Віктар Казько

_____________________ Час зьбіраць косьці. Евангельле пад Луку. Аповесьць	Ён агледзеў хату вачыма злодзея. Печ, грубка, палаці, стол, крэслы... Чырвоны кут з Бажніцай пад набожнікамі. I крыху зазлаваў. Адчуў, што не хапае гаспадарлівай цярплівасьці. Цярплівасьці натуры, што з году ў год дбала і парадкавала па паліцах, шафах і шуфлядах — кожны сподак, цьвік і матузок. Хацелася на адным воку, адным уздыху ўбачыць, уцягнуць у сябе ўсё, што тут мелася. Зубам адчуць, чаго няма, кінуцца нажываць зноў, што ўкрадзена. А ня зводзіць сябе зьедлівасьцю пракаветнага жабрака, нястомнага ў жалобе і смутку. Усё яму мсьціцца ня так, не па ім. Вось гэта б перайначыў, перарабіў, а да такога ніколі б і не папусьціў­ся. I ўсё, што ёсьць, — ня вельмі міла, а што зьнесена, страчана — бясконца дорага. Асноўнае ж на месцы — сьцены, столь, падлога. I больш да гэтага засталіся лавы, табурэты, шафа з посудам і шафа з сякой-такой бялізнай. Дык чаго ж гнявіць Бога. Быў час — пачыналі з меншага: неба над галавой, зямлі пад бокам і на нагах. I нічога, захавалі сябе. Выжылі. Сапраўды, як казаў некалі ягоны бацька: аднаму ўжо так было — жывы застаўся. А ён жа зусім не адзін. Няма чаго сірату казанскую з сябе строіць. Як жа хутка псее чалавек. Толькі ж што прымерваў крыльлі, але не пасьпеў іх прыладзіць, як паперлі рогі. Ён цяпер ужо знарок адцягваў, адводзіў тую хвіліну, калі прыдзецца дасьведчыцца, што ж укралі ў яго хаце. Супакойваў, але не маніў сабе, цьвяроза рыхтаваўся да той хвіліны, калі можна зірнуць праўдзе ў вочы. I ўсё тое горкае, што ён выказваў сабе, таксама было праўдай. Час праўды няўмольна і неяк неспадзявана хутка набягаў на яго. Праўды непазьбежнай кожнаму чалавеку, хаця і вельмі жорсткай, крыўднай, калі сіла ў табе высьпелілася амаль што незямная, а здароўя справіцца з тою сілай няма. Толькі па-маладому ўхопішся за што-небудзь — адразу ж у табе то тое, то гэтае лопнула, трэснула, парвалася. Сіла твая прывідная, мёртвая. Падобная той, пра якую расказваў адзін з яго сяброў, цяпер ужо нябожчык. Быў ён крыху старэйшы за яго, таму і лепей помніў вайну, першую пасьляакупацыйную вясну. Вайна пайшла ўжо з іх вёскі. Немцаў прагналі. Але першая весьняя вызваленчая паводка зьбірала з узгоркаў і лагчынаў іх трупы і зносіла, сплаўляла ў раку Лету. Яны дабрэлі, так набракалі ад вады і цяпла, што ўзвышаліся на рачной плыні нібы вялізныя смаленыя вепрукі. Вясковыя падшыванцы, узброеныя аўтаматамі, пісталетамі і стрэльбамі, ладзілі паляваньне на тыя трупы. Рабілі сваю вайну, шалелі, як шалее чалавек, трымаючы сьмерць у сваіх руках. Ладзілі паляваньне на забітых ужо. З берагу цэлілі і стралялі па нябожчыках. I калі той ці іншы трапляў у чэрава тапельцу, адразу ж гучаў выбух. Мёртвая сіла назапашанай і непазбытай злосьцю і ярасьцю апошнім збаўляльным пракляцьцем чужой вады, зямлі і неба ўздымала труп угару. Нежывая пара разьюшана пакідала яго. I сорам, сорам са спалохам і гідотай, а часам з непраходным ванітаваньнем давалі адчуваньне таму, хто страляў жудасьці і брыды сьмерці, са­ўдзельнасьці ў ёй — непамыснасьці і нячыстасьці да самога суднага дня. А нябожчык зьнікаў, хаваўся ад людскога вока пад вадой, буркацеў паціху, прыдонна супакойваючыся і назаўсёды затухаючы брынклівымі пухірамі і бурбалкамі, прыманьваючы ракаў з усёй ракі. Чаму іх па вёсках ніколі ня елі і сёньня яшчэ грэбуюць есьці. Вось такі ўсплёск, а мо і ўсхліп мёртвай сілы іншым разам адчуваў у сабе і ён. А да ўсяго з розных мясьцінаў, дзе ён некалі быў і куды толькі марыў, спадзяваўся трапіць, ішлі званкі ў час яго трывогі, хваляваньня і хваробы. Хвароба, што яшчэ ня выказала сябе, але ўжо прытоена хавалася ў ім. Званілі лепшыя сябры, пра якіх ён дакладна ведаў: яны