_____________________
Майстэрства рэпарцёра. Эсэ
Пераклад
з польскай –
Рыгора
Серыкава. |
Я нарадзіўся на Палессі. Я, увогуле, выкаранёны чалавек. З майго роднага мястэчка, Пінска, я распачаў сваю вандроўку. Дзіцём вандраваў усю вайну. Мы пастаянна ўцякалі: спачатку з Пінска на нямецкі бок, а потым ад немцаў. Я пачаў сваю вандроўку, маючы сем гадоў, і вандрую да сённяшняга дня.
Калісьці ў мяне часта пыталі – а здараецца пытаюць яшчэ і цяпер – ці не намерваюся эміграваць. А я адказваю: я ўжо эміграваў. Мой дом недзе там, у іншай дзяржаве. Я мушу падарожнічаць, мушу ездзіць. Калі заседжуся ў нейкім месцы, не абавязкова ў Польшчы – пачынаю нудзіцца, пачынаю хварэць, мушу ехаць далей. Страшна цікаўлюся светам. Заўсёды перажываю, што яшчэ не быў тут і там.
Пішу “з язды”. Я не “выдумшчык”. Не апісваю нейкі выдуманы свет. Апісваю свет, які рэальна існуе.
Лічу – і заўсёды так лічыў, – што не магу ні пісаць, ні казаць пра тое, чаго сам не бачыў, не перажыў, і ў чым сам не зведаў рызыкі. Гэта адзіны магчымы спосаб пісання. І справа тут не ў маім выдаўцы ці маім рэдактары – я мушу сам сабе сказаць, што заслужыў права пісаць пра гэтыя рэчы.
Калі трапляецца штосьці, што я лічу за падзею, то проста еду. Не задумваюся над гэтым. Потым бывае, што калі знаходжуся ў сітуацыі, у якой мне могуць праз хвіліну адсекчы галаву, думаю сам сабе: ну і дурань, навошта ты сюды прыпёрся. Але гэта ўсё потым. Бо ездзіў неаднаразова ў такія мясціны, з якіх, лічыў, проста не магу вярнуцца. А вось жа ж не мог гэтаму супраціўляцца, бо гэта інстынкт, захапленне падзеяй, што мушу яе ўбачыць, мушу яе перажыць, быць у ёй.
Рэпарцёр працуе па прынцыпе акумулятара: збірае, паглынае ў сябе рэчаіснасць і складвае матэрыял, бо тады няма часу на пісанне. Парадокс маёй прафесіі заключаецца ў тым, што літаратура бярэцца з падарожжа, але само падарожжа робіць немагчымым пісанне. Бо само падарожжа з’яўляецца часам надзвычай каштоўным, каб пісаць.
[Максім] Горкі, як ужо вопытны і сталы пісьменнік, апекаваў маладыя таленты. Да яго прыходзілі, прыносілі тэксты, якія ён з імі абмяркоўваў, крытыкаваў, ацэньваў. Аднойчы да яго прыйшоў малады чалавек, якога звалі Канстанцін Паўстоўскі, і прынёс апавяданне. Горкі прачытаў і сказаў прыблізна так: “Малады чалавек, тое, што ты напісаў, вельмі цікава, і ты павінен пісаць. Але не цяпер. Перапыні пісанне на дзесяць-пятнаццаць гадоў ды ідзі ў Расію. Жыві, працуй. Нічога не запісвай. А потым пачні пісаць. Бо тое, што сапраўды перажывеш – запомніш, а пра тое, што забудзеш – і так не варта пісаць”. Ёсць рэчы, якія сядзяць ува мне і не патрабуюць ніякіх нататак, каб іх апісаць. Мне патрэбны толькі час. Пэўныя фактаграфічныя элементы можна заўсёды знайсці ў энцыклапедыях і бюлетэнях.
Я ўспрымаю сваю працу вельмі сур’ёзна і адказна. Гэта дужа далікатная сфера, яе можна параўнаць з хірургіяй вока. Калі напішацца дрэнны раман, то нічога з гэтага не вынікае, а проста з’яўляецца яшчэ адзін дрэнны раман. Але калі рэпарцёр знаходзіцца ў дзвюх краінах, якія канфліктуюць паміж сабой, і фальшыва апісвае адну з іх, то гэта ўжо абсалютна іншая, значна сур’ёзнейшая сітуацыя. Рэпартаж мае непасрэдную сувязь з жыццём. Таму я за тое, каб трактаваць нашую працу самым адказным чынам.
