , што адсутнічае подпіс . На здымку бачны помнік вершніку на кані , які стаіць на высокім пастаменьце з граніту . Вершнік , які мае геркулесаўскую фігуру , зручна сядзіць у сядле , левую руку трымае пакладзенай на луку , а правай паказвае перад сабой нейкую мэту (праўдападобна паказвае будучыню ). Вакол шыі вершніка завязаны трос . Другі падобны трос абвівае шыю каня . Грамада мужчынаў , якія стаяць у скверы пад помнікам , цягне абодва тросы . Усё адбываецца на плошчы запоўненай натоўпам людзей , якія ўважліва назіраюць за мужчынамі ; тыя , павіснуўшы на тросах , стараюцца пераадолець супраціўленьне , якое аказвае цяжкая , масянжовая глыба манументу . Фотаздымак зроблены ў той момант , калі тросы нацягнутыя як струны , а вершнік і конь ужо так нахіленыя набок , што праз хвіліну абрынуцца на зямлю . Міжвольна задумваешся , ці здолеюць адскочыць тыя , хто з такой цяжкасьцю і самаахвярнасьцю цягне тросы , тым больш што ў іх мала месца , бо вакол скверу тоўпяцца дакучлівыя разявакі . На гэтым здымку паказанае разбурэньне помніка аднаму з шахаў (бацьку ці сыну ) у Тэгеране , ці ў іншым іранскім горадзе . Аднак цяжка акрэсьліць , з якога году паходзіць гэты фотаздымак , бо помнікі абодвух шахаў Паглаві разбураліся некалькі разоў , гэта значыць заўсёды , як толькі ў народу зьяў лялася такая магчымасьць . Таксама і цяпер , калі людзі даведаліся , што шах зьнік з палацу і схаваўся ў Рыме , яны выйшлі на плошчу і разбурылі помнікі дынастыі .
Газета (1)
Інтэрв ’ю з разбуральнікам помнікаў шаха , якое зрабіў рэпарцёр тэгеранскай газеты “Кайган ”:
– Галям , у вашым раёне вы здабылі сабе славу разбуральніка помнікаў , і вас нават лічаць , свайго роду , ветэранам у гэтай справе .
– Гэта праўда . Першы раз я разбураў помнікі яшчэ старога шаха , гэта значыць бацькі Магамеда Рэзы , калі ён сышоў у сорак першым годзе . Помню , што ў горадзе была вялікая радасьць , калі разышлася вестка пра адыход старога шаха . Усе адразу кінуліся разбураць яго помнікі . Я быў тады маладым хлопцам і дапамагаў бацьку , які , разам з суседзямі , разбураў помнік , што Рэза Хан паставіў сабе ў нашым раёне . Можна сказаць , што гэта быў мой баявы хрост .
– Ці вас за гэта перасьледвалі ?
– Тады яшчэ не . Гэта былі гады , калі пасьля адыходу старога шаха нейкі час была свабода . У маладога шаха на той час не было столькі сілы , каб дыктаваць сваю ўладу . Каму было нас перасьледваць ? Усе выступалі супраць манархіі . Шаха падтрымлівала толькі частка афіцэраў і , натуральна , амерыканцы . Потым учынілі пераварот , закрылі нашага Масадэга , пастралялі ягоных людзей , а таксама камуністаў . Шах вярнуўся і ўсталяваў дыктатуру . Гэта было ў 1953 годзе .
– Ці памятаеце пяцьдзясят трэці год ?
– Вядома , што памятаю , гэта ж быў вельмі важны год , бо тады кончылася дэмакратыя , і пачаўся рэжым . Ва ўсялякім выпадку прыгадваю , як радыё паведаміла , што шах уцёк у Еўропу . І калі людзі пачулі гэта , рушылі на вуліцы , і пачалі разбураць помнікі . Тут мушу дадаць , што малады шах ад самага пачатку ставіў помнікі і бацьку , і сабе , таму за тыя гады трохі сабралася для разбурэньня . Мой бацька да таго часу ўжо памёр , але я быў дарослы і ўпершыню выступіў як самастойны разбуральнік .
– І што , вы разбурылі ўсе яго помнікі ?
– Так , гэта была чыстая работа . Калі шах вярнуўся пасьля перавароту , не было ніводнага помніка Паглаві . Але ён адразу нанова пачаў ставіць помнікі бацьку і сабе .
– Гэта значыць : тое што вы разбуралі – ён адразу ставіў , тое што ён ставіў – вы ізноў разбуралі і так па крузе ?
– Сапраўды , так было , гэта праўда . Можна сказаць , што ў нас апускаліся рукі . Мы разбуралі адзін – ён ставіў тры , мы разбуралі тры – ён ставіў дзесяць . Усяму гэтаму не было відаць канца .
– А потым , пасьля пяцьдзясят трэцяга году , калі вы ізноў разбуралі ?
– Мы зьбіраліся зрабіць гэта ў шэсьцьдзясят трэцім , гэта значыць падчас паўстаньня , якое распачалося пасьля таго , як шах закрыў Хамейні . Але шах адразу ж распачаў такую расправу , што мы нічога ня здолелі разбурыць і мусілі схаваць вяроўкі назад .
– Я так разумею , што для гэтай мэты ў вас былі сьпецыяльныя вяроўкі ?
– А як жа ! У нас былі моцныя сізалевыя тросы , схаваныя ў прадаўца вяровак на базары . Было не да жартаў , калі б паліцыя трапіла на наш сьлед , нас бы паставілі да сьценкі . У нас усё было прыгатавана да адпаведнага моманту , усё прадумана і адпрацавана . Падчас апошняй рэвалюцыі , гэта значыць у семдзясят дзявятым годзе , уся бяда была ў тым , што за разбурэньне ўзялося шмат аматараў , і таму было шмат няшчасных выпадкаў , бо яны скідвалі помнікі сабе на галовы . Разбурыць помнік ня так лёгка , патрэбны прафесійны падыход і практыка . Трэба ведаць , з чаго ён зроблены , якую мае вагу , якую вышыню , ці ён вакол прывараны , ці злучаны цэментам , у якім месцы зачапіць трос , у які бок разгойдаць фігуру і як яе потым зьнішчыць . Мы гэта апрацоўвалі ўжо ў той момант , калі яны ставілі чарговы помнік шаха . Гэта быў найлепшы выпадак , каб падгледзець , якая канструкцыя ці фігура , пустая ці запоўненая , і самае важнае – як яна злучаецца з падументам , які ўжылі спосаб , каб прымацаваць помнік .
– Вам трэба было прысьвячаць гэтаму шмат часу .
– Вельмі шмат ! Вы ведаеце , што ў апошнія гады ён ставіў сабе ўсё больш помнікаў . Паўсюль , на плошчах , на вуліцах , на вакзалах , пры дарогах . Апроч таго таксама іншыя ставілі яму помнікі . Хто хацеў атрымаць добры кантракт і пабіць канкурэнтаў , сьпяшаўся , каб першым паставіць яму помнік . Таму шмат помнікаў было тандэтнай работы , і калі надыйшоў час , мы здолелі іх лёгка разбурыць . Але прызнаюся , што ў пэўны момант я пачаў сумнявацца , ці здолеем мы разбурыць такую колькасьць помнікаў . Іх жа былі сотні . І , вядома , мы працавалі не шкадуючы рук . У мяне на руках былі мазалі і пухіры ад вяровак .
– Так , вам , Галям , прыпаў цікавы занятак .
– Гэта быў не занятак , гэта быў абавязак . Я вельмі ганаруся , што быў разбуральнікам помнікаў шаха . Думаю , што ўсе , хто прымаў удзел у разбурэньні помнікаў , ганарацца гэтым . Тое , што мы зрабілі , бачна кожнаму , усе пастаменты пустыя , а фігуры шахаў былі разьбітыя , альбо ляжаць недзе на падворках .
Кніга (1)
Амерыканскія рэпарцёры Дэвід Уайс і Томас Б . Рос у сваёй кнізе “The Invisible Government” (Лондан , 1965) пішуць :
“Няма ніякага сумненьня , што СІА арганізавала і кіравала пераваротам , які прывёў да зьвяржэньня прэм ’ера Магамеда Масадэга і ўтрымаў на троне шаха Магамеда Рэзэ Паглаві . Але няшмат амерыканцаў ведае , што на чале перавароту стаяў агент СІА , які быў унукам прэзідэнта Тэадора Рузьвельта . Гэты чалавек – Кэрміт Рузьвельт – правёў у Тэгеране такую эфектную аперацыю , што яшчэ некалькі гадоў у асяроддзі СІА яго называлі Містэр Іран . У колах гэтага агенцтва хадзіла легенда , што Кэрміт кіраваў замахам на Масадэга , трымаючы пісталет каля скроні іранскага камандзіра танка , калі танкавая калона ўвайшла на вуліцы Тэгерану . Але іншы агент , які добра ведаў , як адбываліся падзеі , акрэсьліў тое апавяданьне як “крыху рамантычнае ”, і паведаміў : “Кэрміт кіраваў усёй аперацыяй не з тэрыторыі нашай амбасады , але з аднаго падвалу ў Тэгеране ” і дадаў з захапленьнем : “Гэта сапраўды была аперацыя вартая Джэймса Бонда ”.
Генерал Фазалла Загэдзі , якога СІА прызначыла на месца прэм ’ера Масадэга , таксама быў постацьцю вартай зрабіцца героем шпегаўскай аповесьці . Гэта быў высокі , прыгожы бабнік , які змагаўся з бальшавікамі , потым ён быў захоплены курдамі , а ў 1942 годзе – арыштаваны ангельцамі , якія падазравалі яго ў тым , што ён агент Гітлера . У часе другой сусьветнай вайны ангельцы і расейцы разам акупавалі Іран . Брытанскія агенты , якія закрылі Загэдзі , сьцьвярджаюць , што ў яго спальні знайшлі наступныя рэчы : калекцыю нямецкай аўтаматычнай зброі , ядвабныя дамскія майткі , трохі опіуму , лісты ад нямецкіх парашутыстаў , якія дзейнічалі ў гарах , і ілюстраваны рэестр найбольш пікантных прастытутак у Тэгеране .
Пасьля вайны Загэдзі хутка вярнуўся да публічнага жыцьця . У 1951 годзе , калі Масадэг стаў прэм ’ерам , ён быў міністрам унутраных справаў . Масадэг нацыяналізаваў брытанскую фірму “Англа -Іраніян ” і заняў вялікі нафтаперагонны завод у Абадане , у Персідскай затоцы .
Масадэг памяркоўна ставіўся да іранскай камуністычнай партыі Тудэ , таму Лондан і Вашынгтон асьцерагаліся , што расейцы завалодаюць вялікімі нафтавымі запасамі Ірану . Масадэг , які кіраваў краінай , лежачы ў ложку , – ён сьцьвярджаў , што вельмі хворы – парваў з Загэдзі , бо той запрацівіўся паблажліваму стаўленьню да камуністаў . Такой была сітуацыя , калі СІА і Кэрміт Рузьвельт пачалі дзейнічаць , каб скінуць Масадэга і паставіць на гэтую пасаду Загэдзі .
Рашэньне аб зьвяржэньні Масадэга было прынятае брытанскім і амерыканскім урадамі супольна . СІА ацаніла , што аперацыя атрымаецца , бо варункі былі спрыяльнымі . Рузьвельт , якому тады было 37 гадоў , але ён ужо быў ветэранам выведкі , у Іран трапіў нелегальна . Мяжу пераехаў на аўтамабілі , дабраўся да Тэгерану і тут зьнік з вачэй . Ён мусіў зьнікнуць , бо раней не аднойчы наведваў Іран і яго твар быў тут вядомы . Некалькі разоў ён мяняў свае кватэры , каб агенты Масадэга не натрапілі на яго сьлед . Яму дапамагалі пяць амерыканцаў , між іншым агенты СІА з амерыканскай амбасады . Апроч таго з ім супрацоўнічалі некалькі мясцовых агентаў , у тым ліку два высокія службоўцы іранскай выведкі , з якімі ён трымаў сувязь праз пасярэднікаў .
Трынаццатага жніўня шах падпісаў дэкрэт , у якім ён зьнімаў Масадэга і прызначаў прэм ’ерам Загэдзі . Але Масадэг арыштоўвае палкоўніка , які прынёс яму дакумент (гэта быў будучы шэф Саваку , Нематала Насіры ). На вуліцы выйшлі натоўпы людзей , каб маніфеставаць супраць рашэньня шаха . У гэтай сітуацыі шах і яго жонка Сарая ўцяклі самалётам у Багдад , а потым у Рым .
На працягу наступных двух дзён панаваў такі хаос , што Рузьвельт страціў кантакт з іранскімі агентамі . Шах у той час дабраўся да Рыму , куды адправіўся таксама шэф СІА Ален Далес , каб каардынаваць акцыю разам з Магамедам Рэза . У Тэгеране вуліцы кантралявалі камуністычныя натоўпы . Яны сьвяткавалі ад ’езд шаха , зьнішчаючы яго помнікі . У той час войска выйшла з казармаў і пачало акружаць маніфестантаў . Раніцай 19 жніўня Рузьвельт , які працягваў заставацца ў хованцы , даў загад іранскім агентам , каб яны кінулі на вуліцы ўсіх , каго былі ў стане кінуць . Агенты выправіліся ў спартовыя клубы і завербавалі там дзіўную сумесь штангістаў і гімнастаў , з якой стварылі небывалую працэсію . Тая працэсія рушыла праз базар , гучна вітаючы шаха .
Вечарам Загэдзі выйшаў з хованкі . Шах вярнуўся з высылкі . Масадэг пайшоў у турму . Кіраўнікі Тудэ былі перабітыя .
Зразумела , што Злучаныя Штаты ніколі не прызналіся афіцыйна ў тым , якую ролю адыграла СІА . Адносна шмат на гэтую тэму сказаў сам Далес , які пасьля свайго сыходу з СІА выступіў у 1962 годзе ў праграме тэлевізіі CBS. Калі яго спыталі , ці гэта праўда , што “СІА выдаткавала мільёны даляраў на тое , каб наняць людзей , якія маніфеставалі на вуліцах , і на іншыя акты , мэтай якіх было зьвяржэньне Масадэга ?”, Далес адказаў : “OK, магу толькі сказаць , што сьцьверджаньне , нібыта мы выдаткавалі на гэтую мэту шмат даляраў , зьяўляецца цалкам фальшывым ”.
Кніга (2)
Два французскія рэпарцёры Клэр Б ’ер і П ’ер Бланшэ пішуць у сваёй кнізе “Iran: la revolution au nom de Dieu” (Парыж , 1979):
“Рузьвельт прыходзіць да высновы , што надышоў час кінуць у атаку аддзелы Чабагана Бімора , якога называюць “Чабаганам Бязглуздым ”, і які зьяўляецца шэфам банды тэгеранскіх люмпенаў і чэмпіёнам Зоўр Хана – народнай барацьбы . Чабаган здолее сабраць трыста , чатырыста прыяцеляў , якія могуць біць , а калі трэба , таксама і страляць . Вядома пры ўмове , што яны атрымаюць зброю . Новы амбасадар Злучаных Штатаў Лой Гендэрсан адпраўляецца ў банк Мэлі і бярэ пакункі з далярамі , якімі ён запаўняе свой аўтамабіль . Гавораць , чатырыста тысячаў даляраў . Ён мяняе іх на рыялы .
Дзевятнаццатага жніўня невялікія групы іранцаў (гэта людзі “Бязглуздага ”) выцягваюць банкноты і заклікаюць : “Крычыце – хай жыве шах !” Тыя , што ўсклікваюць так , атрымліваюць дзесяць рыялаў . Вакол парламенту пачынаюць зьбірацца ўсё большыя групы , урэшце ствараецца працэсія , якая размахваючы грашыма , крычыць : “Хай жыве шах !” Натоўп усё большае , адныя праслаўляюць шаха , другія – Масадэга .