ўжо там, званілі колісь каханыя ім жанчыны і жанчыны, да якіх ён быў абыякавы, а яны ўпадалі па ім — і таксама даўным-даўно ўжо магільныя. I яму заставалася толькі шкадаваць іх і прасіць прабачэньня за тое, што не даруецца. Званілі і бацькі, родзічы і нейкія малазнаёмыя ці нават зусім незнаё­мыя людзі, і хадакі ўначы ішлі з запрашэньнем туды, ішлі напярэймы адзін аднаму. Які ж патрэбны ён раптам стаў там. Тут за ім так не ганяліся. Прываблівалі, заманьвалі і ў будні, і ў сьвяты. Нібыта цяпер ужо там нехта ўзяўся ўзводзіць сьветлую будучыню раю ці пекла чалавецтва. І без яго зноў ну аніяк не абысьціся. Усьцілалі дарогу туды яго шчасьлівымі днямі. Прываблівалі да сьлёз балючым і гаючым раем. Прыгажосьцю амаль што зямной і адначасова незямной. Увогуле ён здагадваўся і ў душы ведаў, што такое ёсьць, існуе на белым сьвеце. Усё жыцьцё шукаў, ішоў, бег, плыў і ляцеў у такі пякельны рай. Ды толькі дапяць яго талану ня выпала. Але ўсе навокал і тады, і цяпер, тыя, хто як вяроўкі з яго вілі, прываблівалі, спакушалі, ілгалі пра незямную прыгажосьць, чулі і наскрозь яго бачылі. Бачылі яго прасьцецкую, мо нават крыху дурнаватую душу, ведалі, пра што яна марыць і чаго прагне на самоце. I карысталіся гэтым, гулялі ёй, як у падкіднога дурня, хаваючы ў рукавах свае тузы і казыры. А яна, душа яго, толькі ўздыхала пра сябе і неўразумела перапрашала: што такое не шанцуе і як з ім змагацца. У адказ, каб не засмуціць яго веру, яму круцілі так званую дынаму — паказвалі жыцьцёвае кіно, круцілі казачныя мульцікі. Калі ж адчулі, што ён ужо выдыхаецца, пачалі супакойваць, насылаць каляровыя райскія сны, якія ён сам некалі і прыдумаў у бессані начэй. Прыдумаць прыдумаў, але даглядзець да канца не хапіла часу. Ночы ў маладосьці кароткія. А мо і не захацеў дагледжваць, абарваў, перапыніў іх на самым цікавым, каб хоць трошачкі ды заставалася чагосьці шчымліва пакутлівага і вычакальнага на ноч наступную, каб яна не была зусім ужо непрагляднаю, зморана мёрт­вай. I цяпер яго дагналі, увайшлі ў яго ночы тыя ж самыя, недагледжаныя ім у дзяцінстве і юнацтве сны, сьвет, якога ніколі не было, але ў які ён па- вар’яцку верыў: ёсьць. бо інакш было ня выжыць, нават і няварта было жыць. Таму ў яго ночы і ўвайшлі блакітныя ванд­роўныя ні да зямлі, ні да неба не прывязаныя гарады, у якіх ён жыў ці павінен быў жыць, якія ўсё жыцьцё шукаў. Яго частавалі, давалі есьці і піць толькі тое, чаго няўсьцерп хацелася ў дзяцінстве, да чаго ён толькі прыглядваўся ў дарослым жыцьці, але так і не паспытаў. А цяпер хоць жывот расьперажы, расплюшчы вочы, аслабані вушы — не пужайся ні свайго голасу, ні сваіх жаданьняў. Усе давалі, насылалі, прымушалі не сумнявацца — вада і тая сапраўды толькі каляровая, бо каляровыя рыбы харыус і стронга ладзяць там скокі, плоткі з акунямі водзяць карагоды ў вясёлкавых красках вадаспадаў рэкаў і азёраў. I па ўсёй зямлі шумяць, гамоняць вечназялёныя гаі і дубровы, і гуляюць па іх у хованкі, мільгаючы на сонцы гожанькімі каляровымі капялюшыкамі баравікі з чырвонагаловікамі, сыраежкі з рыжыкамі, лашчаць яму вока. Лашчылі, цешылі душу і вока рыбалкай на сонечным абу­джальным ваду і зямлю першым промні... Толькі там, па-за гэтым жыцьцём, даўно, пэўна, ужо адвыклі ад жывога чалавека, як, дарэчы, і ў самім жыцьці. Забыліся, што яму, зьведаўшаму галгофу, праросламу з зямной юдолі, ніхто не прыдумаў і ня здолеў даць большай сілы, чымсьці сілы адмаўленьня. Перабіралі, моцна памыляліся і там у пекле, і ў райскіх кушчах, хаця зьведалі самі, прайшлі праз зямное шчасьце. Ды, па-ўсім, розуму вялікага, дзяржаўнага яно ім не дадало. А мо ўсё было куды прасьцей — нябесная канцылярыя давала збоі. Лянівы і подленькі чыноўнік ня толькі як сыр у масьле катаецца