Я вельмі сур’ёзна працую над кожным сказам. Пазней, яднаючы сказы – над абзацам, потым – над старонкай, затым яшчэ над раздзелам; а ўсе намаганні скіраваныя на тое, каб мінімальнай колькасцю словаў і вобразаў сказаць як мага больш.
Кожны дзень пачынаю пісаць нібыта ўпершыню. Гэта катарга. У літаральным сэнсе, бо пасля напісання адной старонкі магу выціскаць кашулю ад поту. Штодзень адчуваю сябе дэбютантам. Кніга, якая ўжо выдадзена, перастае быць маёй кнігай. Усё трэба пачынаць спачатку. Тое, што дасюль я напісаў, абсалютна не дапамагае, а хутчэй абцяжарвае…
Калі часам у мяне пытаюцца студэнты, што трэба зрабіць, каб стаць замежным карэспандэнтам, кажу, што трэба адпавядаць адначасова васьмі ўмовам: фізічнае здароўе, псіхічная ўстойлівасць, цікаўнасць да свету, веданне моваў, уменне падарожнічаць, адкрытасць іншым людзям, культурам, і трэба мець захапленне, а перад усім – старацца мысліць. Гэта самазнішчальная прафесія. Многія людзі займаюцца ёю толькі пэўны перыяд жыцця, бо не вытрымліваюць.
Я лічу, што добрыя рэпарцёры – даказвае гэта, зрэшты, вопыт і гісторыя – людзі сціплыя, якія могуць выказаць іншым добразычлівасць і павагу. Быць рэпарцёрам – гэта, перш за ўсё, шанаваць іншага чалавека, цаніць яго прыватнасць, асабістасць, а таксама вартасці, якія ён вызнае. Жыццё і плён працы рэпарцёра залежаць ад таго, што ён пачуе, што іншыя для яго зробяць. Каб быць імі ўспрынятым, ён павінен навучыцца жыць сярод людзей. Для мяне рэпарцёр мусіць быць чалавекам пакорным і эмпатычным.
Веды і інтуіцыя гісторыка – гэта фундаментальныя рысы кожнага рэпарцёра. Добрую і дрэнную журналістыку можна лёгка адрозніць: у добрай журналістыцы, акрамя апісання падзеі, здарэння, ёсць таксама вытлумачэнне іх прычынаў. У дрэннай журналістыцы існуе адно апісанне, без ніякіх сувязей ці аднясення да гістарычнага кантэксту – голая справаздача аб падзеі, з якой мы не даведваемся ні аб яе прычынах, ні аб тым, што ёй папярэднічала. Гісторыя адказвае на пытанне: “чаму”?
Адбор рэчаў, пра якія трэба напісаць, залежыць выключна ад інтуіцыі, ад таленту і ад этычных прынцыпаў. Мы можам казаць няпраўду не таму, што хочам падманваць, а таму, што маем недасканалую памяць, няпоўныя ўспаміны або парушаныя эмоцыі.
Ідэалам з’яўляецца, безумоўна, абсалютная незалежнасць [рэпарцёра], але жыццё далёкае ад ідэалу. Журналіст патрапляе пад многія ўціскі, ад яго патрабуюць, каб пісаў такім чынам, як хоча таго працадаўца. Нашая прафесія – гэта пастаянная барацьба паміж марамі, прагай незалежнасці і рэальнымі сітуацыямі, якія прымушаюць нас да прадстаўлення інтарэсаў, поглядаў і спадзяванняў нашага выдаўца. У краінах, дзе існуе цэнзура, змагаюцца за тое, каб у як мага большай ступені выказаць тое, што хочаш. У краінах, дзе пануе вольнасць слова, свабоду журналіста абмяжоўваюць інтарэсы выдання, на якое працуеш.
Існуюць тры віды крыніцаў [інфармацыі], найважнейшай з якіх з’яўляюцца ўласна людзі. Другая крыніца – дакументы, кнігі і артыкулы. Трэцяя – свет, які нас акружае, у які мы пагружаныя – фарбы, тэмпература... клімат – усё, што акрэсліваецца як цяжкаўлоўныя фактары, але што складае істотную частку нашай працы.