Але вось зьяўляюцца танкі , якія атакуюць маніфестацыю праціўнікаў шаха . Гэта ўступае Загэдзі . Гарматы і кулямёты страляюць у натоўп . У гэтым месцы падае дзьвесьце забітых і звыш за пяцьсот параненых . А чацьвертай усё скончана , і Загэдзі тэлеграфуе да шаха , што той можа вяртацца .
Дваццаць шостага кастрычніка 1953 году Тэймур Бахціяр прызначаецца вайсковым губернатарам Тэгерану . Люты і бязьлітасны , ён хутка атрымае мянушку “Забойца ”. Галоўным чынам ён займаецца перасьледам прыхільнікаў Масадэга , якія здолелі схавацца . Вызваляе турму Каср ад усіх крымінальнікаў . Турму , у якую вайсковыя грузавікі без перапынку прывозяць арыштаваных , ахоўваюць танкі і бронемашыны . Паплечнікаў Масадэга , міністраў , падазраваных афіцэраў , дзеячоў Тудэ дапытваюць і катуюць . На дзядзінцы адбываюцца сотні сьмяротных пакараньняў .
У памяці іранцаў дзень перавароту – 19 жніўня 1953 году – гэта дзень сапраўднага ўступленьня на трон шаха Магамэда Рэзы Паглаві , уступленьня , якому спадарожнічала кроў і жахлівыя рэпрэсіі ”.
Касета (1)
Так , зразумела , вы можаце запісваць . Цяпер гэтая тэма ўжо не забароненая . Раней – так . Ці ведаеце , што на працягу дваццаці пяці гадоў нельга было публічна вымаўляць яго прозьвішча ? Што слова Масадэг было выкрэсьлена з усіх кніг ? З усіх падручнікаў ? І ўявіце сабе , што цяпер , маладыя людзі якія – як меркавалася – не павінны былі нічога ведаць пра яго , ішлі на сьмерць несучы яго партрэты . Вось вам найлепшы доказ , што дае такое выкрэсьліваньне , усё гэтае пераробліваньне гісторыі . Але шах не разумеў гэтага . Ён не разумеў , што чалавека можна зьнішчыць , але гэта зусім не азначае , што ён перастане існаваць . Наадварот , калі можна так сказаць , ён пачне існаваць яшчэ больш . Гэта парадоксы , якім ніводзін дэспат ня можа даць сабе рады . Махне касой , але трава адразу вырастае , махне яшчэ раз , а трава расьце высокая , як ніколі . Вельмі суцяшальны закон прыроды . Масадэг ! Ангельцы фамільярна называлі яго – Олд Мосі . Яны былі вельмі злыя на яго , аднак жа неяк паважалі . Ніводзін ангелец ня стрэліў у яго бок . Трэ было толькі сьцягнуць нашых родных нягоднікаў у мундзірах . За некалькі дзён яны ўсталявалі свае парадкі ! Мосі пайшоў на тры гады ў турму . Пяць тысячаў людзей пайшлі пад сьценку , або загінулі на вуліцы . Вось вам кошт уратаваньня трону . Сумнае , крывавае і бруднае entrйe. Вы пытаеце , ці Масадэг мусіў прайграць ? Па -першае , ён не прайграў , ён выйграў . Вы ня можаце мераць такіх людзей меркай пасады , іх мераюць толькі меркай гісторыі , а гэта розныя рэчы . Такога чалавека можна зьняць з пасады , але ніхто ня выдаліць яго з гісторыі , бо ніхто ня здолее выкрэсьліць яго з людской памяці . Памяць – гэта прыватная ўласнасьць , да якой ніводная ўлада ня мае доступу . Мосі казаў , што зямля , па якой мы ходзім – нашая , і ўсё што знаходзіцца ў гэтай зямлі – нашае . Да яго ніхто не выказваўся такім чынам у гэтай краіне . Ён таксама казаў : хай усе скажуць тое , што думаюць , хай возьмуць слова , я хачу чуць вашыя думкі . Разумееце , пасьля двух з паловай тысячаў гадоў дэспатычнага абняслаўленьня ён зьвярнуў нашаму чалавеку ўвагу на тое , што той разумная істота . Падобнага ніколі не рабіў ніводзін уладар ! Тое , што гаварыў Мосі , запомнілі , гэта ўвайшло людзям у галовы і жыве ў іх да сёньняшняга дня . Мы заўсёды лепш помнім словы , якія раскрываюць нам вочы на сьвет . І гэта былі менавіта такія словы . Ці можа нехта ска заць , што ён ня меў рацыі ў тым , што рабіў , і абвяшчаў ? Ніводзін сумленны чалавек ня выкажа падобнай думкі . Сёньня ўсе сьцьвярджаюць , што ён меў рацыю , толькі праблема была ў тым , што ён меў рацыю зарана . Вы ня можаце мець рацыі зарана , бо тады рызыкуеце ўласнай кар ’ерай , а часам і ўласным жыцьцём . Кожная праўда дасьпявае доўга , а людзі ў той час пакутуюць , альбо блукаюць у цемры . Але раптам прыходзіць чалавек , які абвяшчае гэтую праўду , перш чым яна яшчэ дасьпела , перш чым зрабілася ўсеагульнай праўдай , і тады супраць такога ерэтыка паўстаюць пануючыя сілы і кідаюць яго на вогнішча , альбо кідаюць яго ў лёх , альбо вешаюць на шыбеніцы , бо ён пагражае іх інтарэсам , парушае іх спакой . Мосі выступіў супраць дыктатуры манархіі і супраць залежнасьці краіны . Сёньня манархіі падаюць адна за другой , а залежнасьць павінна хавацца пад тысячамі абліччамі , такія вялікія пярэчаньні яна абуджае . Але ён выступіў з гэтым трыццаць гадоў таму , калі тут ніхто не наважыўся сказаць уголас гэтыя відавочныя рэчы . Я бачыў яго за два тыдні перад яго сьмерцю . Калі ? Гэта павінна было быць у лютым шэсьцьдзясят сёмага году . Апошнія дзесяць гадоў ён правёў пад хатнім арыштам у маленькім фальварку пад Тэгеранам . Натуральна , што ўваход быў забаронены , усю тэрыторыю ахоўвала паліцыя . Але вы разумееце , у гэтай краіне , калі маеш знаёмствы і грошы , можна зладзіць усё . Грошы пераўтвараюць кожную рэч у цягучую гуму . У той час Мосі павінна было быць каля дзевяноста гадоў . Думаю , што ён трымаўся так доўга , бо вельмі хацеў дачакацца моманту , калі жыцьцё прызнае яго праўду . Ён быў цьвёрдым чалавекам , цяжкім для іншых , бо ніколі не саступаў . Але такія людзі ня здольныя , і нават ня могуць саступаць . Ён да канца захаваў цьвярозы розум і ўсё ўсьведамляў . Толькі хадзіў з цяжкасьцю , абапіраючыся на палку . Спыняўся і клаўся на зямлю , каб адпачыць . Паліцыянты , якія сьцераглі яго , потым казалі , што аднае раніцы , так ідучы і адпачываючы , ён таксама лёг на зямлю , але доўга не ўставаў , і калі яны падышлі бліжэй , убачылі , што ён памёр .
З нататак (2)
Нафта распальвае незвычайныя эмоцыі і азарт , бо нафта перадусім вялікая спакуса . Спакуса лёгкіх і вялізных грошай , багацьця і сілы , шчасьця і магутнасьці . Гэта брудная і сьмярдзючая вадкасьць , якая ахвотна б ’е струменем угору , а потым спадае на зямлю ў выглядзе шапатлівага дажджу грошай . Нехта , хто адкрыў і завалодаў нафтавай крыніцай адчувае сябе так , нібыта пасьля працяглага падарожжа ў падзямельлі ён раптам напаткаў каралеўскі скарб . Ён ня толькі зрабіўся багатыром , але яго наведвае крыху містычнае перакананьне , што нейкая вышэйшая сіла зірнула на яго ласкавым вокам , што шчодра ўзьнесла яго над іншымі і абрала сваім фаварытам . Захавалася шмат здымкаў , на якіх зафіксаваны момант , калі пачынае біць першы струмень нафты : людзі скачуць ад радасьці , абдымаюцца , плачуць . Цяжка сабе ўявіць работніка , які ўпадае ў эйфарыю пасьля таго , як закруціць чарговую шрубку на канвееры , або зморанага селяніна , які скача ад радасьці , ідучы за плугам . Бо нафта дае ілюзію цалкам іншага жыцьця , жыцьця без намаганьняў , жыцьця задарма . Нафта – гэта сыравіна якая атручвае думкі , туманіць зрок , дэмаралізуе . Людзі з беднай краіны ходзяць і думаюць : “Божа , каб у нас была нафта !” Думка пра нафту паказвае спрадвечную людскую мару пра багацьце дасягнутае праз шчасьлівы выпадак , праз кроплю шчасьця , а ня шляхам намаганьняў , поту , мукі , катаргі . У гэтым сэньсе нафта – гэта казка , і , як кожная казка , яна зьяўляецца падманам . Нафта напаўняе чалавека такой пыхай , што ён пачынае верыць , нібыта лёгка можа разбурыць такую непадатлівую і няўступную катэгорыю , як час . З нафтай , казаў апошні шах , цягам аднаго пакаленьня я ствару другую Амерыку ! Не стварыў . Нафта моцная , але ў яе ёсьць і слабыя бакі – яна не замяняе мысьленьня , не замяняе мудрасьці . Адна са спакусьлівых каштоўнасьцяў нафты , якая найбольш вабіць уладароў , гэта тое , што нафта ўзмацняе ўладу . Нафта дае вялікі прыбытак , але пры гэтым працуе няшмат людзей . У сацыяльным плане нафта прыносіць мала клопату , бо не стварае ні шматлікага пралетарыяту , ні шматлікай буржуазіі , таму ўраду ні з кім ня трэба дзяліцца прыбыткамі , і можна свабодна імі распараджацца згодна з уласнымі задумамі і жаданьнямі . Паглядзім на міністраў з нафтавых краінаў – як высока яны ўзьнімаюць галовы , якое ў іх пачуцьцё сілы , яны , энэргетычныя лорды , якія вырашаюць , ці мы будзем заўтра езьдзіць на аўтамабіле , ці хадзіць пешшу . А нафта і мячэт ? Колькі бадзёрасьці , колькі бляску і значэньня дадало гэтае новае багацьце іх рэлігіі – ісламу , які перажывае перыяд узмоцненай экспансіі , увесь час здабываючы новыя тлумы верных .
З нататак (3)
Ён кажа , тое , што потым адбылося з шахам , па сутнасьці было вельмі іранскім . З даўніх часоў панаваньне кожнага шаха канчалася жаласным і ганебным чынам . Або ён гінуў з адсечанай галавой ці нажом у сьпіне , або – калі быў больш шчасьлівы – пазьбягаў сьмерці , але вымушаны быў уцякаць з краіны і толькі потым паміраў на выгнаньні , пакінуты і забыты . Ён ня памятае , хоць можа і былі нейкія выключэньні , каб шах памёр на троне натуральнай сьмерцю і закончыў свой жыцьцёвы шлях , акружаны пашанай і любоўю . Ён ня памятае , каб народ аплакваў якога -небудзь шаха і праводзіў яго да магілы са сьлязьмі на вачах . У нашым стагоддзі усе шахі , а было іх некалькі , страчвалі карону і жыцьцё ў прыкрых для сябе акалічнасьцях . Народ лічыў іх вылюдкамі , папракаў іх у подласьці , іх адыходу спадарожнічалі лаянка і праклёны тлуму , а вестка пра іх сьмерць рабілася радасным сьвятам .
(Я кажу яму , што мы ніколі не зразумеем гэтых рэчаў , бо нас падзяляе глыбокае адрозьненьне ў традыцыях . Нашыя каралі ў большасьці сваёй ня прагнулі крыві і пакінулі пасьля сябе добрую памяць . Адзін з польскіх каралёў засьпеў краіну драўляную , а пакінуў мураваную , іншы абвяшчаў прынцыпы талеранцыі і не дазваляў распальваць вогнішчы , яшчэ іншы абараніў нас ад патопу варварства . У нас быў кароль , які ўзнагароджваў навукоўцаў , і такі , які сябраваў з паэтамі . Нават мянушкі , якія ім давалі – Аднаўляльнік , Шчодры , Справядлівы , Набожны – сьведчыць пра тое , што пра іх думалі з прызнаньнем і сімпатыяй . Таму ў маёй краіне , калі людзі чуюць , што нейкага манарха напаткаў жахлівы лёс , мімаволі пераносяць на яго пачуцьці выкліканыя зусім іншай традыцыяй , іншым досьведам і адорваюць таго пакаранага ўладара падобным пачуцьцём , з якім мы ўзгадваем нашых Аднаўляльнікаў і Справядлівых , думаючы сабе , які ж бедны павінен быць той чалавек , якому так бязьлітасна сарвалі з галавы карону !)
Так , прызнае ён , вельмі цяжка зразумець , што недзе можа быць інакш , і што забойства манарха народ успрымае як самае пажаданае выйсьце і проста пасланае Богам . Так , былі і ў нас цудоўныя шахі , такія як Кір і Абас , але то сапраўды вельмі далёкія часы . Нашыя апошнія дзьве дынастыі , каб здабыць альбо ўтрымаць трон , пралілі шмат нявіннай крыві . Уяві сабе шаха , а звалі яго Ага Магамед Хан , які ў барацьбе за трон загадвае забіць ці асьляпіць насельніцтва ўсяго гораду Кэрман . Ён ня робіць ніякага выключэньня , а яго прэтарыяне старанна бяруцца за працу . Яны ставяць жыхароў шэрагамі , дарослым сьцінаюць голавы , а дзецям выкалупліваюць вочы . Але ўрэшце , нягледзячы на загады рабіць адпачынкі , прэтарыяне ўжо настолькі зьнясіленыя , што ня маюць сілы ўзьняць ні мяча , ні нажа . І толькі дзякуючы гэтай стомленнасьці катаў , частка людзей ратуе свае жыцьці і зрок . Потым з гэтага гораду адпраўляюцца працэсіі асьлепленых дзяцей . Яны вандруюць па Ірану , але часам губляюць у пустыне дарогу і гінуць ад смагі . Іншыя грамады дабіраюцца да людскіх паселішчаў і там просяць есьці , сьпяваючы песьні пра забойствы ў горадзе Кэрман . У тыя гады весткі разыходзяцца павольна , таму сустрэтыя людзі ўражваюцца , слухаючы хор басаногіх сьляпцоў якія сьпяваюць страшную аповесьць пра сьвіст мячоў і падаючыя галовы . Яны пытаюць , якое ж злачынства ўчыніў горад , які так няшчадна пакараў шах . У адказ на гэта дзеці сьпяваюць песьню пра сваё злачынства . Гэтае злачынства было ў тым , што іх бацькі далі прытулак папярэдняму шаху , і новы шах ня мог ім прабачыць гэтага . Выгляд працэсіі асьлепленых дзяцей выклікае ўсеагульнае шкадаваньне , і людзі не адмаўляюць ім у ежы , але вымушаныя карміць грамаду прышэльцаў сакрэтна , і нават таямніча , калі ж малыя сьляпцы пакараныя і заклеймаваныя шахам , значыцца яны зьяўляюцца , свайго роду , вандроўнай апазіцыяй , а ўсялякая падтрымка апазіцыі караецца ў самай высокай ступені . Паступова да гэтых працэсіяў далучаецца малеча , якая становіцца праваднікамі асьлепленых дзяцей . Адгэтуль яны разам вандруюць у пошуках ежы і прытулку ад холаду , і заносяць аповесьць пра зьнішчэньне гораду Кэрман у самыя аддаленыя вёскі .