на зямлі. Ён ня вельмі турбаваў сябе там дакладнасьцю. Нічога ня ведаў пра тое, што колькі чалавек прайшоў гадоў — столькі і жыцьцяў абняў. I ён — не выключэньне сярод людзей. Тою парою, калі яго пачалі спакушаць жыцьцём іншаземным, ён ужо не ўлягаў ні па блакіце нязнаных гарадоў, ні па каляровай вадзе, ні па рыбалцы. Усяму свая пара. Як кажуць, геній у трыццаць гадоў — нармальна, геній у пяцьдзясят — клінічны выпадак, Навінкі. Існуе пара любіць і есьці ягады маліны, латашыць і лазіць па садах, абміраць па сьвежым гурку з грады на сьвітаньні, калі ён яшчэ ва ўлоньні зямлі бусы ад туману і прахалоды ранку. Калі ж гэтая пара мінае, гурок з той жа грады закісае, не выклікае да сябе маладой ахвоты, як і бабін боб, такі любы ў маленстве, што баба бяз бобу аніякая ня баба. І ў старасьці клычыш, жуеш і грызеш ты той боб зношанымі сківіцамі і зубамі ці не з прыкрасьцю нават — адчуваньнем пазачаснасьці і граху. Нібы хтосьці цябе моцна надурыў. Падманна і зьдзекліва дурыў цябе ўсё жыцьцё. I толькі напрыканцы, з набліжэньнем хуткага і непазьбежнага разьвітаньня ты паразумнеў і здагадаўся пра гэта. Уцяміў, што ў жыцьцёвай вуды сапраўды: на адным канцы — кручок, а на другім — дурачок. Уцяміць уцяміў, але яшчэ нязгодны лічыць сябе ні чарвячком, ні тым больш... А яму ўсё працягвалі і працягвалі круціць кіно, усё дынамілі яго і дынамілі, пасылалі і казалі мыльныя оперы, праварочвалі бясконцыя начныя серыялы з яго ж уласнага жыцьця. Ці нечага вельмі падобнага да яго жыцьця, дзіцячых і юнацкіх смаркатых мараў і мрояў, здаровага, поўнага сілы і дужасьці трызьненьня ў сталасьці. Дняпро ды Волгу, Казахстан ды Сібір, Горную Шорыю і Забайкальле, дзе ён на самой справе спадобіўся быць, расчароўвацца і захапляцца сваім і чужым жыцьцём і быцьцём. Губляў сябе ў прывіднасьці таго, што біла ў плечы, гнала далей і далей ад самога сябе, напярэймы сябе — наперад, наперад. Да нейкай нязьведанай падманнай вады, рэчкі з такім жа падманным імем — Чара. Рэчкі, у якую ён адразу ж закахаўся, як толькі пачуў яе імя. І якой так і не дасягнуў, бо ўжо стаміўся і чаравацца. Спалохана спыніўся ў прыскальных хмызах каля самых вытокаў яе. А раптам ды яшчэ адзін горкі падман. А ён ужо і так у бясконцай пагоні, у спаборніцтве навыперадкі са сваім ценем амаль што змарнаваў, прыдушыў уласнае жыцьцё. Казку ніколі ня варта разгадваць да апошняй кропкі. Бяз флёру падманнага, чароўнага покрыва, гэта ўжо — публічна аголеная дзеўка. I так ня толькі з рэчкай Чарай. Шмат іншых дзівосаў ён пакінуў, не пабачыўшы іх, ня ўведаўшы знарок — на ўспамін і ўцеху сабе, жалобны і сьветлы смутак у пэўны дзень і пэўны час. Наблізіўся да іх, атруціўся, а мо і звар’яцеў ад таго, што яны ўсё ж ёсьць, існуюць, і кінуўся прэч. У зваротны шлях. Дзе жыцьцё спрэс звычайнае і будзённае. У зваротную дарогу да сябе былога. I гэта была дарога да яго маленства. Ён вярнуўся ў яго састарэлы, стомлены і зьнядужаны. А з усіх кропак паміж ім былым і сёньняшнім яго вытрабоўвалі жывым ці мёртвым неадкладна вярнуцца. Тэлефанавалі, званілі ў званы яго памяці, дасылалі лісты і тэлеграмы. Упрошвалі, умольвалі, пагражалі. Мінулае даганяла яго, ставіла і заганяла ў пасткі, якіх ён некалі пазьбегнуў, абмінуў, абышоў, вылузнуўся хітрасьцю ці сілай. Цяпер жа той колішняй сілы ў яго ўжо не было — спрыту і імпэту не было. Але ён і ня думаў здавацца, хаця і прыкмеціў, што на гэтай доўгай і пакручастай дарозе ці то ў будучыню, ці то ў мінуўшчыну, яго нібы падмянілі ці скралі ў ім нешта вельмі істотнае, сутнае, падсунулі, ён і сам яшчэ не разабраўся, богвед што. Толькі цалкам чужое, што ён душыў у сабе, чаго пабойваўся і саромеўся. Там, дзе ён колісь проста ўсьміхнуўся і пайшоў бы сабе далей, нехта ў ім патрабаваў крыві