Галоўным з’яўляецца ўспрыняцце ўражанняў. Гэта вельмі адточвае зрок – назіранне і разуменне свету праз бачанне яго. Я быў у краінах, мовы якіх не ведаў, але мусіў інфармаваць, што там робіцца, інтэрпрэтаваць факты, якія там бачыў. Думаю, што пры пэўным вопыце можна стварыць сабе іншыя спосабы ўспрыняцця свету, не абавязкова моўныя. Гэта, канечне, абмежаваны спосаб спазнавання. Пільнае бачанне свету з’яўляецца рысай рэпарцёра, асабліва таго, які займаецца міжнароднай ці міжкультурнай праблематыкай. Гэта рыса яго натуры ці арганізму, біялагічная ўласцівасць, нешта такое, што выпрацоўваецца з узростам.
Я ўспрымаю мову як больш шырокае паняцце. Для мяне “мовай” з’яўляецца сітуацыя, жэсты, колер, кшталт. Я ўспрымаю інфармацыю не толькі з таго, што хтосьці кажа, але з усяго: пейзажу, клімату, паводзінаў людзей, з тысячы падрабязнасцей. Гэта ўсё гаворыць: уся тая рэчаіснасць, якая вакол мяне... І гаворыць не мовай, якая выражаецца словам, а мовай сімвалаў, знакаў...
Таму дакладней я акрэсліў бы сваю прафесію як перакладчыцкую. Толькі я перакладчык не з мовы на мову, а з культуры на культуру.
* * *
Мяне часта пытаюць, як стала магчымым, што я змог столькі ўбачыць як журналіст. Я быў сведкам дваццаці сямі рэвалюцый. Акурат гэтага вымагала мая праца. Я быў “адказны” за пяцьдзесят краін. Быў папросту “напоўнены” паведамленнямі.
Сваю першую вандроўку я здзейсніў у Індыю, Пакістан і Афганістан у 1956 годзе, і, такім чынам, ужо больш за сорак гадоў падарожнічаю ў гэтыя краіны. Я жыў у іх без перапынку звыш дваццаці гадоў: нельга ж спасцігнуць іншыя цывілізацыі і культуры за трохдзённы ці тыднёвы візіт. Калі я пачаў пісаць пра тыя месцы, дзе большасць людзей жыве ў жабрацтве, то зразумеў, што гэта якраз тая тэма, якой хачу сябе прысвяціць. Я пісаў пра гэта з этычных прычынаў: таму, што бедныя ўвогуле ціхія. Жабрацтва не плача, жабрацтва не мае голасу. Жабрацтва церпіць, і церпіць у маўчанні. Жабрацтва не бунтуе. З бунтам бедакоў вы спаткаецеся толькі тады, калі іх жывяць нейкія надзеі – яны бунтуюць, калі вераць, што ўдасца нешта выправіць. Толькі надзея можа ўзняць людзей на дзеянне. Але ўсё ж галоўнаю рысай свету, у якім спрадвеку пануе жабрацтва, з’яўляецца якраз адсутнасць надзеі.
Маё галоўнае жаданне – паказаць еўрапейцам, што нашая ментальнасць вельмі еўрацэнтрычная, што Еўропа не адзіная ў свеце, што Еўропа акружаная невымеральнай і пастаянна ўзрастаючай разнароднасцю культур, грамадстваў, рэлігій і цывілізацый. Жыццё на планеце, дзе паўстае ўсё больш узаемных повязей, вымагае гэтай свядомасці і прыстасавання да радыкальна новых глабальных умоваў.