Гэта , кажа ён , сумныя і жахлівыя гісторыі , якія мы захоўваем у нашай памяці . Шахі здабывалі трон сілай , узыходзілі на яго па трупах , сярод плачу матак і енку паміраючых . Часта справы нашай спадчыны вырашаліся ў далёкіх сталіцах і новы прэтэндэнт на карону ўваходзіў у Тэгеран трымаемы пад локці , брытанскім паслом з аднаго боку , і расейскім – з другога . Такіх шахаў трактавалі як узурпатараў і акупантаў , і , ведаючы пра гэтую традыцыю , можна зразумець , чаму мулам ўдалося распаліць супраць іх столькі паўстаньняў . Мулы гаварылі – той , хто сядзіць у палацы , гэта чужы чалавек , які слухае чужыя дзяржавы . Той , хто займае трон , зьяўляецца прычынай вашых няшчасьцяў , ён узбагачаецца за ваш кошт і прадае краіну . Людзі слухалі гэта , бо словы мулаў гучалі для іх як самая відавочная праўда . Я не хачу гэтым сказаць , што мулы былі сьвятыя . Дзе там ! Шмат цёмных сілаў падпільноўвала ў ценю мячэтаў . Але злоўжываньне ўладай , беззаконнасьць палацу рабілі з мулаў заступнікаў нацыянальнай справы .
(Ён вяртаецца да лёсу апошняга шаха ). Тады , у Рыме , падчас эміграцыі , што цягнулася некалькі дзён , ён зразумеў , што можа назаўсёды страціць трон і павялічыць экзатычны атрад вандроўных манархаў . Пад уплывам гэтай думкі надыходзіць працьверазеньне . Ён хоча пакінуць жыцьцё , што працякае сярод прыемнасьцяў і забаваў . (Потым у кнізе шах напіша , што ў Рыме яму зьявіўся ў сьне сьвяты Алі і сказаў – вярніся на радзіму , каб ратаваць народ ). Цяпер у ім абуджаюцца вялікія амбіцыі і жаданьне паказаць сваю сілу і перавагу . Гэтая рыса , кажа ён , таксама вельмі іранская . Адзін іранец не саступіць другому , кожны з іх перакананы ў сваёй перавазе , хоча быць першым і самым важным , хоча навязаць сваё выключнае я . Я ! Я ! Я ведаю лепш , я маю больш , я магу ўсё . Сьвет пачынаецца ад мяне , я сам сабе сьвет . Я ! Я ! (Ён хоча паказаць мне гэта : устае , паднімае галаву , глядзіць на мяне зьверху , у позірку фанабэрыстасьць , усходні , падкрэсьлены гонар ). Група іранцаў адразу парадкуецца паводле прынцыпу іерархіі . Я першы , ты – другі , а ты – заўсёды трэці . Тыя другі і трэці не задавольваюцца сваім , але адразу пачынаюць дамагацца , інтрыгаваць , манеўраваць , каб заняць месца першага . Той першы павінен добра акапацца , каб яго ня скінулі з вяршыні .
Акапацца і выставіць кулямёты !
Падобныя правілы пануюць хоць бы і ў сям ’і . Бо я павінен быць узвышаны , жанчына павінна быць прыніжана . Па -за домам я магу быць нічым , але пад уласным дахам я атрымліваю кампенсацыю – тут я зьяўляюся ўсім . Тут мая ўлада непадзельная , а чым большая сям ’я , тым шырэйшыя межы і аўтарытэт гэтай улады . Добра мець шмат дзяцей , тады ёсьць над кім панаваць , чалавек робіцца ўладаром хатняй дзяржавы , абуджае павагу і захапленьне , вырашае лёсы падуладных , вырашае спрэчкі , дыктуе сваю волю , кіруе . (Глядзіць , якое ўражаньне зрабіла на мяне тое , што сказаў мне хвіліну таму . Дык вось , я рашуча пратэстую . Я супраць такіх стэрэатыпаў . Ведаю шмат яго суайчыньнікаў , сьціплых і ветлівых , я не адчуваў , каб яны ставіліся да мяне як да ніжэйшага ). Усё праўда , пагаджаецца ён , але гэта таму , што ты нам не пагражаеш . Ня ўдзельнічаеш у нашай гульні , якая заключаецца ў тым , хто вышэй паставіць сваё я . З -за гэтай гульні ніколі нельга было стварыць ніводнай сур ’ёзнай партыі , бо адразу ж пачыналіся спрэчкі за лідэрства , кожны хацеў ствараць уласную партыю . А цяпер , пасьля вяртаньня з Рыму , таксама і шах з усёй рашучасьцю ўступае ў гульню ў вышэйшае “я ”.
Перш за ўсё , (кажа ён ), шах стараецца вярнуць сабе твар , бо страта твару па нашых звычаях – гэта вялікая ганьба . Манарх , бацька народу , які ў самы крытычны момант уцякае з краіны і ходзіць па крамах , купляю чы сваёй жонцы біжутэрыю ! Не , гэтае ўражаньне ён павінен быў неяк зацерці . Таму , калі Загэдзі тэлеграфуе яму , што танкі зрабілі сваю справу , і заахвочвае яго вярнуцца , запэўніваючы , што небясьпека мінула , шах затрымліваецца ў Іраку і фатаграфуецца там , трымаючы руку на магіле каліфа Алі , заступніка шыітаў . Так , наш сьвяты пасылае яго назад на трон , дабраслаўляе яго .
Рэлігійны жэст – вось чым можна здабыць наш народ .
Такім чынам шах вяртаецца , але ў краіне ўсё няма спакою . Студэнты страйкуюць , вуліцы маніфестуюць , страляніна , пахаваньні . У самой арміі канфлікты , змовы і звады . Шах баіцца выходзіць з палацу , зашмат лю дзей палююць на яго галаву . Ён жыве ў атачэньні сям ’і , прыдворных і генералаў . Цяпер , пасьля таго як скінулі Масадэга , Вашынгтон пачынае дасылаць шмат грошай , палову таго капіталу шах прызначае на войска , ён усё больш будзе рабіць стаўку на армію , акружаць сябе арміяй . (Зрэшты падобным чынам паводзяць сябе ўладары іншых манархіяў , якія існуюць у краінах падобных Ірану . Тыя манархіі зьяўляюцца ваеннымі дыктатурамі абсыпанымі золатам і дыямантамі ).
Такім чынам жаўнеры ўжо атрымліваюць мяса і хлеб . Трэба памятаць , як бедна жывуць нашыя людзі , і што значыць тое , што жаўнер мае мяса і хлеб , як гэта ўзвышае яго над іншымі .
У тыя гады можна было ўбачыць дзяцей з вялікімі раздзьмутымі жыватамі : яны харчаваліся травой .
Помню чалавека , які папяросай прыпякаў павека свайму дзіцяці . Ад гэтага вока пухла і гнаілася , твар меў жахлівы выгляд . Той чалавек намазваў сабе руку нейкай мазьзю , ад чаго рука разбухала і чарнела . Такім чынам ён хацеў выклікаць шкадаваньне , каб нехта даў ім паесьці .
Адзінай цацкай у маім дзяцінстве было каменьне . Цягнуў камень на шнурку – я быў канём , а камень быў залачонай карэтай шаха .
Цяпер , (кажа ён праз хвіліну ), надыдзе дваццаць пяць гадоў , на працягу якіх шах будзе ўмацоўваць сваю ўладу . Умовы для пачынань ня вельмі цяжкія , і шмат людзей ня вераць , што ён пратрымаецца доўга . Амерыканцы ўратавалі яму трон , але яны яшчэ ня ўпэўненыя , ці зрабілі лепшы выбар . Шах хіліцца да амерыканцаў , бо патрабуе іх падтрымкі , ён не адчувае сябе моцным ва ўласнай краіне . Бесьперапынна езьдзіць у Вашынгтон , знаходзіцца там тыднямі , размаўляе , пераконвае і запэўнівае . Але іншыя таксама езьдзяць і запэўніваюць . Пачынаюцца гонкі нашай эліты ў Амерыку , аўкцыён прапановаў і гарантыяў , распродаж краіны .
Дзяржава паліцэйская ўжо , узьнікае Савак . Першым шэфам Саваку будзе дзядзька Сараі – генерал Бахціяр . З цягам часу шах пачне сьцерагчыся , што дзядзька , чалавек моцны і рашучы , зробіць пераварот і пазбавіць яго ўлады . Таму ў хуткім часе ён здымае генерала , а потым загадвае яго расстраляць .
Пануе атмасфера чысткі , страху , тэрору . Ніхто ня ўпэўнены ў сваім лёсе . Няма спакою , пахне порахам , пахне рэвалюцыяй . У Іране ніколі няма спакою , над гэтай краінай заўсёды вісіць чорная хмара .
З нататак (4)
Прэзідэнт Кенэдзі заахвочвае шаха , каб той праводзіў рэформы . Кенэдзі зьвяртаецца да манарха (а таксама да іншых дружалюбных дыктатараў ), каб яны мадэрнізавалі і рэфармавалі свае краіны , бо ў адваротным выпадку ім пагражае лёс Фульхенсіё Батысты (Амерыка ў той час – 1961 год – пад сьвежым уражаньнем перамогі Фідэля Кастра і ня хоча , каб падобная гісторыя паўтарылася ў іншых краінах ). Кенэдзі мяркуе , што можна будзе пазьбегнуць гэтай прыкрай персьпектывы , калі дыктатары правядуць нейкія рэформы і пойдуць на саступкі , якія выб ’юць зброю з рук агітатараў што заклікаюць да чырвоных рэвалюцыяў .
У адказ на заклікі і ўгаворы Вашынгтону шах абвяшчае сваю Белую Рэвалюцыю . Можна меркаваць , што Магамед Рэза заўважыў істотную для сябе карысьць у думках прэзідэнта Злучаных Штатаў . А менавіта , ён хацеў дасягнуць двух рэчаў (на жаль , немагчымых для ажыцьцяўленьня ) – узмацніць сваю ўладу і павялічыць сваю папулярнасьць .
Шах належаў да людзей , для якіх пахвала , захапленьне , вялікая любоў і прызнаньне зьяўляюцца патрэбаю жыцьця , сродкам , які ўзмацняе іх слабыя , няўпэўненыя ў сабе , і адначасна пустыя натуры . Яны ня могуць ні існаваць , ні дзейнічаць , калі ня будуць увесь час на вяршыні хвалі . Іранскі манарх павінен стала чытаць пра сябе самыя лепшыя словы , бачыць сваю фатаграфію на першых старонках газетаў , на экране тэлевізараў , нават на вокладках школьных сшыткаў . Ён павінен заўсёды бачыць твары , якія зьзяюць ад яго выгляду , без перапынку слухаць словы прызнаньня і захапленьня . Пакутуе або злуецца , калі ў гэтым хваласьпеве (а ён павінен разьлягацца па ўсім сьвеце ) пачуе нейкі раздражняючы яго вуха тон , тады помніць пра яго гадамі . Пра гэтую яго слабасьць ведае ўвесь двор , і таму яго паслы галоўным чынам займаюцца вынішчэньнем самых лёгкіх словаў крытыкі , нават калі б яны адгукнуліся ў такіх малазначных краінах , як Тога ці Сальвадор , або былі прамоўленыя на такіх недасягальных мовах як зандзі ці арома . Адразу ж пачыналіся пратэсты і абурэньні , разрываньне адносінаў і кантактаў . Гэты запальчывы і нават маніякальны перасьлед скептыкаў па ўсім сьвеце спрычыніўся да таго , што той сьвет (за рэдкімі выключэньнямі ) ня ведаў , што , па сутнасьці , адбываецца ў Іране , бо гэтая краіна , такая цяжкая , журботная , драматычная , якая сыходзіць крывёю , была прадстаўленая яму як імянінны торт , абліты ружовай глазурай . Можа тут дзейнічаў механізм кампенсацыі – шах шукаў у сьвеце таго , чаго ня мог знайсьці ва ўласнай краіне : прызнаньня і ўхвалы . Ён ня быў папулярным , яго не акружала цеплыня . Ён павінен быў адчуваць гэта нейкім чынам .
І вось падварочваецца выпадак , каб , абвясьціўшы зямельную рэформу , здабыць хоць бы вёску , перацягнуць на свой бок сялянаў , раздаючы ім зямлю . Чыю зямлю ? Зямельная маёмасьць ёсьць у шаха , феадалаў і духавенства . Калі феадалы і духавенства страцяць зямлю , іх улада на месцах аслабне . У вёсцы ўзмацніцца дзяржава , і тым самым узмоцніцца шах . Гэта проста . Але ўсё тое , што робіць шах , ня проста . Дзеяньні шаха характарызуе пакручас тасьць і палавінчатасьць . Аказваецца , што феадалам трэба аддаць зямлю , але гэта тычыцца толькі часткі феадалаў і часткі іх земляў (і ўсё са шчодрым выкупам ); што зямлю атрымаюць сяляне , але толькі частка сялянаў , і тое тых , у каго яна ўжо ёсьць (а ў большасьці няма ніякай зямлі ).
Шах пачынае ўласным прыкладам і абвяшчае , што адмаўляецца ад сваёй маёмасьці . Ён езьдзіць і раздае сялянам акты на ўладаньне , а сяляне кленчаць і цалуюць яго ў боты .
Аднак хутка распачынаецца скандал !
Дык вось , яго бацька , выкарыстоўваючы сваю ўладу , прысабечыў шмат феадальнай і царкоўнай маёмасьці . Пасьля таго , як бацька сышоў , парламент ухваліў , што тыя землі якімі Рэза Хан завалодаў нелегальна , павінны быць вернутыя ўладальнікам . І цяпер яго сын , як свае ўласныя , аддае землі , што маюць законных уладальнікаў , і ў дадатак бярэ за ўсё вялікія грошы , абвяшчаючы сябе адначасова вялікім рэфарматарам .
Калі б толькі гэта ! Але шах , заступнік прагрэсу , забірае зямлю ў мячэтаў . Усё ж такі ідзе рэформа , усе павінны несьці ахвяры , каб палепшыць долю селяніна . Набожныя мусульмане , згодна з наказам Карану , з даўніх часоў адпісваюць мячэтам частку сваёй маёмасьці . Маёмасьць , якая належыць мячэтам вялікая і добрая , таму шах вырашыў абскубці мулаў і палепшыць лёс вясковай беднаты . На жаль , хутка ўзьнікае новы скандал . Аказваецца што землі , адрэзаныя ў духавенства пад узьнёслымі лозунгамі рэформы , манарх раздаў сваім набліжаным – генералам , палкоўнікам , прыдворнай камарыльлі . Калі вестка пра гэта дайшла да людзей , яна выклікала такі гнеў , што дастаткова было даць сігнал , каб распачалася чарговая рэвалюцыя .
З нататак (5)
Любая надуманая прычына , кажа ён , была добрай , каб выступіць супраць шаха . Людзі хацелі пазбавіцца шаха , і калі надараўся выпадак , спрабавалі свае сілы . Яны разгледзелі яго гульню і ўзьнікла вялікае абурэньне . Разумелі , што ён хоча ўмацавацца , і тым самым умацаваць дыктатуру , і яны не маглі дапусьціць гэтага . Разумелі , што Белая Рэвалюцыя навязаная ім зьверху . Што ў яе вузкія палітычныя мэты , карысныя шаху і больш нікому . Цяпер усе пачалі пазіраць у бок Куму . Так было ў нашай гісторыі , што як толькі ўзьнікала незадаволенасьць і крызіс , людзі пачыналі прыслухоўвацца , што скажа Кум . Адкуль заўсёды сыходзіў першы сігнал .
А Кум ужо грымеў .
Бо далучылася яшчэ іншая справа . У той час шах прызнаў за ўсімі амерыканскімі ваеннымі і іх сем ’ямі права дыпламатычнай недатыкальнасьці . У нашай арміі тады было ўжо шмат амерыканскіх сьпецыялістаў . І мулы ўзьнялі голас , што гэтая недатыкальнасьць супярэчыць прынцыпам суверэнітэту . Менавіта ў той час Іран упершыню пачуў голас аяталы Хамейні . Раней пра яго ніхто ня ведаў , гэта значыць ніхто , апроч людзей з Куму . Ужо тады яму было больш за шэсьцьдзясят гадоў , і калі браць пад увагу розьніцу ва ўзросьце , ён мог быць шаху бацькам . Пазьней ён часта зьвяртаўся да яго , гаворачы – сыне , але натуральна з іранічным і гнеўным адценьнем . Хамейні выступіў супраць шаха , ужываючы самыя бязьлітасныя словы . “Людзі , – казаў ён , – ня верце яму , гэта ня ваш чалавек ! Ён ня думае пра вас , толькі пра сябе і пра тых , хто аддае яму загады . Ён прадае наш край , прадае нас усіх ! Шах павінен сыйсьці !”