і сьмерці. Падобна было на тое, што ў ім абудзіўся нерэалізаваны дагэтуль — Бог жабе рог ня даў — вялікі начальнік, які пабіваў у ім чалавечка, зьдзекваўся і пагарджаў ім. I яго жытка нагадвала жытку ката з сабакам. Два чалавекі жыло цяпер у ім. Адзін — лагодны і памяркоўны, з якім можна было і пагаварыць, і чарку ўзяць — дзённы. Другі — незгаворлівы, выбухова злы і небясьпечны — начны. Ён пабойваўся абодвух. Сутыкнуўшыся, яны б не саступілі — мякенькі ды рахманенькі, быў такім толькі звонку, а так — яшчэ тая ляля — маглі разадраць яго што жабу. I таму, калі сёньня ўначы ён пачуў голас, што паклікаў яго да сябе, голас таго самага сябра, які распавядаў яму пра паляваньне на мёртвых немцаў у час паводкі, ён, не марудзячы і ня вагаючыся, узяў вясло, адамк­нуў лодку і пагнаў яе на другі бераг ракі, дзе па ягоным меркаваньні, знаходзіўся сябра. I тут абавязкова трэба адзначыць: на тую хвіліну, калі ён рабіў усё гэта, ня ведаў, што сябра ўжо няма на сьвеце, даўно ўтапіўся і сплыў той жа весьняй вадой па рацэ Лета. I яшчэ, ён плыў да яго па другім ужо разе. Упершыню гэта адбылося ў страшную яму ноч, калі ён ледзь не сканаў на аперацыйным стале, а сябра якраз тады ж і закончыў свой жыцьцёвы шлях самагубствам, утапіўся ў рацэ каля хаты. З той ракі, лежачы на аперацыйным стале, ён і пачуў яго голас. Круцянуўся, мовіў: я больш не магу, — хірург сказаў яму потым. Выдзер, пазбавіўся ад усіх медтрубак і кропельніцаў, што ўтрымлівалі яго на гэтым сьвеце, распаласаваны, акрываўлены, паспрабаваў устаць. Яго схапілі, адкачалі, зноў падключылі да жыцьця, хаця ён страшэнна і з неверагоднай сілай, ужо тагасьветнай, пэўна, адбіваўся, а што ўжо мацюкі гнуў — сёстры ад рогату на нагах не трымаліся. Вядома, нічога з гэтага не было ў яго памяці, бо сьпяшаўся да сябра, абмінаючы на рацэ трупы немцаў, якія час ад часу мёртва і сьмяр­дзюча выбухалі. І тады, і цяпер плыў да сябра як да жывога, ішоў на яго кліч, як без ваганьняў ідзе зьвер на голас другога зьвера. Па дапамогу, з дапамогай. І проста так — толькі яны ўдвох былі жывымі тае начы. Што яго яшчэ адразу ж зьдзівіла — рака была мелкая, яе можна было перайсьці ўброд. I яшчэ, нейкай прамой удалячынь, і ў прасьцяг вады яна была роўненька адшнураванай — ні віроў, ні перакатаў, ні плёсаў. Вада і вада, ціхая і павольная. I ня надта чыстая, бы забеленая малаком ці каламуцьцю белага доннагу пяску. Вяслом можна было і адпіхвацца — лодка ішла б хутчэй, але ён чамусьці гроб. I ўжо недзе на сярэдзіне ракі лодка пачала набіраць ваду. Не сказаць, каб небясьпечна, але нагам сухога месца не было. I ён спачатку задзіраў, падкасваў калашніны, а потым плюнуў — вада ж была надта цёплая, як падагрэтая на ціхім агеньчыку. I яе ўсё прыбывала і прыбывала.Так што другую палову ракі ён пераадольваў амаль цалкам, па крыж, у вадзе, дзівячыся, чаму лодка ня тоне, як яна трымаецца наплыву. Яму здалося, што ў яе нават няма дна. Дошка на карме, каб сядзець, ёсьць і з двух бакоў дошкі ёсьць, а дна няма. I ён адначасова гоніць лодку, вяслуючы і ідучы нагамі па рачным пяску... Так ён і даплавіўся, дапяў берагу, дзе стаяла новая, нядаўна, здаецца, скіданая хата, і каля яе пахаджваў жывы і здаровы яго сябра. Толькі нейкі вельмі танклявы і прасьвятлёны, спраўны. Зусім не падобны на таго, якім ён бачыў яго апошнім разам: таўсматы, азызлы, з патухла мёртвым вокам. Тутака ж, пры новай хаце з аброшаных жывіцай, пахкіх хваёвых бярвеньняў, сябар хуткі на нагу, вёрткі, хаця і нечым засмучаны. Ён паздароўкаўся і спытаў, што здарылася, навошта паклікаў. — Я нікога ня клікаў,— зьдзівіўся сябра, — і ўвогуле адкуль і хто ты такі будзеш. — Не дурыся, — тут ужо зазлаваў ён. — Ці ж ня нашыя хаты стаялі побач, ці не адна груша расла паміж