Тры гады таму з камісарам па справах бежанцаў я паехаў, каб агледзець лагеры бежанцаў на мяжы Судану і Эфіопіі, і перажыў нешта выключна драматычнае. Мы паехалі ў самыя жудасныя месцы, якія можна сабе ўявіць. Людзі там атрымлівалі на дзень тры літры вады, чаго павінна было хапіць на ўмыванне, прыгатаванне ежы, пранне, піццё. Яны елі паўкіло кукурузы ў дзень, ніякага мяса, ніякай агародніны. Сотні, тысячы людзей паміралі. Мы вярнуліся ў Адыс-Абебу. Назаўтра я паляцеў у Еўропу. Прызямліўся ў Рыме. Быў летні вечар. На Пляцы Навонэ таўкліся тлумы людзей – вакол агні рэстаранаў, людзі цешыліся жыццём, музыкаю, ежай. А ўва мне пульсавала тое, што ўбачыў перад маім адлётам. Ва ўсім гэтым і ёсьць драма сучаснага свету. Гэтыя людзі з Пляца ніколі не даведаюцца, як жывуць іх браты і сёстры за дзве ці тры тысячы кіламетраў. Я зрабіў масу здымкаў. Тыя людзі – толькі шкілет і скура. Трыццацігадовыя выглядалі, як шасцідзесяці-сямідзесяцігадовыя старыя. І паміралі. Жанчыны з таго лагера былі апранутыя ў мяшкі з-пад кукурузы, мяшкі ААН. Жыццё ў двух настолькі розных светах спараджае, я думаю, маральны абавязак казаць пра гэта.
* * *
Я пастаянна трошкі і ваенны карэспандэнт <…> Быў на вайне, якая сорак гадоў вядзецца ў Судане, хоць няшмат людзей аб ёй ведае. Бо настолькі еўрацэнтрычнае нашае мысленне, што калі нешта здараецца ў Еўропе, то ўсе пра гэта ведаюць, тым часам, на свеце шмат войнаў, якія цягнуцца многа-многа гадоў, але для свядомасці большасьці гэта “незаўважальныя” або “забытыя” войны…
Ваенны рэпартаж мае сваю спецыфіку. Ступень удзелу аўтара агромністы. Каб пісаць пра вайну, сам мусіш знаходзіцца ў сітуацыі вайны. А вайна – гэта стан змагання, стан канфлікту. І ў гэтых адносінах сілаю рэчаў ён [ваенны карэспандэнт] не з’яўляецца назіральнікам з далёкай трыбуны, а сам з’яўляецца ахвярай гэтага канфлікту. Інакш быць не можа, абсалютны аб’ектывізм выключаны па акрэсленні. Справа тут проста ва ўласнай скуры. Кожны журналіст прывозіць з такога падарожжа не толькі поўны інфармацыі нататнік, але часта бывае фізічна і псіхічна параненым, са шрамамі...
Прафесію ваеннага карэспандэнта выбіраюць дабраахвотна, ніхто да гэтага не змушае. Штогод у свеце гіне больш за сто журналістаў. Але прыцягненне гэтай прафесіі – гэта не толькі страх перад смерцю, гэта таксама штодзённая пакута, змаганне з хваробамі, гэта сітуацыі, калі няма чаго есці, няма чаго піць, не вядома, як выбрацца з небяспечных месцаў. Чалавек рашаецца на гэта, бо мае волю і прагу быць на месцы, але ён мусіць таксама разумець тое, што можа трапіць у драматычную сітуацыю. Я веру ў шчасце і лёс, бо вельмі шмат маіх калег, з якімі я працаваў, журналістаў з майго пакалення – загінулі, а я жыву.
Я не рызыкую дзеля рызыкі. Мая пазіцыя – быць на першай лініі падзеяў. Не думаю тады пра рызыку, не думаю, што магу страціць жыццё. Раблю ўсё, каб туды трапіць, цана не іграе ролі. Толькі потым прыходзяць рэфлексіі, што мог адтуль не вярнуцца.
Усе баяцца. Людзі адрозніваюцца толькі тым, у якой ступені могуць перамагчы свой страх. Я думаю, што гэтая здольнасць з узростам можа слабець. Я таксама баюся, калі знаходжуся ў старым, разбітым самалёце, які прызямляецца на аэрадром, дзе страляюць. Але я сеў у гэты самалёт з поўным усведамленнем, што ў яго будуць страляць. Смерць я ўзяў у разлік свайго карэспандэнцкага жыцця. Едучы ў Анголу, я дапускаў, што, хутчэй за ўсё, адтуль не вярнуся. Але гэтага не хапіла, каб адмовіцца і змяніць рашэнне. Такім чынам, відавочна, ёсць нешта мацнейшае ўва мне, чым страх перад смерцю.
Бо сапраўды памятаю сітуацыі, у якіх людзі падалі пад кулямі вакол мяне, і я таксама павінен быў атрымаць кулю...