Паліцыя арыштоўвае Хамейні . У Куме пачынаюцца маніфестацыі . Людзі дамагаюцца яго вызваленьня . Потым рух пачынаецца ў іншых гарадах – Тэгеране , Тэбрызе , Мешхэдзе , Ісфагане . Тады шах выводзіць на вуліцы войскі і пачынаецца разьня (ён устае , выцягвае перад сабой рукі і сьціскае далоні , быццам трымае ручку кулямёту . Прымружвае правае вока і выдае гукі , імітуючыя лязгат гэтай зброі ). Гэта быў чэрвень 1963 году , кажа ён . Паўстаньне працягвалася пяць месяцаў . Кіравалі ім дэмакраты з партыі Масадэга і духавенства . Больш за дзесяць тысячаў забітых і параненых . Потым , некалькі гадоў цішыня , як на могілках , але ніколі не было поўнай цішыні , бо заўсёды былі нейкія бунты і барацьба . Хамейні выкідаюць з краіны , і ён апынаецца ў Іраку , у Наджафе , у самым вялікім горадзе шыітаў , там дзе магіла Халіфа Алі .
Я цяпер задумваюся , што менавіта стварыла Хамейні ? Бо ў той жа час было шмат больш значных і больш вядомых аяталаў , а таксама выдатных палітыкаў , якія былі супраць шаха . Мы ўсе пісалі пратэсты , маніфесты , лісты і мемарыялы . Іх чытала невялікая група інтэлігентаў , бо гэтага нельга было друкаваць легальна , апроч таго , большасьць грамадства ня ўмее чытаць . Мы крытыкавалі шаха , казалі , што цяпер дрэнна , дамагаліся пераменаў і рэформаў , большай дэмакратыі і справядлівасьці . Нікому не прыходзіла ў галаву паступіць так , як Хамейні – гэта значыць адкінуць усю пісаніну , усе петыцыі , рэзалюцыі і пастулаты . Адкінуць , стаць перад людзьмі і крыкнуць – шах павінен пайсьці !
Уласна гэта было ўсё , што сказаў тады Хамейні і што ён паўтараў пятнаццаць гадоў . Самая простая рэч , якую было лёгка запомніць , але спатрэбілася пятнаццаць гадоў , каб кожны мог гэта зразумець . Бо інстытут манархіі быў чымсьці настолькі бясспрэчным , як паветра , і ніхто ня мог уявіць сабе жыцьця бяз гэтага .
Шах павінен пайсьці !
Не дыскутуйце , не балбачыце , не папраўляйце , не збаўляйце . Гэта ня мае сэнсу , гэта нічога ня зьменіць , гэта дарэмныя намаганьні , гэта падман . Далей мы можам ісьці толькі па руінах манархіі , іншай дарогі няма .
Шах павінен пайсьці !
Не чакайце , не марудзьце , ня сьпіце .
Шах павінен пайсьці !
Калі ён сказаў гэта першы раз , яно прагучала як заклік маньяка , як крык вар ’ята . Манархія яшчэ ня вычарпала ўсіх магчымасьцяў свайго існаваньня . Але п ’еса паціху падыходзіла да канца , набліжаўся эпілог . І тады ўсе прыгадалі , што казаў Хамейні , і пайшлі за ім .
Фотаздымак (8)
На гэтым здымку выява групы людзей , якая стаіць на аўтобусным прыпынку на адной з тэгеранскіх вуліцаў . Па ўсім сьвеце чакальнікі аўтобусу , выглядаюць падобна , гэта значыць у іх той самы апатычны і змучаны выраз твару , тая самая постаць здранцьвеньня і капітуляцыі , такі самы затуманены і адсутны позірк . Чалавек , які некалі даў мне гэты фотаздымак , спытаў , ці бачу я на ім што -небудзь асаблівае ? Не , адказаў я , падумаўшы , нічога такога ня бачу . На што ён мне сказаў , што здымак быў зроблены з хованкі , з вакна на супрацьлеглым баку вуліцы . Паказваючы мне фатаграфію , ён сказаў , каб я зьвярнуў увагу на тыпа (з выглядам чыноўніка ніжэйшага рангу , ніякіх асаблівых прыкметаў ), які стаіць каля трох мужчынаў , што размаўляюць між сабою , наставіўшы вуха ў іх бок . Той тып быў з Саваку і заўсёды дзяжурыў на гэтым прыпынку , падслухоўваў людзей , якія ў чаканьні аўтобусу часам размаўлялі пра тое і пра сёе . Зьмест гэтых размоваў быў звычайны . Людзі маглі гаварыць толькі пра нейтральныя рэчы , але нават закранаючы нейтральныя справы , трэба было выбраць такую тэму , каб паліцыі было цяжка заўважыць у ёй намёк . Аднойчы ў сьпякотны поўдзень на прыпынак прыйшоў стары , хворы на сэрца мужчына і сказаў , уздыхнуўшы : “Так душна , што няма чым дыхаць ”. “Ну , так , – адразу падхапіў гэта дзяжурны Саваковец , падсоўваючыся да зморанага прышэльца , – робіцца ўсё больш душна , людзям бракуе паветра ”. “Ой , гэта праўда , – пацьвердзіў стары , наіўны чалавек трымаючыся за сэрца , – такое цяжкае паветра і гэтакая страшная задуха !” Саваковец у тай жа момант прыняў афіцыйны выгляд і сказаў суха : “Зараз пан атрымае сілы ”. І нічога больш не гаворачы , арыштаваў яго . Прысутныя на прыпынку людзі слухалі ўсё гэта з жахам , бо ад самага пачатку яны ацанілі , што стары , хворы чалавек зрабіў недаравальную памылку , ужываючы ў размове з кімсьці чужым слова “душна ”. Досьвед вучыў іх , што неабходна пазьбягаць гучнага вымаўленьня словаў кшталту : духата , цемра , цяжар , прорва , абвал , балота , гніеньне , клетка , краты , ланцуг , затычка , палка , бот , бязглузьдзіца , шруба , кішэня , лапа , вар ’яцтва , а таксама дзеясловаў з шэрагу – пакласьціся , ляжаць , раскірэчыцца , здурнець , марнець , слабець , сьлепнуць , глухнуць , паглыбляцца , і нават такіх зваротаў (якія пачынаюцца ад займеньніка “нешта ”) як – нешта тут кульгае , нешта тут не ідзе , нешта тут ня так , нешта тут ня грае , бо ўсе яны , гэтыя назоўнікі , дзеясловы , прыметнікі і займеньнікі , маглі быць намёкам на рэжым шаха , а таму былі семантычным мінным полем , на якое дастаткова было ўвайсьці , каб падарвацца . На момант (але цягнуўся ён нядоўга ) у людзей , што стаялі на прыпынку , зьявіліся наступныя сумненьні – ці ня быў той прыхварэўшы таксама Савакоўцам ? Бо калі ён пакрытыкаваў рэжым (тым , што ў размове выкарыстаў слова – душна ), ці ня значыць гэта , што яму можна было крытыкаваць ? Бо калі б у яго не было на гэта правоў , ён маўчаў бы , альбо гаварыў бы пра прыемныя рэчы , напрыклад пра тое , што сьвеціць сонца і аўтобус напэўна пад ’едзе . А хто меў права крытыкаваць ? Толькі Савакоўцы , якія такім чынам правакавалі неасьцярожных балбатуноў і потым адпраўлялі іх у турму . Паўсюдны страх усё пераблытаў у людзей у галовах і ўзбудзіў такую падазронасьць , што яны перасталі верыць у сумленнасьць , чысьціню і адвагу іншых . Самі сябе яны лічылі дабрасумленнымі , аднак жа не маглі адважыцца на тое , каб выказаць сваю думку на любы від абвінавачваньня , ведаючы , якое бязьлітаснае пакараньне чакае за гэта . Таму , калі нехта асуджаў манарха , думалі , што ён пад аховай асаблівага прывілею і дзейнічае з нядобрым намерам : хоча вы крыць тых , хто яму падтакне , каб потым іх зьнішчыць . Чым больш востра і трапна ён выказваў хаваныя людзьмі погляды , тым больш здаваўся падазроным , і тым хутчэй ад яго адсоўваліся , перасьцерагаючы самых блізкіх – будзьце асьцярожныя , гэты чалавек няпэўны , бо неяк занадта сьмела сябе паводзіць . Такім чынам страх атрымліваў сваю перамогу – зага дзя аддаваў на асуджэньне і недавер тых , хто дзейнічаў з самых лепшых памкненьняў , хацеў супрацьпаставіць сябе гвалту . Страх даводзіў розумы да такой дэгенерацыі , што ў сьмеласьці гатовыя былі бачыць хітрасьць , у адвазе – калабарацыю . Аднак гэтым разам , убачыўшы , як жорстка Саваковец вядзе сваю ахвяру , людзі з прыпынку прызналі , што той прыхварэўшы чалавек ня мог мець сувязі з паліцыяй . Зрэшты , у хуткім часе яны абодва зьніклі з вачэй , але пытаньне : “Куды пайшлі ?” засталося без адказу . Бо ніхто ня ведаў , дзе менавіта разьмяшчаўся Савак . У Саваку не было ніякай галоўнай кватэры , ён быў расьцярушаны па ўсім горадзе (і па ўсёй краіне ), ён быў паўсюль , і яго не было нідзе . Ён займаў камяніцы , вілы , памяшканьні , якія не прыцягвалі нічыёй увагі . Там не было ніякіх надпісаў , альбо віселі шыльды неіснуючых фірмаў і арганізацыяў . Нумары тэлефонаў былі вядомыя толькі паінфармаваным . Савак мог займаць пакоі ў звычайным жылым шматпавярховіку , або ў яго сьледчыя кабінеты можна было ўвайсьці праз нейкую краму , пральню , ці начны клуб . У такіх умовах усе сьцены маглі мець вушы , а ўсе дзьверы , форткі і брамы весьці ў памяшканьні Саваку . Хто трапляў у рукі гэтай паліцыі , надоўга (або назаўжды ) зьнікаў бясьсьледна . Зьнікаў раптоўна , ніхто ня ведаў , што з ім адбылося , дзе яго шукаць , куды ісьці , каго пытацца , у каго прасіць літасьці . Можа яго закрылі ў адной з турмаў , але ў якой ? Іх было шэсьць тысячаў . У іх знаходзілася стала , як сьцьвярджала апазіцыя , сто тысячаў палітычных вязьняў . Насупраць людзей вырастала нябачная , але непадатлівая сьцяна , перад якой яны стаялі бездапаможныя , ня ў стане зрабіць кроку наперад . Іран быў дзяржавай Саваку , але Савак дзейнічаў у ёй як падпольная арганізацыя , зьяўляўся і зьнікаў , замятаў за сабой сьляды , у яго не было адрасу . І адначасова розныя яго ячэйкі існавалі афіцыйна . Савак цэнзураваў прэсу , кнігі і фільмы . (Менавіта Савак забараніў ставіць Шэксьпіра і Мальера , бо іх творы крытыкуюць заганы манархаў ). Савак кіраваў у навучальных установах , ведамствах і фабрыках . Гэта быў васьміног які жахліва разросься , які ўсё аблытаў , які запаўзаў у кожны закутак , паўсюль прылепліваў свае прысоскі , падглядваў , вынюхваў , скроб , сьвідраваў . У Саваку было шэсьцьдзясят тысячаў агентаў . Таксама , па ацэнках , было тры мільёны інфарматараў , якія даносілі з розных прычынаў – каб зарабіць , каб уратавацца , каб атрымаць працу , каб атрымаць павышэньне . Савак альбо купляў людзей , альбо асуджаў іх на пакуты , даваў пасады альбо скідваў у лёхі . Вызначаў хто зьяўляецца ворагам , і тым самым – каго трэба зьнішчыць . Такі вырак не падлягаў перагляду , не прадугледжваў апеляцыі . Толькі шах мог уратаваць асуджанага . Савак адказваў толькі перад шахам , тыя , хто стаяў ніжэй манарха , былі перад паліцыяй бясьсільнымі . Людзі , якія сабраліся на прыпынку , ведаюць пра ўсё гэта , і таму пасьля таго , як Саваковец і хворы чалавек зьніклі , яны працягваюць маўчаць . Краем вока адныя пазіраюць на другіх – ніхто ня ўпэўнены , ці не данясе таксама той , што стаіць побач . Можа ён якраз вяртаецца пасьля размовы , у якой яму сказалі , што калі часам нешта заўважыць , нешта пачуе і калі паведаміць пра гэта , яго сын паступіць на вучобу . Альбо , калі ён нешта заўважыць і пачуе , яму выкрасьляць з папераў заўвагу , што ён у апазіцыі . “Дык я ж не ў апазіцыі !” – абараняецца той . “У апазіцыі , у нас запісана , што ў апазіцыі ”. Міжволі (хоць некаторыя стараюцца схаваць гэта , каб не справакаваць выбух агрэсіі ) тыя , з прыпынку , глядзяць на сябе з агідаю і нянавісьцю . Яны схільныя да неўратычных , празьмерных рэакцыяў . Нешта іх раздражняе , ім дрэнна пахне , яны адсоўваюцца ад сябе , чакаюць , хто каго першы схопіць , хто на каго першы накінецца . Гэты ўзаемны недавер – вынік дзейнасьці Саваку , які гадамі нашэптвае кожнаму , што ўсе ў Саваку . Гэты , гэты , гэты і той . Той таксама ? Той ? Вядома , што так . Усе ! Але з іншага боку , можа тыя , на прыпынку , гэта прыстойныя людзі , і іх унутранае ўзбуджэньне , якое вымушаныя прыкрываць маўчаньнем і каменным тварам , узялося з таго , што на момант яны адчулі раптоўны прыліў страху , выкліканы тым , што гэтак блізка яны сутыкнуліся з Савакам , і што калі б інстынкт толькі на імгненьне падвёў іх , і яны пачалі б размову на нейкую двухсэнсоўную тэму , скажам пра рыб , напрыклад , што ў такой сьпёцы рыбы хутка псуюцца , і ў іх ёсьць вельмі дзіўная асаблівасьць , бо калі такая бестыя пачынае псавацца , дык пачынае з галавы , спачатку ў іх сьмярдзіць галава , яна сьмяр дзіць найбольш , і калі хочаш уратаваць , рэшту яе трэба адразу адрэзаць , дык вось , калі б яны неасьцярожна закранулі якую -небудзь кухонную тэму падобнага роду , дык маглі б падзяліць нешчасьлівы лёс чалавека , што трымаўся за сэрца . Але пакуль яны ўратаваныя і працягваюць стаяць на прыпынку , выціраючы пот і памахваючы мокрымі кашулямі .
З нататак (6)
Віскі , якое мы пацягваем у варунках кансьпірацыі (а кансьпіравацца сапраўды трэба , абавязвае забарона гандлю сьпіртнымі напоямі па загадзе Хамейні ), як і кожны забаронены плод , мае дадатковы , прывабны смак . Аднак у шклянках ледзь па некалькі кропляў вадкасьці – гаспадары выцягнулі глыбока схаваную пляшку , і вядома , што наступную ўжо ня будзе дзе купіць . У гэтыя дні паміраюць апошнія алкаголікі , якія існавалі ў гэтай краіне . Ня маючы магчымасьці нідзе купіць гарэлкі , віна , піва і г .д ., яны ўліваюць у сябе нейкія растваральнікі і такім чынам заканчваюць жыцьцё . Мы сядзім на першым паверсе маленькай , але выгоднай і дагледжанай вілы , праз рассунутыя шкляныя дзьверы відаць сад і адразу ж мур , які аддзяляе прыватную ўласнасьць ад вуліцы . Той мур , вышынёй у тры метры , павялічвае абшар інтымнасьці , нібыта стварае сьцены зьнешняга дому , у які быў убудаваны жылы унутраны дом . Абодвум гаспадарам каля сарака гадоў , яны адвучыліся ў Тэгеране і працуюць у адным з турыстычных бюро (якіх – беручы пад увагу шалёную рухавасьць іх суайчыньнікаў – тут сотні ).