імі. I ці не з табой мы адну зіму разам хадзілі ў школу. Ці ня мне ты аддаў свае боты, каб я працягваў вучыцца, а сам пераабуўся ў лапці і пайшоў рабіць у калгас. — Ня помню. Нічога ня помню, — зноў не пажадаў прызнаваць яго сябра. — Ты ж мне яшчэ і пра немцаў расказваў, як яны, набрынялыя, плылі па рацэ, і ты страляў па іх з аўтамата. — Такога не было. — Як гэта не было, калі яны яшчэ выбухалі. — Ну не. Не і не. Ідзі, чалавеча. Ідзі сваёй дарогай. Ня ўводзь мяне ў грэх. Не замінай мне абжывацца тут і забываць... Яму на імгненьне падалося, што ён ніколі ня ведаў гэтага чалавека. Яны ніколі не сябравалі. Тут ён адразу ж і папікнуў сябе: калі ён па­праўдзе яшчэ ён, то гэта — сябар яго. Хаця... Не-не, так можна дадумацца немаведама да чаго: жывыя цураюцца, не пазнаюць жывых? — Але ж ты мяне сам паклікаў, — яшчэ раз паспрабаваў наблізіцца да сябра. — Мо й паклікаў. Памыліўся, відаць. Ідзі, твая хата яшчэ на другім беразе ракі. Хату я тваю ведаю, а цябе — не. Ідзі да сваёй хаты, пакуль яна ў цябе ёсьць... — Што значыць — пакуль? — А тое і значыць — пакуль. А немцаў ужо няма.Тыя колішнія, даўно сплылі. Сёньня вакол усе немцы толькі свае. — А гэта як? — А вось так: сёньня немцы ўсе толькі свае. Так што, калі хочаш за­стацца ў сваёй хаце, плыві да яе. Вунь і лодачка твая, і вясельца. Цэлая, ладная яшчэ лодачка. Хаця ваду ўжо прапускае. Але нічога, вяслуй, вяслуй пакуль, ідзі, пакуль ногі ходзяць, ідзі... I ён пайшоў. Лёгка і порсьценька, пазбаўлены цяжару начнога і дзённага часу, бы сустрэча з былым сябрам даравала яму памілаваньне ўсіх яго грахоў, скасавала турботы, прымірыла з непазьбежнасьцю наканаванага кожнаму спакою вечнасьці. I лодка яго была цяпер спраўнаю, з дном. Хаця ваду прапускала. Але якая лодка не прапускае вады. На тое яна і лодка, з вадой заручоная, вечным спакоем двух берагоў адной ракі бласлаўлёная і асьвячоная. Ён, не замачыўшы ног, ступіў у лодку, сеў на карму, адштурхнуўся і паплыў да свайго берагу. А сябра застаўся на сваім. Нерухомы, як помнік, засмучоны, пэўна, самотай вечнасьці, да якой, аслабанёны, ён даўно прыпаў ужо. I з той сваёй вечнасьці не хацеў з ім знацца, толькі знакі падаваў. Чамусьці ж пазваў, менавіта пазваў, а не прызваў. Мо каб у нечым папярэдзіць, каб асьцярожней ён быў з гэтай іх мёртва падзеленай надвая вечнасьцю, не замахваўся на яе пры жыцьці. Ці мо хацеў нешта сказаць пра яго хату, якой ён, лічы, адцураўся. Нешта тут было ня так. Падобна сапраўды прысьпеў час самім нябожчыкам хаваць сваіх мерцьвякоў. Ён ступіў на свой бераг, прымкнуў лодку, увайшоў у пакой і лёг у ложак — адразу ж прачнуўся. Прачнуўся і пачаў зьбірацца ў дарогу. Бо ўжо быў упэўнены: з яго хатай здарылася бяда. Злодзей, злодзей быў у хаце. Толькі ён ня мог і галавы прыкласьці, на што той спадзяваўся, што здолеў зьнесьці з яго жабрацкай хаты, незьлічона ўжо колькі разоў абрабаванай толькі за апошнія гады. Дым з коміну, дык у яго і дроў прыстойных, каб добра пратапіць печ, няма. Сонечнае сьвятло з вокнаў, каб яму заўсёды была ноч? Давай, даражэнькі, давай, а я пагляджу, як ты сам хутчэй асьлепнеш. Дух з яго хаты прыбраць — дык гэта ж рабіць і рабіць трэба, а ты ж — злодзей. Як бы там ні было, а ўсё гэта — вечнае, як і сьцены роднай хаты, што сыходзілі на крык, клічучы яго да сябе. Вечныя сьцены твайго абярэжнага зьяўленьня на сьвет, твайго маленства і тваёй здрады. Якраз да іх, да гэтых нямых сьведак свайго быцьця ён усё жыцьцё і імкнуў. Спадзеючыся, спа­дзеючыся... Бо апошнім часам усё часьцей і часьцей лавіў сябе на думцы, да чаго ж ён спаскудзіўся. Спаскудзіў сам сябе, сваё імя і жыцьцё. Вы­праўляўся ў дарогі чысты і сьветлы, пакутаваў за кожны няправедны крок і дзень. Але іх было столькі, што мімаволі звыкся