Часам бываў у такіх безнадзейных абставінах, што пачынаў маліцца: “Божа, зрабі, каб я яшчэ ў гэты раз здолеў выйсці жывым, і я абяцаю Табе, што ўжо ніколі больш не буду так рызыкаваць!” А потым зноў… вяртаўся! <…>
Рэпарцёр ніколі не бывае адзінокім. Ён заўсёды павінен з кімсьці сустрэцца, з кімсьці паразмаўляць. Першы кантакт з чужым чалавекам звязаны з напружаннем, сутыкненнем дзвюх розных індывідуальнасцей. Такое сутыкненне абуджае рэфлекс стрыманасці, недаверу. Гэта датычыць і пагранічных сітуацый, калі мы нарываемся на якісьці патруль, узброеную групу. Абодва бакі ў стрэсе, абодва баяцца. Людзі тады вельмі непрыемныя, глядзяць падазрона, не ведаюць, што хаваецца за такой сустрэчай. Найлепшым выйсцем дзеля пераадолення першага супраціўлення з’яўляецца ўсмешка. Трэба ўсміхнуцца іншаму чалавеку. Гэта рэфлекс, які мае карысны ўплыў на разрадку кепскай сітуацыі. Але не адразу. Падазроныя і тыя, што маюць комплексы, думаюць спачатку, што хтосьці з іх сарвецца, праз момант становяцца яшчэ больш падазронымі. А потым самі пачынаюць усміхацца. Сцяна рассыпаецца, узнікае нешта падобнае да супольнасці і далей ідзе намнога лягчэй.
Дрэнна адчуваю сябе ва ўмовах стабільнасці. Мая школа жыцця – гэта вайна, рух, канфлікты, напружанне, шмат здарэнняў. Таму не цікавіць мяне Еўропа. Я не змог бы напісаць і слова пра Парыж, хаця быў там колькі разоў. Мне трэба моцныя уражанні, мушу штосьці перажываць, каб быць у стане напісаць рэпартаж.
Пра Польшчу я ўжо не буду пісаць, бо гэта тэхнічна немагчыма. Рэпарцёр мусіць быць ананімным. А я ўжо не губляюся ў натоўпе. Расшыфраваны рэпарцёр губляе шанц на напісанне добрага рэпартажу.
* * *
Усё ў нашай рэпарцёрскай справе залежыць ад іншых людзей; бо калі нам чаго не скажуць, мы не будзем ведаць, што яны думаюць; калі нас кудысьці не завязуць, мы ніколі не трапім на месца; калі нас не накормяць, то будзем хадзіць галодныя…
Рэпарцёр – раб людзей, ён можа зрабіць толькі тое, што яму гэтыя людзі дазволяць. Рэпарцёр цалкам пазбаўлены ўласнай свабоды. Бо калі я з кімсьці сустракаюся ведаючы, што буду размаўляць з гэтым чалавекам толькі гадзіну ў жыцці, а потым паеду далей і ўжо яго ніколі не ўбачу, то мушу ўсведамляць, што я на яго асуджаны. Ён скажа мне ўсяго столькі, колькі захоча мне сказаць, можа нічога не сказаць. Я ведаю, што поспех залежыць ад спосабу, якім я наладжу з ім кантакт. Падобныя сітуацыі здараюцца ў рэпарцёрскіх падарожжах, асабліва ў такіх, як мае, у тыя месцы, дзе няма транспарту, магчымасці праезду, ёсць замініраваныя дарогі, і я цалкам залежу ад добрай волі чужых людзей, сярод якіх знаходжуся.
Калі, да прыкладу, я знаходжуся сярод намадаў у Сахары, я іх глыбока паважаю, бо калі б я быў на іх месцы, дык без ведання іх спосабаў выжывання, іх культуры, проста б загінуў. Уся еўрапейская цывілізацыя мала што дапамагла б мне. Мае веды, тое, што я чытаў Спінозу, Канта – ніякім чынам там не спатрэбяцца. Я мушу засвоіць там абсалютна іншы род ведаў, каб выжыць. Паўтараю: толькі выжыць, а не каб яшчэ штосьці зрабіць. Само выжыванне патрабуе максімальных намаганняў у тых умовах.
У краінах трэцяга свету трэба мець адну з двух рэчаў: або час, або грошы. Гэта жалезны рэпарцёрскі прынцып. Можна не мець часу, але калі ёсць грошы, можна ўсё зрабіць. Можна не мець грошай, але калі маеш час, то таксама можна ўсё зрабіць.