– Мы ў сужонстве больш за дзесяць гадоў – кажа гаспадар , валасы якога ўжо пачынае бяліць сівізна – але толькі цяпер , першы раз , мы з жонкай гаворым пра палітыку . Ніколі не размаўлялі паміж сабой на гэтую тэму . Падобна было ва ўсіх знаёмых мне дамах .
Не , я не хачу гэтым сказаць , што ў нас не было даверу паміж сабой . Таксама мы ніколі не заключалі ніякай дамовы па гэтым пытаньні . Гэта было маўклівае пагадненьне , якое мы прынялі адзінадушна і амаль падсьвядома , а склалася яно ад пэўнага рэалістычнага разважаньня над чалавечай натурай , менавіта ад таго , што ніколі невядома , як будзе паводзіць сябе чалавек у крайняй сітуацыі . Да чаго яго могуць прымусіць , да якога паклёпу , да якой здрады .
– Бяда ў тым , – адгукаецца гаспадыня дому ; нягледзячы на пануючы паўзмрок дакладна відаць яе вялікія бліскучыя вочы , што ніхто загадзя ня ведае , у якой ступені вытрымае катаваньні . Ці наогул здолее іх перанесьці . А Савак – гэта перадусім былі вельмі страшныя катаваньні . Іх метад заключаўся ў тым , што яны хапалі чалавека , які ішоў па вуліцы , завязвалі яму вочы і , ні пра што не пытаючыся , везьлі яго проста ў залу катаваньняў . Там адразу пачынаўся суцэльны жах – пераломваньне касьцей , вырываньне пазногцяў , усаджваньне рук у печ , пілаваньне жывому чалавеку чэрапа , дзясяткі іншых зьдзекваньняў , і толькі калі звар ’яцелы ад болю чалавек пераўтвараўся ў разьбітую скрываўленую разваліну , прыступалі да вызначэньня , хто ён такі . Імя ? Прозьвішча ? Адрас ? Што казаў пра шаха ? Гавары , што казаў ? А ведаеце , ён мог нічога не ка заць , гэта мог быць цалкам нявінны чалавек . Нявінны ? Гэта нічога , што нявінны . Такім чынам усе будуць баяцца , вінаватыя і невінаватыя , усе будуць запалоханыя , ніхто ня будзе адчуваць сябе ў бясьпецы . У гэтым заключаўся тэрор Саваку , што яны маглі ўдарыць па кожным , што мы ўсе былі абвінавачваемы , паколькі абвінавачваньне ня тычылася ўчынкаў , але намеру , які Савак мог прыпісаць кожнаму . Ты быў супраць шаха ? Не , ня быў . Дык хацеў быць – каналья ! І гэтага было дастаткова .
– Часам рабілі працэсы . Для палітычных (але хто такі палітычны ? Тут усіх лічылі палітычнымі ) былі толькі ваенныя суды . Закрытыя паседжаньні , ніякай абароны , ніякіх сьведкаў і адразу прысуд . Потым адбываліся выкананьні прысудаў . Ці падлічыць хто -небудзь , колькі людзей расстраляў Савак ? Напэўна сотні . Наш вялікі паэт Хасраў Галесархі быў расстраляны . Наш вялікі рэжысёр Керамат Дэнач ’ян быў расстраляны . Дзясяткі пісьменьнікаў , прафесараў і артыстаў сядзелі ў турмах . Дзясяткі іншых павінны былі хавацца ў эміграцыі . Савак складаўся з нечувана цёмных і грубых падонкаў , і , калі да іх у рукі трапляў нехта , хто меў звычку чытаць кніжкі , з яго зьдзекваліся асабліва .
– Думаю , што Савак не любіў працэсаў і трыбуналаў . Перавагу аддавалі іншаму метаду , часьцей за ўсё забівалі са схованкі . Потым нічога нельга было ўстанавіць . Хто забіў ? Невядома . Дзе вінаватыя ? Няма вінаватых .
– Людзі не маглі больш вытрымаць такога тэрору і таму з голымі рукамі кінуліся на армію і паліцыю . Гэта можна назваць адчаем , але нам было ўжо ўсё роўна . Увесь народ выступіў супраць шаха , бо для нас Савак – гэта быў шах , яго вушы , вочы і рукі .
– Ведаеце , калі гаворка заходзіла пра Савак , праз гадзіну чалавек глядзеў на свайго суразмоўцу і пачынаў думаць – а можа ён таксама з Саваку ? Гэта была вельмі настойлівая думка , якая заставалася ў галаве надоўга . А гэтым суразмоўцам мог быць мой бацька , мой муж , мая самая лепшая сяброўка . Я казала сабе – вазьмі сябе ў рукі , гэта ж бяссэнсіца , але нічога не дапамагала , тая думка ўвесь час вярталася . Усё гэта было хворым , увесь рэжым быў хворы , і я шчыра ўпэўнены , што ня маю паняцьця , калі мы будзем здаровыя , то бок , калі атрымаем раўнавагу . Пасьля такой дыктатуры мы ўсе псіхічна зламаныя і , думаю , што пройдзе шмат часу , пакуль мы пачнем жыць нармальна .
Фотаздымак (9)
Гэты здымак вісеў побач з лозунгамі , адозвамі і некалькімі іншымі фотаздымкамі на дошцы аб ’яваў , якая стаяла перад будынкам рэвалюцыйнага камітэту ў Шыразе . Я папрасіў нейкага студэнта , каб ён пераклаў мне напісанае ад рукі тлумачэньне , прычэпленае кнопкамі пад здымкам . Тут напісана , сказаў ён , што гэтаму хлопчыку тры гады , яго завуць Габіб Фардуст , і што ён быў вязьнем Саваку . Як гэта – вязьнем ? Спытаў я . Ён адказаў , што былі выпадкі , калі Савак садзіў цэлыя сем ’і , і гэта менавіта такі выпадак . Ён прачытаў подпіс да канца і дадаў , што бацькі гэтага хлопчыка загінулі ад катаваньняў . Цяпер выдаюць шмат кніг на тэму злачынстваў Саваку , розных дакументаў паліцыі і прызнаньні тых хто перажыў катаваньні . Я бачыў нават , што мяне вельмі страсянула , як перад універсітэтам прадавалі каляровыя паштоўкі , на якіх былі зьнявечаныя целы ахвяраў Саваку . Усё , як у часы Цімура , ніякіх зьменаў за шэсьцьсот гадоў , тая самая паталагічная жорсткасьць , можа трохі больш механізаваная . Найбольш часта сустракаемай прыладай , якая знаходзілася ў памяшканьнях Саваку , быў жалезны стол , які падаграваўся электрычнасьцю , яго называлі патэльня , на гэты стол клалі ахвяру , прывязаўшы ёй рукі і ногі . Шмат людзей гінула на гэтых сталах . Часта , калі абвінавачваемага прыводзілі ў залу , ён быў ужо звар ’яцелы , бо ў чаканьні сваёй чаргі не вытрымліваў крыку і смуроду паленага цела , што даносіліся адтуль . Але ў гэтым сьвеце кашмару тэхнічны прагрэс ня здолеў выціснуць старыя , сярэднявечныя спосабы . У турмах Ісфагану людзей укідвалі ў вялікія мяхі , у якіх віравалі ашалелыя ад голаду дзікія каты , альбо ядавітыя зьмеі . Аповеды пра гэтыя гісторыі , якія іншы раз сьвядома разносіліся самімі Савакоўцамі , гадамі хадзілі ў грамадстве , і ўспрымаліся з тым большым жахам , што ў сувязі з абцякальным і адвольным азначэньнем ворага , кожны мог уявіць сабе , што ён знаходзіцца ў зале такіх катаваньняў . Для гэтых людзей Савак быў ня толькі жорсткай , але і чужой сілай , ён быў акупантам , мясцовай разнавіднасьцю гестапа .
У дні рэвалюцыі маніфестанты ідучы па вуліцах Тэгерану , сьпяваюць поўную экспрэсіі і пафасу песьню – Алах Акбар , у якой некалькі разоў паўтараецца прыпеў :
Iran, Iran, Iran
Chun-o-marg-o-osjan.
(Іран , Іран , Іран ,
Гэта кроў , сьмерць і бунт )
Гэта трагічнае , але магчыма самае трапнае вызначэньне Ірану . Шмат стагоддзяў і без ніякіх выразных перапынкаў .
У гэтым выпадку даты маюць важнае значэньне . У верасьні 1978 году , за чатыры месяцы да свайго адыходу , шах дае інтэрв ’ю карэспандэнту штотыднёвіка “Stern”. Мінула якраз дваццаць гадоў з таго моманту , калі шах даў пачатак існаваньню і дзейнасьці Саваку .
“Колькі палітычных вязьняў у Іране ?
Шах : – Што вы разумееце пад палітычнымі вязьнямі ? Але я здагадваюся што вы маеце на ўвазе , менш за тысячу .
– Ці вы упэўнены , што нікога з іх не катавалі ?
Шах : – Я якраз даў указаньне , каб спыніць катаваньні ”.
Фотаздымак (10)
Здымак зроблены ў Тэгеране 23 сьнежня 1973 году : шах , акружаны загародай мікрафонаў , прамаўляе ў зале , запоўненай журналістамі . Магамед Рэза , які звычайна характэрызуецца акуратнасьцю манераў і засвоенай стрыманасьцью , на гэты раз ня можа схаваць сваіх эмоцыяў , сваёй усхваляванасьці , і нават – гэта занатоўваюць рэпарцёры – узбуджанасьці . Па сутнасьці момант важны і крые ў сабе непажаданыя наступствы для ўсяго сьвету , бо шах абвяшчае ўласныя новыя цэны на нафту . За няпоўныя два месяцы цана нафты ўзрасла ў чатыры разы , і Іран , якому экспарт гэтай сыравіны прынёс пяць мільярдаў даляраў гадавога прыбытку , цяпер будзе атрымліваць дваццаць ... Дадамо , што распараджацца гэтай гіганцкай масай грошай будзе адзін шах . У сваім адзінаўладным каралеўстве ён можа зрабіць з імі , што захоча – можа ўкінуць іх у мора , выдаткаваць на марозіва , альбо закрыць у залатой шкатулцы . Таму цяжка зьдзіўляцца той узбуджанасьці , якой у гэты момант паддаўся манарх . Бо ніхто з нас ня ведае , як бы паводзіў сябе , калі б раптам знайшоў у кішэні дваццаць мільярдаў даляраў , і больш за тое , калі б ведаў , што кожны год яму будуць прыбываць наступныя дваццаць , а потым нават больш . І цяжка зьдзіўляцца , што з шахам сталася тое , што сталася , то бок , тое , што ён страціў галаву . Замест таго , каб сабраць сям ’ю , верных генералаў і давераных дарадцаў , каб разам падумаць , як разважна скарыстаць такую маёмасьць , шах , якому – як ён сьцьвярджае – раптам зьявілася сьветлая ўява , абвяшчае ўсім , што напрацягу аднаго пакаленьня ён зробіць з Ірану (адсталай , неўладкаванай , краіны , напалову непісьменнай і басаногай ) пятую па магутнасьці дзяржаву ў сьвеце . Адначасова манарх закідвае прыцягальны для ўсіх лозунг дабрабыту , які абуджае ў людзях вялікія спадзяваньні . Спачатку гэтыя спадзяваньні не здаюцца ім цалкам пустымі , бо усе ж ведаюць , што шах сапраўды атрымаў вялікія грошы .
Праз некалькі дзён пасьля прэс -канферэнцыі , якую мы бачым на фатаграфіі , манарх дае інтэрв ’ю карэспандэнту штотыднёвіка “Spiegel”, якому ён кажа :
– Праз дзесяць гадоў мы будзем жыць на тым самым узроўні , на якім жывеце вы – немцы , французы , ангельцы .
– Ці вы думаеце – з недаверам гаворыць карэспандэнт , – што гэта атрымаецца зрабіць на працягу дзесяці гадоў ?
– Так , вядома .
– Але ж – кажа ашаломлены карэспандэнт , – Захаду спатрэбілася шмат пакаленьняў , каб дасягнуць свайго сучаснага ўзроўню ! Ці вы будзеце ў стане гэта пераскочыць ?
– Зразумела .
Я думаю пра гэтае інтэрв ’ю цяпер , калі шаха ў Іране ўжо няма , і калі я патанаю ў неверагоднай гразі і гноі сярод убогіх мазанак у маленькай вёсцы пад Шыразам , акружаны грамадой паўголых і зьмерзлых дзяцей , а перад адной з хатаў нейкая жанчына лепіць з быдлячага гною круглыя блінцы , якія (у гэтай краіне нафты і газу !) пасьля таго як іх высушаць , будуць адзіным палівам . Дык вось , калі я іду так праз гэтую сумную сярэднявечную вёску і ўзгадваю гэтае інтэрв ’ю , пасьля якога мінула ўжо некалькі гадоў , мне да галавы прыходзіць самае банальнае з усіх разважаньняў , а менавіта тое , што няма такога абсурду , які чалавечы розум ня ў стане быў бы прыдумаць .
Аднак шах пакуль што зачыняецца ў палацы , адкуль выдае сотні пастановаў , якія скалануць Іран , а праз пяць гадоў яго самога прывядуць да паразы . Ён загадвае падвоіць выдаткі на інвестыцыі , распачаць вялікі імпарт тэхналогіяў і стварыць трэцюю ў сьвеце армію па тэхнічным узроўні . Ён рэкамендуе замаўляць самае сучаснае абсталяваньне , хутка яго ўсталёўваць і запускаць . Сучасныя машыны дадуць сучасную прадукцыю , Іран закідае сьвет найлепшымі вырабамі . Ён вырашае будаваць атамныя электрастанцыі , прадпрыемствы электронных вырабаў , металургічныя заводы і ўсялякія фабрыкі . Пасьля чаго , паколькі ў Еўропе пануе цудоўная зіма , ён выязджае на нарты ў Сан Морыц . Але чароўная і элегантная рэзідэнцыя шаха ў Сан Морыц раптам перастае быць закутком цішы і месцам адасабленьня . Бо ў той час вестка пра новае Эльдарада пайшла ўжо ў сьвет і выклікала ўзрушэньне ў сталіцах . Такая колькасьць грошай узьдзейнічае на любое ўяўленьне , таму ўсе адразу падлічылі , які капітал можна было б сабраць у Іране . Перад швейцарскай рэзідэнцыяй шаха пачала станавіцца чарга прэм ’ераў і міністраў паважаных і багатых урадаў , са значных і вядомых краінаў . Шах сядзеў у фатэлі , грэў рукі ля каміну і ўслухоўваўся ў паток прапановаў і заяваў . Каля яго ног цяпер быў увесь сьвет . Перад ім былі схіленыя галовы , сагнутыя шыі і працягнутыя далоні . “Ну , бачыце , – казаў ён прэм ’ерам і міністрам , – вы ня ўмееце кіраваць , і таму ў вас няма грошай !” Ён павучаў Лондан і Рым , даваў парады Парыжу , адчытваў Мадрыд . Сьвет выслухоўваў усё пакорліва , каўтаў самыя горкія пігулкі , бо вачыма быў зьвернуты ў бок бліскучай піраміды золата , якая ўзвышалася ў іранскай пустыні . У амбасадараў , якія знаходзіліся ў Тэгеране , было мноства турбот , бо канцылярыі закідвалі іх дзясяткамі тэлеграмаў на тэму грошай : колькі грошай можа даць нам шах ? Калі , і на якіх умовах ? Сказаў , што ня дасьць ? Няхай высокасьць настойвае ! Мы прапануем гарантаваныя паслугі і запэўніваем дабразычлівую прэсу ! У чакальнях нават самых нязначных міністраў шаха безупынная цісканіна і штурханіна , нярвовыя позіркі і потныя рукі , ніякай элегантнасьці і павагі . А сярод тых , што тут таўкуцца , цягнуць іншых за рукаў , злосна пырхаюць на суседзяў , крычаць , што “тут чарга !” – старшыні сусьветных суполак , дырэктары вялікіх канцэрнаў , дэлегацыі вядомых фірмаў і прадпрыемстваў , урэшце прадстаўнікі больш -менш паважаных урадаў . Яны наўзахваткі прапануюць , расхвальваюць то фабрыку самалётаў , то аўтамабіляў , то тэлевізараў , то гадзіньнікаў . А поруч з тымі знакамітымі і , у нармальных варунках , добра выхаванымі лордамі сусьветнага капіталу і прамысловасьці , у Іран цягнуцца цэлыя касякі менш важных плотак , дробных сьпекулянтаў і махляроў , адмыслоўцаў у золаце і каштоўных камянях , у дыскатэках і стрыптызах , у опіуме , у барах , у галеньні брытвай і ва ўзыходжаньні на хвалю , цягнуцца такія , што здольныя зрабіць персідскую версію “Плэйбоя ”, такія , што арганізуюць шоў у стылі Лас -Вегас , і тыя , што раскруцяць рулетку лепшую , чым у Монтэ Карла . Хутка ў Тэгеране можна будзе стаць на вуліцы і чытаць разьвешаныя наўкола рэкламы і шыльды : “Jimmy’s Night Club”, “Holiday Barber Shop”, “Best Food in the World”, “New York Cinema”, “Discreete Corner”. Усё роўна нібыта ідзеш па Брадвею ці па лонданскім Соха . Тым , хто цяпер валіць у Іран праз дзьверы і вокны , недзе яшчэ на еўрапейскіх лётнішчах , нейкія студэнты ў каптурах спрабуюць усунуць скручаныя ўлёткі пра тое , што ў іх краіне людзі гінуць ад катаваньняў , што нельга ўстанавіць , ці ў жывых многія з тых , каго схапіў Савак . Але каго гэта хвалюе , калі надараецца выпадак , каб набіць свае кішэні , тым больш , што ўсё адбываецца пад узьнёслым лозунгам будаваньня Вялікай Цывілізацыі , абвешчаным шахам . Тым часам шах вяртаецца з зімовага курорту , адпачыўшы і задаволены , нарэшце ўсе напраўду яго хваляць , увесь сьвет піша пра яго самае лепшае , узносіць яго заслугі , увесь час падкрэсьліваючы , што паўсюль , як вокам ахапіць , столькі клопатаў і , нават , поўна ўсялякіх скандалаў , а ў Іране – нічога , там справы ідуць надзвычай добра , уся краіна ў бляску прагрэсу і сучаснасьці , туды трэба езьдзіць і браць прыклад . Там трэба назіраць , як адукаваны манарх , якога не адштурхоўвае цемната і галадранства свайго народа , заахвочвае яго да ўздыму , каб яму як мага хутчэй хацелася вызваліцца ад беднасьці і забабонаў , і каб той народ , не шкадуючы поту , ускараскваўся на ўзровень Францыі і Англіі .