сам з сабой. Дараваў са­бе такое, ад чаго раней згарэў бы ад сораму, а цяпер у лепшым выпадку гнаў толькі прэч пражыты дзень, душыў, хаваў у бяспамяцтве мінулае, каб часам самому ня выбухнуць, як той набрынялы тапляк-чужынец, што апошнім праклёнам згвалтаванай ім зямлі і вады пакідаў белы сьвет, прыстрэлены ўжо будучы нябожчыкам, па дарозе да свайго суднага дня. Забіты, лічы, анёламі — што паробіш, сьвет такі пайшоў: усе некалі белыя анёлы, сёньня — крывавыя каты. Двойчы забіты — гэта значыць, пазбаўлены ня толькі сёньняшняга дня — мінулага, будучыні, таго, што сярод жывых пры хаце, дзецях, зямлі і сонцы завецца вечнасьцю. Ён ехаў сюды па вечнасьць. А вечнасьці яшчэ нікому не ўдалося ўкрасьці. Самы найвялікшы грэх — гэта калі з хаты зьнесены, украдзены Бог. А ён вунь, у чырвоным куце. Значыцца і ўсё астатняе на месцы, усё пры хаце. А чаго няма — прыкладзецца. Рукі, ногі цэлыя, і ў галаве клёпкі яшчэ вараць, каб даць рады любой справе. Няварта ж тады бяз дай-прычыны навярэджваць душу: трэба рабіць, трэба рабіць. Упраўляцца з восеньскім і зімовым брудам у хаце, брудам сатлелага ў адсутнасьць чалавека часу. Вунь колькі яго — за тыдзень ня ўправішся. Бруд часу — самы гідотны і брыдкі, непрадказальны. Таму што ты ня ведаеш, колькі пахавана ў ім нябожчыкаў, якіх, і ці не паўстануць яны, калі ты іх датыкнешся. Ці ня пойдуць сьледам за табой, не пачнуць табе помсьціць непазбытай сваёй жорсткасьцю і хцівасьцю, нясплочанымі крыўдамі, нязбытымі жаданьнямі. І ты будзеш пракляты ім адрасаваным пракляцьцем. Упадзеш у чужое жыцьцё і страціш, забудзешся на сваё. Змарнееш, сыдзеш на нішто ад чужога. Так ён думаў і нагаворваў сабе, спрабуючы суцешыцца, а душа трымцела, заходзілася ад прыкрасьці і грэблівасьці. I хаця ён недзе яшчэ ў горадзе, зімуючы ў сына, рыхтаваўся да таго, што яго хату могуць абрабаваць — час жа такі рабаўніцкі і злы — перасіліць сябе ня здолеў. Разгубленасьць і бездапаможнасьць скрадалі назапашаную ўзімку сілу, пакору лёсу. I вельмі ж сьвярбела даведацца, што ж там у яго хаце ўкралі, знайшлі ўкрасьці. А тое, што ў яго хаце злодзей, ён адчуў напрыканцы зімы. Хаця з нейкім падсьвядомым веданьнем абкраданьня, гвалту і рабаваньня сваёй душы і хаты ён жыў ужо ня першы год. Вельмі ж самотна і няўтульна пачуваўся ён апошнім часам на роднай зямлі. Як кватарант ці бежанец і ў хаце, і ў лесе, і ў полі. Нясмачна елася, нясоладка пілося і напаўвока спалася. Душа стагнала і плакала без вялікага нават адчаю і гаркоты, як бяроза напрадвесьні, што засекці засеклі, пусьцілі бярозавік. І на пагібель кінулі, нават рану ніякім чортам не прыкрылі, не заткнулі, не замазалі. I яна бялёса, сукравічна гнаілася. Сачылася ружова-мутнай сьлязой. Плакала бяз веры, надзеі і тугі. Так і душа, нібы нашэптвала яму: паміраць можна і бяз музыкі. Усё роўна табе не пазбавіцца ад пошасьці і журбы. Сьвятла наперадзе тунелю няма. I на ўваходзе ў яго, і на выйсьці адзін і той жа злодзей: безаблічны, прывідны, спрактыкаваны на рабаваньні жабракоў і таму няўмольны. Здольны ўкрасьці і гай, і дол, і нават могілкі — матчыну ці бацькаву магілку. Высмактаць з цябе кроў і не за­хлынуцца, нават вуснаў не запэцкаць. І ён, падначоўваючы ў гарадской кватэры сына, раптам адчуў абяскроўленую беспрыстаннасьць свайго цела, амаль што першародную. Беспрытульную абяскроўленасьць усёй краіны, якая ў сваёй закарэлай памяркоўнасьці нават не ўсьведамляла бяды, ціхага прыжыўленьня да сваіх жа нябожчыкаў, сярод якіх даўно ўжо ня побач, не паперадзе ні адной жывой душы, вялізная і самая стваральная на сьвеце армія жывых нябожчыкаў. Цені, здані. Тыя, пра каго кажуць: пражылі жыцьцё і памёрлі не прыходзячы ў прытомнасьць. Гэта ўласная закарэлая беспрытомнасьць ня шкодзіла лічыць