Гасцініцы трэцяга класу часта былі непазбежнасцю, але і сёння я аддаю ім перавагу, паколькі там сустракаюцца больш цікавыя людзі. У раскошных гатэлях жывуць мільянеры, банкаўскія чыноўнікі, бізнесмены, міжнародныя бюракраты – таварыства не заўсёды цікавае. А ў сціплых гасцініцах часта можна наткнуцца на захапляльных індывідуумаў.
...У студзені 1991 года я пайшоў у Маскве на Рыжскі вакзал, каб купіць білет да Вільні, дзе якраз адбывалася страшная бойня. Білетаў не было, і я выкупіў білет у нейкага студэнта і паехаў. Вагон быў перапоўнены, але адно купэ, зачыненае, было пустое. Гэта мяне інтрыгавала, бо людзі з-за недахопу месц не змаглі паехаць, а тут купэ пустое. Калі даехалі да месца і яго адчынілі, аказалася, што купэ было напакаванае вадою для піцця супрацоўнікам амерыканскіх тэлевізійных кампаній у Вільні. Гэта была вада нават не з Масквы, гэта былі біклагі і балоны проста з Парыжа, можа, нават са Штатаў... Я лічу, што калі чалавек прымае рашэнне займацца нашай прафесіяй, то павінен разумець усе наступствы гэтага выбару. Інакш нельга нічога перажыць насамрэч... Няма іншай дарогі, бо людзі, бачачы гэтую ваду з Парыжа, разумеюць, што ім не давяраюць, ізалююцца ад іх.
...Мы цудоўна ўсведамляем сабе, што праца шахцёра страшэнна цяжкая. Гэта жыццё, у якім людзі на працягу паўгода не бачаць дзённага святла. Калі яны спускаюцца ў забой, напрыклад, у Сібіры, на дварэ яшчэ цёмна, а калі падымаюцца наверх, ужо цёмна. У Варкуце шахцёры ідуць на пенсію маючы пяцьдзесят гадоў, але дажывае да гэтага ўзросту ня больш за дваццаць працэнтаў. Знаходзячыся там, няма патрэбы ні пра што пытаць, бо ўсё бачна і так. Гэта па-першае. Акрамя таго, калі задаеш пытанні, адназначна прымаеш ролю журналіста, а тым самым вылучаешся сярод тамтэйшых людзей, а трэба гэтага пазбягаць. Найважнейшай крыніцай інфармацыі для мяне з’яўляецца пранікаючае да глыбіні пачуццё, што знаходжуся сярод людзей, якія ўспрымаюць мяне як кагосьці блізкага, роўнага, і што я ўспрымаю іх гэтак жа. Такім чынам я магу даведацца намнога больш, чым калі б пытаў, колькі яны зарабляюць... Я і ьез таго ведаю, што капейкі.
У мяне была заўсёды адна філасофія – мець як мага больш кніг. Да сёння вязу іх з усяго свету. У шасцідзесятых гадах, калі я сур’ёзна захварэў у Нігерыі, мяне адтуль тэрмінова выправілі самалётам, а рэчы асобна. Мытнік на гданьскім вакзале потым дапытваўся: дзе, уласна кажучы, мой багаж, бо прыйшла скрынка кніг, адны джынсы і патэльня.
* * *
Веды пра свет усё больш пераходзяць да СМІ. Сярэдні чалавек ведае столькі, колькі яму пакажа амерыканскае тэлебачанне. Усё іншае тэлебачанне, уключаючы нашае, купляе матэрыялы ў амерыканскага і бярэ яго за ўзор. Мы ведаем пра свет столькі, колькі хочуць, каб мы ведалі, тры вялікія сеткі амерыканскага тэлебачання. Яны займаюцца не цэнзурай, якую мы ведаем з камуністычных часоў, а маніпуляцыяй. Адыход ад праўды не з’яўляецца фальшам наўпрост, ім з’яўляецца прыняцце фальшу за праўду. На што абапіраецца гэтая маніпуляцыя? На падборку тэм. Паказваюцца толькі некаторыя рэчы, і то ў ненармальных прапорцыях. Напрыклад, беднасць. Глядзячы тэлебачанне, мы маем права думаць, што галоўнай праблемай у свеце з’яўляецца тэрарызм, розныя фундаменталісты, гандаль наркотыкамі і ўсялякая арганізаваная злачыннасць. Гэта няпраўда. Галоўнай праблемай свету з’яўляецца тое, што дзве трэціх чалавецтва жывуць у нястачы, на мяжы голаду, без шанцаў змены гэтага становішча. <…> Маніпуляцыя заключаецца ў тым, што беднасць разглядаецца як экзотыка. Ёсць спецыяльныя каналы, такія, як Discovery, Travel або турыстычныя каналы. Там беднасць – гэта турыстычнае дзіва: “Калі вы паедзеце на Багамы, то знойдзеце бедную вёску”.