– Ці на думку Вашай Высокасьці , – пытаецца карэспандэнт штотыднёвіка “Spiegel”, – прынятая вамі мадэль разьвіцьця найбольш адпавядае нашаму часу ?
– Я перакананы ў гэтым , – адказвае шах .
На жаль , радасьць манарха будзе трываць нядоўга . Разьвіцьцё – гэта здрадлівая рака , у чым пераканаецца кожны , хто ўвойдзе ў яе плынь . На паверхні вада цячэ роўна і борзда , але як толькі стырнавы пачне весьці сваю лодку бестурботна і з празьмернай самаўпэўненасьцю , адразу ж убачыць , колькі ў гэтай рацэ пагрозьлівых віроў і шырокіх меляў . Па меры таго , як лодка ўсё часьцей пачне трапляць у гэтыя пасткі , твар стырнавога будзе выцягвацца . Ён яшчэ напявае і пакрыквае для падбадзёрваньня , але ў глыбыні душы ўжо зьяўляецца чарвяк горычы і расчараваньня : быццам бы , яшчэ плыве , але ўжо стаіць , лодка нібы рухаецца , але тырчыць на месцы – нос сеў на мель . Аднак усё гэта надыдзе пазьней . Пакуль што шах закупіўся на мільярды па ўсім сьвеце , і з усіх кантынентаў у напрамку Ірану паплылі караблі поўныя тавару . Але калі яны дабраліся да Персідскай затокі , аказалася , што ў Іране няма партоў (пра што шах ня ведаў ). То бок парты ёсьць , але малыя і старыя , няздольныя прыняць такую вялікую колькасьць грузаў . Некалькі сотняў караблёў стаялі ў моры , чакаючы сваёй чаргі , стаялі часта па паўгоду . За тыя прастоі Іран плаціў карабельным кампаніям мільярд даляраў штогод . Паступова караблі неяк разгружаліся , але тады аказалася , што ў Іране няма складоў (пра што шах ня ведаў ). Пад адкрытым небам , у пустыні , у кашмарнай трапічнай сьпёцы ляжалі мільёны тонаў усялякага тавару , палова з чаго была прыдатная толькі да выкіданьня , бо там былі і харчы , і розныя нетрывалыя хімікаты . Увесь дастаўлены тавар цяпер трэба было везьці ўглыб краіны , але тады аказалася , што ў Іране няма транспарту (пра што шах ня ведаў ). То бок , ёсьць трохі аўтамабіляў і вагонаў , але гэта ледзьве крупінка адносна па трэбаў . Тады з Еўропы даставілі дзьве тысячы грузавікоў , але аказалася , што ў Іране няма кіроўцаў (пра што шах ня ведаў ). Пасьля шматлікіх нарадаў адправілі самалёты , якія прывезьлі з Сеэулу паўднёвакарэйскіх кіроўцаў . Грузавікі крануліся і пачалі перавозіць груз . Аднак калі кіроўцы навучыліся трохі гаварыць па -персідску , хутка даведаліся , што ім плацяць напалову менш , чым іранскім кіроўцам . Абураныя , яны пакідалі грузавікі і вярнуліся ў Карэю .Тыя аўтамабілі , сёньня ўжо непрыгодныя , працягваюць стаяць засыпаныя пяском у пустыні , на дарозе , якая вядзе з Бандэр Абас да Тэгерану . Аднак з часам , пры дапамозе замежных транспартных фірмаў , закупленыя па ўсім сьвеце фабрыкі і машыны былі прывезеныя да месцаў прызначэньня . Такім чынам надышоў час , каб пачаць мантаж . Але тады аказалася , што ў Іране няма інжынераў і тэхнікаў (пра што шах ня ведаў ). Калі разважаць лагічна , нехта той , хто пастанавіў стварыць Вялікую Цывілізацыю , павінен быў пачаць з людзей , з таго , каб падрыхтаваць прафесійныя кадры , каб стварыць уласную інтэлігенцыю . Але менавіта такое разважаньне было непрымальным ! Адчыніць новыя універсітэты , адчыніць політэхніку ? Кожная такая вучэльня – гэта гняздо з шэршнямі . Кожны студэнт – гэта бунтаўнік , зваднік і вальнадумца . Ці можна зьдзіўляцца шаху , што ён не хацеў накідваць пятлю сабе на шыю ? У манарха быў лепшы спосаб – большасьць сваіх студэнтаў ён трымаў далёка ад Ірану . З гэтага пункту гледжаньня краіна была сусьветным унікумам . Больш за сто тысячаў маладых людзей вучыліся ў Еўропе і Амерыцы . Гэта каштавала Ірану нашмат больш , чым стварэньне ўласных вучэльняў . Але такім чынам рэжым гарантаваў сабе адносны спакой і бясьпеку . Большасьць той моладзі ніколі не вярталася . У Сан -Францыска і ў Гамбургу сёньня больш іранскіх лекараў , чым у Тэбрызе і Мешхэдзе . Яны не вярталіся , нягледзячы на высокія заробкі , якія прапаноўваў шах : баяліся Саваку і больш не хацелі нікога цалаваць у ногі . То было вялікай трагедыяй гэтай краіны на працягу многіх гадоў . Дыктатура шаха , яе рэпрэсіі і перасьледы асуджалі найлепшых людзей Ірану , самых вялікіх пісьменьнікаў , навукоўцаў і мысьляроў на эміграцыю , на маўчаньне альбо на кайданы . Адукаванага іранца лягчэй было сустрэць у Марселі ці Бруселі , чым у Гамадане ці Казьвіне . Іранец у Іране ня мог чытаць кніг сваіх лепшых пісьменьнікаў (бо яны выдаваліся толькі за мяжой ), ня мог глядзець фільмы сваіх выдатных рэжысёраў (бо іх нельга было паказваць у краіне ), ня мог чуць голас сваіх інтэлектуалаў (бо яны былі асуджаныя на маўчаньне ). Па волі шаха людзям заставаўся выбар паміж Савакам і мулой . І , натуральна , яны выбралі мулу . Калі гаворка ідзе пра падзеньне нейкай дыктатуры (а рэжым шаха быў асабліва грубай і ілжывай дыктатурай ), нельга мець ілюзіяў , што разам з яе ліквідацыяй уся сістэма канчаецца і зьнікае як благі сон . Так , канчаецца фізічнае існаваньне сістэмы . Але яе псіхічныя , грамадскія наступствы застаюцца , жывуць і нагадваюць пра сябе доўгія гады , і нават могуць захавацца ў выглядзе падсьвядома працягваемых паводзінаў . Дыктатура , якая зьнішчае інтэлігенцыю і культуру , пакідае пасьля сябе пустое і мёртвае поле , на якім няхутка вырасьце дрэва думкі . На тое пустое поле з укрыцьцяў , з закуткоў , са шчылінаў выходзіць не заўсёды той , хто найлепшы , але часта той , хто аказаўся мацнейшым ; не заўсёды той , хто ўнясе і створыць новыя каштоўнасьці , але хутчэй той , каму цьвёрдая скура і ўнутраная ўстойлівасьць палегчылі здольнасьць пратрываць . У такіх выпадках гісторыя пачынае круціцца ў трагічным , заганным коле і , іншым разам патрэбна цэлая эпоха , каб яна магла вырвацца з яго . Аднак у гэтым месцы мы мусім затрымацца , і нават вярнуцца на некалькі гадоў , бо , апярэджваючы падзеі , мы ўжо разбурылі Вялікую Цывілізацыю , але ж спачатку нам яе трэба пабудаваць . Аднак , як тут будаваць , калі няма сьпецыялістаў , а народ , хоць бы і гарнуўся да навучаньня , ды няма дзе вучыцца ? Каб выканаць мрою шаха , трэба было ўзяць на працу адразу прынамсі семдзесят тысячаў сьпецыялістаў . Выйсьце было знойдзенае самае простае і самае бясьпечнае – будзем прывозіць іх з -за мяжы . Справа бясьпекі была тут вельмі важным аргументам , бо вядома , што чужы чалавек ня будзе арганізоўваць змоваў і бунтаў , ня будзе выказваць пратэсту ці абурацца Савакам , бо яго справа выканаць сваю працу , зарабіць грошай і выехаць . У сьвеце наогул спыніліся б усялякія рэвалюцыі , калі б , напрыклад , людзі з Эквадору будавалі Парагвай , а Гіндусы – Саудаўскую Арабію . Зьмяшаць , разьмяшаць , перасяліць , расьсеяць , і будзе супакой . Такім чынам у Іран пачынаюць сьцягваць дзясяткі тысячаў іншаземцаў . На лётнішчы ў Тэгеране прызямляюцца самалёт за самалётам . Прыязджаюць хатнія работніцы з Філіпінаў , сантэхнікі з Грэцыі , электрыкі з Нарвегіі , бухгалтары з Пакістану , механікі з Італіі , вайскоўцы са Злучаных Штатаў . Глядзім здымкі шаха з таго перыяду – шах размаўляе з інжынерам з Мюнхену , шах размаўляе з майстрам з Мілану , шах размаўляе з кранаўшчыком з Бостану , шах размаўляе з тэхнікам з Кузьнецку . А хто тыя адзіныя іранцы , якіх мы бачым на здымку ? Гэта міністры і людзі з Саваку , якія ахоўваюць манарха . Іранцы ж , якіх мы ня бачым на здымку , глядзяць на тое , што адбываецца , усё больш шырокімі вачыма . Перш за ўсё , гэтая іншаземная армія , самой сілай свайго прафесіяналізму , сілай таго , што здольна націскаць адпаведныя кнопкі , пераключаць адпаведныя рычагі , злучаць адпаведныя кабелі , нягледзячы на тое , што паводзіла сябе вельмі сьціпла (як гэта было ў выпадку нашай маленькай групы сьпецыялістаў ), пачынае дамінаваць , пачынае ўганяць іранцаў у комплекс непаўнавартасьці . Чужы ўмее , а я ня здолею . Іранцы – гэта народ горды і празьмерна ўражлівы на глебе сваёй годнасьці . Іранец не прызнаецца , што ён нешта ня здолее зрабіць , гэта для яго вялікі сорам , гэта значыць страціць твар . Ён будзе цярпець , будзе прыгнечаны , урэшце пачне ненавідзець . Іранец хутка зразумеў думку , якая трапіла шаху – вы там сядзіце сабе ў ценю мячэтаў і пасьвіце авечак , бо пакуль з вас нешта вырасьце , міне стагоддзе , а мне ж трэба з амерыканцамі і немцамі за дзесяць гадоў пабудаваць сусьветную імперыю . Таму іранцы прынялі Вялікую Цывілізацыю найперш як вялікае прыніжэньне . Але гэта , вядома , толькі частка справы . Бо адразу ж пачынаюць хадзіць чуткі , колькі тыя сьпецыялісты зарабляюць у краіне , у якой для многіх сялянаў дзесяць даляраў зьяўляюцца цэлай маёмасьцю (селянін атрымліваў за свой тавар пяць адсоткаў ад той цаны , за якую пазьней ён прадаваўся ў горадзе на рынку ). Найбольшы шок выклікаюць зарплаты амерыканскіх афіцэраў , запрошаных шахам . Часта яны складаюць сто пяцьдзясят альбо дзьвесьце тысячаў даляраў у год . Праз чатыры гады побыту ў Іране афіцэр выязджае маючы ў кішэні паўмільёна даляраў . Інжынеры аплочваюцца нашмат горш , але іранскае мысьленьне пра даходы іншаземцаў фарміруюцца праз гэтую амерыканскую столь . Можна ўявіць сабе , як сярэдні іранец , які ня можа зьвесьці канцы з канцамі , любіць шаха і яго Цывілізацыю , што ён адчувае , калі на сваёй уласнай бацькаўшчыне яго ўвесь час чаўпуць , вучаць , высьмейваюць тыя шматлікія чужыя яму людзі , якія , нават калі і не дэманструюць гэтага , пераканыя ў сваёй вышэйшасьці . Аднак нарэшце , з іншаземнай дапамогай , частка фабрык была пабудаваная , але тады аказалася , што няма электрычнасьці (пра што шах ня ведаў ). А калі казаць больш дакладна , нават ня мог ведаць , бо шах чытаў статыстыку , а з яе вынікала , што ток ёсьць . І гэта было праўдай , толькі ў статыстыцы паказвалася , што току ў два разы больш , чым у сапраўднасьці . Тым часам да горла шаху ўжо быў прыстаўлены нож , па той прычыне , што ён абавязкова хацеў імпартаваць прамысловыя вырабы , ды маючы такія фантастычныя грошы ён ня толькі выдаў іх да апошняй манеты , але ўсё больш пазычаў , направа і налева . А навошта ж Іран пазычаў ? Бо мусіў выкупляць акцыі вялікіх замежных канцэрнаў , амерыканскіх , нямецкіх , розных . Але ці насамрэч гэта было абавязковым ? Так , гэта было абавязковым , бо шах павінен быў кіраваць сьветам . Некалькі гадоў шах усіх вучыў , даваў парады шведам і егіпцянам , але цяпер яму была патрэбная рэальная сіла . Іранская вёска патанала ў гразі і ацяплялася жывёльным памётам , але якое гэта мела значэньне , калі ў шаха разгарнуліся сусьветныя амбіцыі ?