сябе чалавекам і спраўляць усё тое, што наканавана чалавеку. А тут, як сярод ночы, нехта з-за вугла тым самым цяжкім на сьвеце мехам з пылам перахрысьціў. Ён выразна ўбачыў і адчуў, што ў яго самотнай прамарожанай хаце, кінутай-рынутай сярод белага сьнегу ў далечы непраезджай вёскі, пахаджвае злодзей. Прыкідвае, прыглядаецца да тваёй душы, мяркуе, колькі за яе можна паймець, як, каму і за колькі сярэбранікаў прадаць — разам з вугламі, дамавінамі, дыханьнем і памяцьцю тваімі і тваіх бацькоў, іх магіламі і крыжамі. Душу тваю сёньняшнюю і вечную адлавіць — і за краты, у клетку, за грошы, рублі, капейкі, даляры і сярэбранікі паказваць, каб ужо нідзе і ніколі не ўваскрэсла. Дзеля гэтага ён і прыстаўлены: гіцаль, Юда, лавец чалавечых душ, рабаўнік іх і паганьнік. I ён зусім ня тоіцца, не баіцца сам быць злоўленым. Азірае ўсе куты, сьцены, бэлькі, печ з комінам. Усё нажытае, заробленае і яго рукамі зробленае. Нахабна, бессаромна, здаецца, нават яшчэ пра сябе абгаворвае, папікае гаспадара: ці варта было век векаваць і пекавацца, каб мець толькі вось гэтае нішто — нявартае і прыстойнага сьметніку. Шчарбаты, аплецены дротам гаршочак пад кашу, трохі большы, чыгунок пад зацірку, вялікі чыгун пад пойла і бульбу парасяці, засівералы ўжо, бо парася тое адзіны толькі Бог і ведае, калі зьелі, гэтую патэльню на прыпечку, што таксама даўно ўжо забылася смаку і верашчаньня пражанага сала з яйкам. Зьедзе­ныя, а больш, падобна, высмактаныя драўляныя і саматужна адлітыя з алюмінію лыжкі, якія самі ўжо што ліст асінавы трымцяць, калі толькі запаліш печ, баяцца і водбліску агню, і нечага спажыўнага, гарачага і халоднага, як прастрэленыя шротам пры донцы каструлі, музейнага кшталту талеркі. Адзінае, што ў хаце варта гонару, чаго мо і занадта пры печы ў камешніку — гэта процьма маленькіх і вялікіх, на ўсе выпадкі, вілошнікаў, рагачоў, ёмак, камень. У свой час, відавочна, печ паважалі, і яна рупілася, сваю справу ведала. Але калі тое сьвята было. — Калі тое сьвята было, — выбухнула ўвушшу яго. Хто гэта мовіў, хто выбухнуў, ён не зразумеў, яшчэ здранцьвелы ад непрасыпу і непрыемнасьцяў. Мо сам, мо ў хаце прымёрз, захаваўся голас таго злодзея, што з патомнай нахабнасьцю пачуваўся ў яго жытле. I зараз быў тут, ён бачыў яго, хаця больш адчуваў. Вецер шапацеў па хаце яго сіпатым сьцішаным, у кулак, кашлем, то хаваў, захінаў яго постаць фіранкамі і посьцілкамі, кароткім ценем аголеных млявых дрэваў, што стаялі пад паўдзённым ужо сонцам насупраць вокнаў на вуліцы, то выразна, толькі профільна выкрываў. I тая профільная чорная постаць раптам цьмяным промільгам надвая перасекла, пераламіла хату, працякла пад печ, але не памесьцілася ўся там — перакінулася ў печ і пачала прападаць, зьлівацца з сажай. I па сажы, па сажы паўзьці вужакай вонкі, каб сабрацца ў нешта асьпідна невыразнае па-над комінам і хатай, выдыгнуцца ваўчком перад хмарай і схавацца ў ёй. А перад гэтым нешта выгукнуць і да таго голасна, што заклала вушы. I ён мімаволі, каб прабіцца сваім ужо гукам на гэты сьвет, таксама закрычаў. А мо то яны крычалі і разам, у адзін голас. Бо калі ён ужо канчаткова адрынуў ад сябе ранак, пачатак дня, засяродзіўся на тым, што адбываецца цяпер, пачаў сумнявацца: ці сапраўды ён бачыў таго злодзея ў сваёй хаце. I ці быў наогул злодзей. Вельмі ж ён падобны на аднаго з тых людзей, якіх ён добра ведаў. Толькі на каго, ён зразумеў не адразу. А калі зразумеў — жахнуўся. Тым злодзеем ў сваёй хаце быў ніхто іншы, як сам жа ён. Сам. Толькі ня сёньняшняга дня. А вельмі і вельмі здалёку — паперадзе яшчэ, пэўна, ці дрымотна адзаду. І калі адзаду, то гэта сапраўды мог быць толькі ён. Рабенькі і жвавы, што канаплянік у дождж пад страхой старой адрыны. Такі ж