Уявіце сабе: у адных і тых жа тэлевізійных навінах мы бачым чатырох карэспандэнтаў. Адзін паведамляе з лагеру руандыйскіх бежанцаў у Заіры. Праз дваццаць секунд мы ў Саратаве, дзе схапілі якраз грознага бандыта. Праз момант маем Бангладэш: пісьменніца, што змагаецца за роўныя правы, выходзіць з суда; яшчэ праз момант карэспандэнт з Лос-Анджэлесу паведамляе пра справу Сімпсана. На працягу адной хвіліны ў нашым памяшканні з’яўляюцца карціны з чатырох бакоў свету. Скасоўваецца частка нашага ўяўлення – прастора. Тое, што адбылося, здарылася ў розныя прамежкі дня і ночы, а успрымаем мы гэта за адну гадзіну, у сем вечара – такім чынам анулюецца час. Чалавек стаіць перад праблемай: як гэта ўсё упарадкаваць?
У выніку рэдакцыйных скарачэнняў і замоўчвання падрабязнасцей праца замежнага карэспандэнта ўсё менш і менш бачная. Прычынай з’яўляецца спажывецкасць – філасофія сучаснага свету. Спажывецкасць патрабуе спакою, добрага самапачуцця, задаволенасці. У адносінах да гэтага неабходна выкідваць, скарачаць да мінімуму ўсё, што разбурае гэты вобраз. Паказваць як мага менш канфліктаў. А іх цяпер у свеце каля сямідзесяці, у тым ліку, “забытых войнаў”. Людзі не маюць паняцця, што яны працягваюцца. Існуе вялікая розніца паміж тым, што карэспандэнт хоча паказаць і плёнам ягонай працы, які прачытаны, праслуханы ці паказаны гледачу.
Захад бароніцца, засцерагаючы сваіх грамадзян ад усяго, што не з’яўляецца заходнім. Калі мы прыгледземся да паведамленняў заходніх СМІ са свету, то можам заўважыць: тое, што не з’яўляецца заходнім, разумеецца як пагроза. З Усходу нам пагражае мафія. З Поўдня – пагроза ад фундаменталістаў. З Афрыкі – пагроза ад гэтых шалёных афрыканцаў, якія самі сябе забіваюць. З Азіі і Лацінскай Амерыкі пагражаюць гандляры наркотыкамі. Усё тое, што не з’яўляецца заходнееўрапейскім, – пагроза.
Сённяшнія СМІ рухаюцца стадна, як авечкі. Не ўмеюць узбіцца на свае адметныя шляхі, незалежныя ні ад кога. Па гэтай прычыне мы ўсюды чытаем і чуем тыя самыя паведамленні, тыя самыя навіны. Возьмем, напрыклад, вайну ў Персідскім заліве. Дзвесце тэлевізійных груп засяродзілася ў адным і тым жа раёне. У гэты самы момант многа важных, нават ключавых падзей адбывалася на іншых абшарах зямлі, але гэта аказалася няважным, ніхто пра гэта не паведамляў: усе былі ў Заліве. Бо мэтаю кожнай вялікай тэлевізійнай сеткі з’яўляецца не перадача вобразу сусвету, а жаданне пазбегнуць паражэння ў канкурэнцыі з іншымі сеткамі. І калі здарыцца штосьці новае, усе адразу перамяшчаюцца ў новы рэгіён, будуць знаходзіцца ў тым самым месцы і не будуць мець часу на іншае. І менавіта такім чынам сярэдні чалавек фарміруе сабе погляд на тэму міжнароднай сітуацыі.
Пераклад зроблены з кнігі Крысціны Стрончак
“Аўтапартрэт рэпарцёра”, (Кракаў, 2008)
|