Фотаздымак (11)
Уласна кажучы , гэта не фотаздымак , а рэпрадукцыя алейнай карціны , на якой мастак панегірыст прадставіў шаха ў позе а -ля Напалеон (калі імператар Францыі , седзячы на кані , камандуе адной са сваіх пераможных бітваў ). Гэты здымак распаўсюджваўся іранскім міністэрствам інфармацыі (дарэчы кажучы , якім кіраваў Савак ), таму ён напэўна быў ухвалены манархам , які любіў падобнага роду параўнаньні . Добра скроены мундзір , які падкрэсьлівае зграбную , выпрастаную постаць Магамеда Рэзы , ашаламляе багацьцем галуноў , колькасьцю ордэнаў і мастацкім разьмяшчэньнем разьвешаных на грудзях шнуроў . На гэтай карціне мы бачым шаха ў яго самай любімай ролі – правадыра арміі . Так , шах клапоціцца пра сваіх падданых , займаецца паскораным разьвіцьцём і да т .п ., але гэта ўсё цяжкія абавязкі , якія вынікаюць з факту , што ён зьяўляецца бацькам народу , яго ж сапраўдным хобі , яго праўдзівым захапленьнем зьяўляецца менавіта армія . Гэта не было цалкам бескарысьлівай цягай . Армія заўсёды была галоўнай апорай трону , а з часам усё больш адзінай падпорай . У той момант , калі армія рассыпалася – шах перастаў існаваць . Аднак я вагаюся , ці ўжываць наогул акрэсьленьне – армія , бо яно вядзе да памылковых асацыяцыяў . У нашай традыцыі армія была зьвязам людзей , якія пралівалі кроў за нашу і вашу свабоду , абаранялі межы , змагаліся за незалежнасьць , атрымлівалі перамогі , пакрываючы славай баявыя штандары , альбо зазнавалі трагічныя паразы , пасьля якіх пачыналіся гады цярпеньняў усяго народу .
Нічога падобнага нельга сказаць пра армію абодвух шахаў Паглаві . Быў адзін выпадак , калі яна выступіла ў ролі абаронцы бацькаўшчыны (у 1941г .), але менавіта тады , убачыўшы першага чужога жаўнера , армія пасьпешна адступіла і разьбеглася па дамах . Затое перад тым і потым гэтая армія ахвотна паказвала сваю сілу ў цалкам іншых абставінах , а менавіта , зьнішчаючы (часта безабаронныя ) нацыянальныя меньшасьці і , таксама безабаронныя , маніфестацыі насельніцтва . Адным словам , гэтая армія была ні чым іншым , як інструментам унутранага тэрору , свайго роду казарменнай паліцыяй . Як гісторыю нашай зброі некалі вызначалі вялікія бітвы пад Грунвальдам , Цэцорай , Рацлавіцамі ці Альшынкай Грахоўскай , так гісторыю арміі Магамеда Рэзы вызначаюць вялікія расправы , учыненыя над сваім уласным народам (Азербайджан – 1946, Тэгеран – 1963, Курдыстан – 1967, увесь Іран – 1978 і г .д .). Таму любое разьвіцьцё арміі народ успрымаў з жахам , асьцерагаючыся ,што гэткім чынам шах рыхтуе яшчэ больш тоўсты і балючы бізун , які раней ці пазьней абрынецца лю дзям на плечы . Нават падзел паміж войскам і паліцыяй (якой было восем відаў ) меў толькі фармальны характар . На чале ўсіх тыпаў паліцыі стаялі армейскія генералы – самыя блізкія людзі шаха . Армія , таксама , як і Савак , мела ўсе прывілеі . (“Пасьля заканчэньня навучаньня ў Францыі , – распавядае адзін лекар , я вярнуўся ў Іран . Мы з жонкай пайшлі ў кіно , сталі ў чаргу . Зьявіўся унтэр -афіцэр , які абмінуўшы ўсіх , купіў у касе білет . Я зрабіў яму заўвагу . Тады ён падышоў і ўмазаў мне па твары . Я вымушаны быў прыняць гэта пакорліва , бо суседзі з чаргі папярэдзілі мяне , што ўсялякі пратэст можа скончыцца зьняволеньнем ”). Так што шах лепш за ўсё адчуваў сябе ў мундзіры і больш за ўсё часу прысьвячаў сваёй арміі . Здавён яго любімым заняткам быў прагляд выданьняў (якіх на Захадзе выходзіць дзясяткі ), прысьвечаных новым відам зброі , якія рэкламавалі розныя фірмы і вытворцы . Магамед Рэза выпісваў і ўважліва чытаў усе гэтыя выданьні . Шэраг гадоў , ня маючы столькі грошай , каб купіць кожную сьмяротную забаўку , якая прыйшлася яму да густу , ён мог толькі паглыбляцца ў мроі падчас гэтых захапляльных чытаньняў і спа дзявацца , што амерыканцы дадуць яму ці нейкі танк , ці самалёт . Амерыканцы натуральна давалі шмат , аднак жа заўсёды знаходзіўся нейкі сенатар , які ўзьнімаў лямант і крытыкаваў Пентагон , што шаху высылаюць зашмат зброі , і тады на нейкі перыяд пастаўкі прыпыняліся . Аднак цяпер , калі шах атрымаў вялікія нафтавыя грошы , усе клопаты скончыліся ! Ён перадусім падзяліў гэтую шалёную суму ў дваццаць мільярдаў даляраў (штогод ) больш -менш напалову : дзесяць мільярдаў на гаспадарку , другія дзесяць – на армію (тут трэба дадаць , што ў арміі знаходзіўся менш за адзін адсотак насельніцтва ). Потым манарх яшчэ больш чым звычайна паглыбіўся ў чытаньне зброевых часопісаў і прасьпектаў , і з Тэгерану ў сьвет паплыў струмень самых фантастычных замаўленьняў . Колькі танкаў у вялікай Брытаніі ? Паўтары тысячы . Добра , кажа шах , замаўляю дзьве тысячы . Колькі гарматаў у Бундэсвера ? Тысяча . Добра , замаўляем паўтары тысячы . Але чаму заўсёды больш чым Брытанская Армія і Бундэсвер ? Бо ў нас павінна быць трэцяя армія ў сьвеце . На жаль , у нас ня можа быць ні першая , ні другая , але трэцяя – так , трэцяя можа і павінна быць . І вось ізноў у бок Ірану плывуць караблі , ляцяць самалёты і коцяцца грузавыя аўтамабілі , вязуць самую сучасную зброю , якую людзі вынайшлі і вырабілі . У хуткім часе (бо калі з пабудовай фабрык былі клопаты , дык з дастаўкай танкаў справы выглядаюць значна лепей ) Іран пераўтвараецца ў вялікую выставачную пляцоўку ўсіх тыпаў зброі і ваеннага абсталяваньня . Менавіта выставачную , бо ў краіне няма магазінаў , складаў , ангараў , каб схаваць і засьцерагчы ўсё гэта . Выгляд сапраўды незвычайны . Калі сёньня ехаць з Шыразу ў Ісфаган , у пэўным месцы , каля шашы з правага боку , у пустыні стаяць сотні шрубалётаў . Бязьдзейныя машыны паступова засыпае пясок . Ніхто не ахоўвае гэтую тэрыторыю , але ў гэтым няма патрэбы , няма такіх , хто здолеў бы запусьціць шрубалёт . Цэлыя палі пакінутых гарматаў стаяць пад горадам Кум , палі пакінутых танкаў можна ўбачыць каля Агвазу . Аднак мы апярэджваем падзеі . Пакуль у Іране яшчэ ёсьць Магамед Рэза , які мае праграму запоўненую да апошняй хвіліны . Бо арсенал манарха расьце з кожным днём , і ўвесь час прыбывае нешта новае – то ракеты , то радары , то зьнішчальнікі , то бронемашыны . Усяго гэтага вельмі шмат , ваенны бюджэт Ірану менш чым за год вырас у пяць разоў , з двух да дзесяці мільярдаў даляраў , а шах ужо абдумвае далейшае павышэньне . Манарх езьдзіць , кантралюе , аглядае , дакранаецца . Прымае даклады , рапарты , слухае тлумачэньні , для чаго служыць вось гэты рычаг , што адбудзецца , калі націснуць вось тую чырвоную кнопачку . Шах слухае , ківае галавой . Аднак дзіўныя твары выглядваюць з -пад баявых касак , з -пад авіяцыйных і танкавых шлемаў . Нейкія вельмі белыя , са сьветлым заростам на твары , а часам цалкам чорныя , мурынскія . Але так , гэта ж проста амерыканцы ! Бо нехта ж павінен лятаць на тых самалётах , нехта павінен кіраваць радарам , нехта ўстанаўліваць прыцэл , а мы ведаем , што ў Ірана няма шматлікіх кадраў ня толькі цывільных тэхнікаў , але таксама і вайсковых . Купляючы самае дасканалае абсталяваньне , шах вымушаны быў прывезьці дарагіх амерыканскіх вайсковых сьпецыялістаў , якія здолеюць абслугоўваць яго . У апошні год панаваньня шаха ў Іране іх знаходзілася каля сарака тысячаў . Кожнае трэцяе прозьвішча на афіцэрскай плацёжнай ведамасьці было амерыканскім . У многіх тэхнічных фармаваньнях іранскіх афіцэраў можна было пералічыць па пальцах . Але нават у амерыканскай арміі не было такой колькасьці эксьпертаў , якой дамагаўся шах . Вось аднойчы , манарх , аглядаючы прасьпекты зброевых фірмаў захапіўся выглядам самага новага мінаносца “Спруэнс ”. Кошт аднаго складаў трыста трыццаць восем мільёнаў даляраў . Шах адразу замовіў чатыры . Мінаносцы прыплылі ў порт Бэндэр Абас , але амерыканскія каманды мусілі вярнуцца дадому , бо Злучаныя Штаты самі ня маюць дастатковай колькасьці маракоў для абслугоўваньня гэтых караблёў . Тыя мінаносцы дагэтуль разбураюцца ў порце Бэндэр Абас . Іншым разам захапленьне шаха выклікаў узор бамбардзіроўшчыка -зьнішчальніка F-16. Ён адразу вырашыў закупіць вялікую партыю . Але амерыканцы , гэта ж галота , яны ня могуць дазволіць сабе нічога прыстойнага , і цяпер яны таксама вырашылі спыніць вытворчасьць бамбавоза , бо яго кошт здаваўся ім занадта высокім – дваццаць шэсьць мільёнаў даляраў за штуку . На шчасьце шах уратаваў справу і вырашыў падтрымаць сваіх бедных прыяцеляў . Ён выслаў ім замаўленьне на сто шэсьцьдзесят гэтых самалётаў , далучыўшы чэк на суму ў тры мільярды васемсот мільёнаў даляраў . Чаму б не адняць хоць бы адзін мільён з тых шалёных сумаў , каб купіць некалькі гарадскіх аўтобусаў для жыхароў Тэгерану ? Людзі ў сталіцы гадзінамі чакаюць аўтобусу , а потым гадзінамі едуць на працу . Гарадскіх аўтобусаў ? А якая веліч заключаецца ў гарадскім аўтобусе ? Які ж бляск магутнасьці можа выпраменьваць з такога аўтобусу ? А калі б з тых мільярдаў адняць адзін мільён , каб у некалькіх вёсках пабудаваць студні ? Студні ? А хто ж гэта будзе езьдзіць у тыя вёскі глядзець на студні ? Тыя вёскі ў гарах , далёка , ніхто не захоча іх наведваць і захапляцца . Уявім сабе , што зробім альбом , які паказвае Іран як пятую па магутнасьці дзяржаву . У альбоме зьмяшчаем здымак вёскі , у якой стаіць студня . Лю дзі ў Еўропе будуць задумвацца , што вынікае з такой фатаграфіі ? Нічога . Проста бачна вёску , у якой стаіць студня . Калі ж мы зьмесьцім здымак манарха , паказаўшы на другім плане шэрагі рэактыўных самалётаў (такіх здымкаў вельмі шмат ), усе паківаюць галавой з захапленьнем і скажуць , сапраўды , трэба прызнаць , што гэты шах зрабіў нешта незвычайнае ! Тым часам Магамед Рэза знаходзіцца ў сваім штабным кабінеце . Я бачыў па тэлевізары рэпартаж з гэтага кабінету . Адну сьцяну займае велізарная мапа сьвету . На значнай адлегласьці ад мапы стаіць глыбокі і шырокі фатэль , а побач столік і тры тэлефоны . Зьвяртае ўвагу тое , што ва ўсім памяшканьні больш няма ніякай іншай мэблі . Няма больш ні фатэляў , ні крэслаў . Тут ён знаходзіўся сам . Сядаў у фатэль і разглядваў мапу . Выспы ў праліве Армуз . Ужо здабытыя , занятыя яго войскам . Аман . Там знаходзяцца яго дывізіі . Самалі . Аказаў гэтай краіне вайсковую дапамогу . Заір . Таксама аказаў дапамогу . Даў крэдыты Егіпту і Марока . Еўропа . Тут у яго былі капіталы , банкі , акцыі ў вялікіх канцэрнах . Амерыка . Тут таксама выкупіў шмат акцыяў , з ім лічыліся . Іран разрастаўся , рабіўся велічным , здабываў пазіцыі на ўсіх кантынентах . Індыйскі акіян . Так , надышоў час , каб узмацніць уплывы ў Індыйскім акіяне . Гэтай справе ён пачаў прысьвячаць усё больш часу .
Фотаздымак (12)
Самалёт авіялініяў Люфтганза на лётнішчы Меграбад у Тэгеране . Выглядае як рэкламны здымак , але ў гэтым выпадку рэклама не патрэбная , месцы заўсёды распрададзеныя . Гэты самалёт штодня адлятае з Тэгерану і апоўдні прызямляецца ў Мюнхене . Замоўленыя лімузіны вязуць пасажыраў у элегантныя рэстараны на абед . Пасьля абеду , тым самым самалётам усе вяртаюцца ў Тэгеран , дзе , ужо ва ўласных дамах , іх чакае вячэра . Гэта ня вельмі дарагое задавальненьне – дзьве тысячы даляраў з чалавека . Для людзей , якія маюць ласку шаха , такая сума ня мае ніякага значэньня . Хутчэй – гэта палацавы плебс абедае ў Мюнхене . Тыя што стаяць трохі вышэй , не заўсёды жадаюць абцяжарваць сябе такімі далёкімі выправамі . Абеды ім прывозяць самалётам “Эйр Франс ” кухары і кельнеры з парыжскага Максіма . Але нават такія прыхамаці не зьяўляюцца чымсьці надзвычайным , бо яны каштуюць дробязь у параўнаньні з казачнымі багацьцямі , якімі валодае Магамед Рэза і яго людзі . У вачах звычайнага іранца Вялікая Цывілізацыя , або Рэвалюцыя Шаха і Народу , найперш была Вялікім Рабункам , якім займалася яго эліта . Кралі ўсе , у каго была ўлада . Калі нехта меў пасаду і ня краў , вакол яго рабілася пуста : ён выклікаў падазрэньне . Іншыя казалі пра яго – гэта напэўна шпег , яго даслалі , каб ён віжаваў і даносіў , хто колькі крадзе , бо гэтыя зьвесткі патрэбныя нашым ворагам . Калі мелі магчымасьць , такога чалавека хутка пазбаўляліся – ён псаваў гульню . Такім чынам усё стала з ног на галаву , каштоўнасьці займелі адваротнае значэньне . Той , хто хацеў быць сумленным , падазраваўся ў тым , што ён аплочваемы шпег . Калі нехта меў чыстыя рукі , павінен быў глыбока хаваць іх , у чысьціні было нешта сарамлівае , нешта двухсэнсавае . Чым вышэй , тым больш поўная кішэня . Калі нехта хацеў пабудаваць фабрыку , адкрыць фірму альбо займацца бавоўнай , частку акцыяў ён мусіў быў даваць у падарунак сям ’і шаха , альбо аднаму з саноўнікаў . І ахвотна даваў , бо інтэрас толькі тады мог разьвівацца , калі меў падтрымку двара . Любая перашкода пераадольвалася , калі былі грошы і ўплывы . Уплывы можна было купіць , а потым карыстаючыся імі яшчэ больш памнажаць багацьце . Цяжка ўявіць сабе тую раку грошай , якая цячэ ў касу шаха , яго сям ’і і ўсёй прыдворнай эліты . Сям ’я шаха брала хабар па сто мільёнаў даляраў і больш . У самім Іране яна мела ў абароце суму , што вагалася ад трох да чатырох мільярдаў даляраў , але галоўная маёмасьць знахо дзіцца ў замежных банках . Прэм ’еры і генералы бралі хабар па дваццаць і пяцьдзясят мільёнаў даляраў . Чым ніжэй , тым меншымі былі грошы , але яны былі заўсёды ! Па меры таго як расьлі цэны , узьнімаўся памер хабару , звычайныя людзі скардзіліся , што ўсё большую частку заробкаў яны вымушаныя прызначаць на кармленьне молаха карупцыі . У былыя часы ў Іране існаваў звычай прадаваць пасады на аўкцыёне . Шах абвяшчаў пачатковы кошт за пасаду губернатара , і той , хто заплаціў найбольш , станавіўся губернатарам . Потым , як губернатар , ён абдзіраў паддадных , каб вярнуць (з лішкам ) грошы , якія ўзяў з яго шах . Цяпер гэты звычай адрадзіўся ў іншым выглядзе . Цяпер манарх купляў людзей , высылаючы іх каб яны заключалі вялікія кантракты , асабліва вайсковыя . З гэтай нагоды атрымліваліся вялікія камісійныя , частка якіх прыпадала сям ’і манарха . Гэта быў рай для генералаў (войска і Савак на Вялікай Цывілізацыі сабралі самую большую маёмасьць ). Генералітэт напіхваў кішэні без ніякага сораму . Камандуючы марфлотам , контрадмірал Рамзі Абас Атаі , выкарыстоўваў свой флот , каб перавозіць кантрабанду з Дубаю ў Іран . З боку мора Іран быў безабаронны – яго караблі стаялі ў порце Дубай , дзе контрадмірал грузіў на борт японскія аўтамабілі .
У шаха , які быў заняты будаваньнем Пятай Дзяржавы , Рэвалюцыяй , Цывілізацыяй і Прагрэсам , не было часу , каб займацца такімі дробнымі аперацыямі , як яго падуладныя . Мільярдныя рахункі манарха ўзьніклі значна прасьцейшым спосабам . Ён быў адзіным чалавекам , які меў доступ да бухгалтэрыі Іранскага Нафтавага Таварыства , гэта значыць ён вырашаў , як будуць падзеленыя нафтадаляры , а мяжа паміж кішэняй манарха і дзяржаўнай скарбонкай была невыразнай , неакрэсьленай . Дадамо , што шах , прыгнечаны такой колькасьцю абавязкаў , ні на хвіліну не забываў пра прыватны куфэрачак і абдзіраў сваю краіну ўсімі магчымымі спосабамі . Што адбываецца з гэтай вялікай колькасьцю грошай , якую накапілі ўлюбёнцы шаха ? Часьцей за ўсё яны зьмяшчаюць сваё багацьце ў замежных банках . Ужо ў 1958 годзе ў амерыканскім сенаце адбыўся скандал , бо нехта высьветліў , што грошы , якія ў той час Амерыка давала на дапамогу бядуючаму Ірану , вярнуліся ў Злучаныя Штаты ў выглядзе сум укладзеных у банкі на прыватныя рахункі шаха , яго сям ’і і давераных асобаў . Але з таго моманту , калі Іран пачынае свой цудоўны нафтавы інтэрас , гэта значыць ад моманту вялікіх павышэньняў цэнаў , ніякі сенат ужо ня мае права ўмешвацца ва ўнутраныя справы каралеўства , і плынь даляраў можа спакойна выцякаць з краіны да чужых , але надзейных банкаў . Штогод іранская эліта зьмяшчала ў тых банках на сваіх прыватных рахунках больш за два мільярды даляраў , а ў год рэвалюцыі вывезла іх больш за чатыры мільярды . Гэта было рабаваньне ўласнай краіны ў маштабе , які цяжка сабе ўявіць . Кожны мог вывезьці столькі грошай , колькі ў яго было , без ніякага кантролю і абмежаваньняў , дастаткова было запоўніць чэк . Але гэта ня ўсё , бо апроч таго вялізныя сумы вывозяцца , каб зараз жа іх выдаткаваць на падарункі і забавы , а таксама для таго , каб у Лондане ці Франкфурце , у Сан -Францыска ці на Лазурным Узьбярэжжы выкупіць цэлыя вуліцы камяніцаў і вілаў , дзясяткі гатэляў , прыватных шпіталяў , казіно і рэстаранаў . Вялікія грошы дазволілі шаху заклікаць да жыцьця новы клас , невядомы раней ні гісторыкам , ні сацыёлагам – нафтавую буржуазію . Гэта незвычайны сацыяльны феномен . Тая буржуазія нічога не вырабляе , а яе адзіны занятак – гэта разбэшчанае спажываньне . Далучэньне да гэтага класа не адбываецца шляхам сацыяльнай барацьбы (з феадалізмам ), ці таксама шляхам канкурэнцыі (прамысловай і гандлёвай ), але адбываецца шляхам барацьбы і канкурэнцыі за ласкі і прыхільнасьць шаха . Гэтае далучэньне можа адбыцца цягам аднаго дня , цягам адной хвіліны , хопіць аданаго слова манарха , хопіць яго подпісу . Прасоўваецца той , хто найбольш зручны шаху , хто здолее больш старанна і лепш дагадзіць яму , хто пераканае яго ў сваёй лаяльнасьці і падданстве . Іншыя вартасьці і станоўчыя рысы залішнія . Гэта клас паразітаў , які хутка прысвойвае сабе значную частку нафтавых прыбыткаў Ірану і становіцца ўладальнікам краіны . Ім усё дазволена , бо гэтыя людзі заспакойваюць самую вялікую патрэбу шаха – патрэбу ў падлашчваньні . Таксама яны даюць яму такое жаданае пачуцьцё бясьпекі . Цяпер ён акружаны ўзброенай да зубоў арміяй , і вакол яго знаходзіцца натоўп , які на выгляд шаха выказвае захапленьне . Ён яшчэ не ўсьведамляе , наколькі ўсё гэта прытворнае , фальшывае і нетрывалае . А пакуль што валадарыць нафтавая буржуазія (а ствараецца яна з вельмі дзіўнай сумесі – вышэйшай вайсковай і цывільнай бюракратыі , людзей двара і іх сем ’яў , верхняга пласту сьпекулянтаў і ліхвяроў , а таксама са шматлікай катэгорыі няпэўных тыпаў без сьпецыяльнасьцяў і пасадаў . Апошніх цяжка кваліфікаваць . У кожнага з іх ёсьць становішча , маёмасьць і ўплывы . “Чаму ?” – пытаў я . Адказ заўсёды адзін – гэта чалавек шаха . Гэтага было дастаткова ). Характэрнай рысай гэтага класу , якая выклікала асаблівую злосьць у такой супольнасьці , прывязанай да родных традыцыяў , як іранская , была яго дэнацыяналізацыя . Тыя людзі апранаюцца ў Нью Ёрку і Лондане (дамы хутчэй у Парыжы ), вольны час яны бавяць у амерыканскіх клубах у Тэгеране , іх дзеці навучаюцца за мяжой . Гэты клас у аднолькавай ступені мае як сімпатыю Еўропы і Амерыкі , так і антыпатыю суайчыньнікаў . Прымае ў сваіх шыкоўных вілах гасьцей , якія наведваюць Іран , і фарміруе ў іх думку пра краіну (якую ўжо часта сам ня ведае ). Гэты клас мае сьвецкія манеры і гаворыць на еўрапейскіх мовах , таму зразумела , што еўрапеец , хоць бы па гэтай апошняй прычыне , менавіта з ім шукае кантакту ? Але якія ж памылковыя гэтыя спатканьні , наколькі ж далёкі ад гэтых вілаў сапраўдны Іран , які ўжо хутка возьме слова і ўразіць сьвет ! Клас , пра які ідзе гаворка , кіруемы інстынктам самазахаваньня прадчувае , што яго кар ’ера аднолькава як бліскучая , так і кароткачасовая . Таму ад самага пачатку сядзіць на валізках , вывозіць грошы і купляе нерухомасьць у Еўропе і Амерыцы . Але паколькі грошай шмат , частку багацьця можна прызначыць на тое , каб выгодна жыць у самім Іране . У Тэгеране пачынаюць узьнікаць надзвычай шыкоўныя раёны , камфорт і багацьце якіх павінны ашаламіць кожнага прышэльца . Кошты многіх дамоў дасягаюць мільёнаў даляраў . Тыя раёны вырастаюць у тым самым горадзе , дзе на іншых вуліцах цэлыя сем ’і туляцца на некалькіх квадратных метрах , у дадатак без сьвятла і вады . Бо хоць бы ж тое спажываньне прывілеяў , тая вялікая жратва адбывалася неяк паціху , абачліва – узяў , схаваў і нічога не відаць , пабаляваў , засланіўшы перад гэтым вокны фіранкамі , пабудаваўся , толькі глыбока ў лесе , каб не раздражняць іншых . Але дзе ж там ! Тут звычай патрабуе , каб уразіць бляскам і ашаламіць , каб выкласьці ўсё як на выставе , запаліць усё сьвятло , асьляпіць , паставіць на калені , прыгнесьці , раздавіць ! Бо навошта ж тады мець ? Каб толькі цішком , убаку , недзе там , нешта там , здаецца гавораць , нехта казаў , нехта чуў , але дзе , што ? Не ! Так мець , дык наогул ня мець ! Мець сапраўды , гэта трубіць , што ёсьць , склікаць , каб глядзелі , хай глядзяць і захапляюцца , няхай у іх вочы вылазяць ! І натуральна , на вачах у маўклівага і ўсё больш варожага натоўпу новы клас дэманструе іранскае дольчэ віта , якое ня ведае пачуцьця меры ў сваім разгуле , ненажэрнасьці і цынізьме . Ён справакуе пажар , у полымі якога загіне разам са сваім стваральнікам і апекуном .
Фотаздымак (13)
Гэта копія карыкатуры , якую намаляваў нейкі апазіцыйны мастак у дні рэвалюцыі . На ёй мы бачым вуліцу ў Тэгеране . Па праезнай частцы імчацца некалькі вялікіх , амерыканскіх аўтамабіляў , лімузінаў . На ходніку стаяць людзі , у іх расчараваныя выразы твару . Кожны з іх трымае ў руках ці то клямку ад аўтамабільных дзьвярэй , ці то клінавы пас , альбо рычаг ад скрыні хуткасьцяў . Пад гэтым малюнкам подпіс : “Кожнаму “Пэйкан !” (“Пэйкан ”, гэта назва папулярнага іранскага аўтамабіля ). Калі шах атрымаў вялікія грошы , абяцаў , што кожны іранец зможа купіць сабе машыну . Карыкатура паказвае , якім чынам гэтае абяцаньне стала выкананым . Над той вуліцай , на воблаку , сядзіць раззлаваны шах . Над яго галавой надпіс : “Магамед Рэза злуецца на народ , які не жадае прызнаць , што адчувае паляпшэньне ”. Гэта цікавы малюнак , які гаворыць , як іранцы інтэрпрэтавалі Вялікую Цывілізацыю , а менавіта – як Вялікую Несправядлівасьць . У грамадстве , якое ніколі ня ведала роўнасьці , узьніклі яшчэ большыя прадоньні . Натуральна , шахі заўсёды мелі больш за іншых , але іх цяжка было назваць мільянерамі . Яны вымушаныя былі прадаваць канцэсіі , каб утрымаць двор на такім -сякім узроўні . Шах Насэр -эд -Дзін так завінаваціўся ў парыжскіх бардэлях , што , каб выкупіцца і вярнуцца на радзіму , прадаў французам права на археалагічныя пошукі і вываз знойдзеных старажытнасьцяў . Але гэта было ў мінулым . У сярэдзіне ж сямідзясятых гадоў , на Іран звальваецца вялікае багацьце . І што робіць шах ? Частку грошай ён дзеліць паміж элітай , палову багацьця прызначае сваёй арміі , а рэшту – на разьвіцьцё . Але што гэта азначае – разьвіцьцё ? Разьвіцьцё не зьяўляецца абыякавай і абстрактанай катэгорыяй , разьвіцьцё заўсёды адбываецца ў імя чагосьці і для кагосьці . Можа быць разьвіцьцё , якое ўзбагачае грамадства і робіць яго жыцьцё лепшым , вольным і справядлівым , але разьвіцьцё таксама можа мець процілеглы характар . Так адбываецца ў адзінаўладных сістэмах , дзе эліта атаясамляе свой інтарэс з інтарэсам дзяржавы (інструментам яе панаваньня ) і дзе разьвіцьцё , маючы на мэце ўзмацненьне дзяржавы і яе рэпрэсіўнага апарату , узмацняе дыктатуру , няволю , ялавасьць , няўпэўненасьць , пустату існаваньня . І менавіта такое разьвіцьцё прадавалася ў Іране ў рэкламнай упакоўцы Вялікай Цывілізацыі . Ці можна зьдзіўляцца іранцам , што , несучы страшныя ахвяры , яны паўсталі і разбурылі гэтую мадэль разьвіцьця ? Яны зрабілі так не таму што былі цёмнымі і адсталымі (гаворка ідзе пра народ , а не пра некалькіх звар ’яцелых фанатыкаў ), але наадварот , таму што былі мудрымі і інтэлігентнымі і разумелі , што адбываецца вакол іх , разумелі , што яшчэ некалькі гадоў такой Цывілізацыі , і ня будзе чым дыхаць , і што яны нават перастануць існаваць , як народ . Змаганьне з шахам (гэта значыць змаганьне супраць дыктатуры ) вёў ня толькі Хамейні і мулы . Так гэта падавала спрытная (як аказалася ) прапаганда Саваку , што , нібыта , цёмныя мулы зьнішчылі сьветлую і прагрэсіўную справу шаха . Не ! Гэтую барацьбу вялі перадусім усе тыя , хто быў розумам , сумленьнем , гонарам і патрыётам Ірану . Працаўнікі , пісьменьнікі , студэнты , навукоўцы . Яны першыя гінулі ў турмах Саваку і яны першыя схапіліся за зброю , каб змагацца з дыктатурай . Бо Вялікай Цывілізацыі ад самага пачатку спадарожнічаюць дзьве зьявы , якія разьвіваюцца да такога маштабу , якога не было яшчэ ў гэтай краіне : рост паліцэйскіх рэпрэсіяў і тэрору дыктатуры , а з іншага боку ўсё большая колькасьць страйкаў працоўных і студэнтаў , і таксама ўзьнікненьне моцнага партызанскага руху . Ачольваюць яго іранскія федайны (якія , дарэчы кажучы , ня мелі нічога супольнага з муламі , наадварот , мулы змагаліся з імі ). Гэты партызанскі рух дзейнічае ў значна большых маштабах , чым у многіх лацінаамерыканскіх краінах , але сьвет наогул зусім ня ведае пра яго існаваньне , бо каго гэта цікавіць , калі шах дае ўсім зарабіць ? Тыя партызаны – гэта лекары , студэнты , інжынеры , паэты , – гэта тая іранская “цемната ”, якая выступае супраць сьветлага шаха і яго сучаснай дзяржавы , якую ўсе хваляць і захапляюцца ёй . На працягу пяці гадоў у бітвах гіне некалькі сотняў іранскіх партызанаў , а іншыя некалькі сотняў забівае Савак падчас катаваньняў . У той перыяд такіх трагічных ахвяраў не было на сумленьні ні Самосы , ні Стрэснэра . Сярод тых , што стварылі партызанскі рух у Іране , што былі яго лідэрамі і тэрарыстамі , што стаялі на чале фэдайнаў , маджахедаў і іншых змагарных груповак , жывых не засталося ніводнага чалавека .Заканчэньне ў наступным нумары.
|