няўклюдны, птушына дзыгаты і смутлявы целам, што праглядвала скрозь дзіравую зрэбную кашулю з кужалю. I бясконца, бязьмежна цікаўны і дапытлівы да кожнай драбніцы жыцьця наўкруг. Гэта калі з даўніны мінулага. А калі з папераду — то там быў ужо ня ён. Бацька яго быў. ТАМ. Бацька, які апярэдзіў яго існаваньне на цэлае жыцьцё. Але дзіва дзіўнае, не разьвітаўся з яго ж, сынавай цікаўнасьцю да таго, што адбывалася і ў сьвеце, і ў яго хаце. Запыт, пытаньне стыла ўваччу яго. I асуджэньне. А мо і гідлівасьць... У апошняе, праўда, ён не паверыў. Ці ж бацька наважыцца судзіць і гідзіцца свайго сына, ці ж павінен ён гэта рабіць? Богам яму наканавана толькі спагада. Калі ж пачынаецца бацькоўскі суд, то гэта ўжо больш пракляцьце і прысуд усяму іх роду да сёмага ці нават дзявятага калена. Ці пасьпеў жа іх род, зерне іх радаводнае так награшыць, каб выклікаць такое? Але гэта з аднаго боку. А з другога, чаму бацьку не ляжыцца на пагорку сярод дубоў. Чаму ён не супакоіцца і на тым сьвеце, чаго швэндае па сялу, пужае людзей і яму спаць не дае. Ці ж можа быць бацька злодзеем у сваёй уласнай хаце, злодзеем у хаце нашчадкаў сваіх, свайго ж сына? Нешта тут было ня так. Нейкая неадпаведнасьць і несастыкаванасьць ні з часам, ні з яго норавамі, нават пры сёньняшняй усясьветнай разбэшчанасьці з распустай. Толькі ён так падумаў, занудзіўся, але адразу і спыніў сябе, як гэта было ўжо з ім ураньні, успомніў, схамянуўся: сёньня ж даравальная ня­дзеля... Сёньня ж даравальная нядзеля, з дакорам сказаў ён сам сабе і ўсха­піўся, саскочыў з ложку. Перавярнуў крэсла з лекамі і кубкам вады на запіў іх напагатове. Нарабіў такога грукату, што прачнуліся і сын, і нявестка. — Усё, усё, хопіць. Даволі ўгравацца. Перазімаваў жа, сыне. Скажы, перазімаваў? — Перазімаваў, — пагадзіўся сын. ­— Ну і дзякуй Богу, што не нарабіў вам клопату ў маразы. Гэта ж мёрз­лую зямлю дзяўбсьці... У прамарожаную зямельку... Холадна ж... — Не чаўпі абы чаго,— спыніў яго сын. I ён ня стаў яго аспрэчваць. — Ня буду, ня буду... Паеду да хаты. — Гэта да якой хаты? — зьдзіўлена выйшла са спальні нявестка. — Шчэ ж непраезна і непраходна. Шчэ ж сьнег, шчэ ж холад. Хата стаіць акалелая. Зіма. I мядзьведзь сьпіць. I курка не нясецца, бо певень яе таксама яшчэ не прачнуўся... — Не. Рабіць трэба. Трэба пачынаць. Марац ужо ж. Сын прамоўчаў. Ведаў бацьку: надумаў што, убіў у галаву — колам ня выб’еш. I лепш не пярэчыць. Старому ды малому, як і дурному, лепш саступіць, даць волю. А галаву яны скруцяць сабе самі. Але калі пра гэта добра ведаюць амаль усе мужчыны, то другая палавіна чалавечага роду толькі-толькі падбіраецца да такой мудрасьці. Нявестка і так, і гэтак спрабавала ўгаварыць яго застацца, пачакаць сапраўднага цяпла. Ён, хоць і ўдзячны ёй, не паддаўся. Тады яна амаль загадала мужу. — Нечага вылежвацца. Ідзі па машыну ў гараж. Адвязі, дапамажы ўжо... — Каб я вар’яту дапамог памерці... — Не перажывай, акалею і сам. Ён усё ж іменна на гэта і спадзяваўся. І, відаць, дарэмна. — Так, — акалееш сам, — пагадзіўся з ім сын. Але калі ён ужо быў на аўтобуснай, сын знайшоў яго там і сказаў, што ідзе ў гараж па машыну. Лепш вярнуцца дамоў і пачакаць яго тут ці ехаць у гараж разам з ім. I адтуль... Але яны абодва ўжо закусілі губу: адной жа пароды. — Ідзі, ідзі пад бок жонкі, да дзяцей. Сёньня я ня буду паміраць. Сёньня я яшчэ не гатовы. — Што ты, як дзяцел, дзяўбеш зранку адну і тую ж шышку, — зазлаваў нават сын. — Глядзі, наклічаш. Ён ледзь супакоіў і адгаварыў яго валэндацца з машынай. Паедзе аўтобусам, бо сапраўды глупства на тое і глупства, каб тварыць яго асабіста і па сваёй ахвоце. Адно папрасіў, каб праз дзень сын пазваніў маці і паведаміў, дзе ён і што. Старая, як і ён, зімавала ў горадзе, толькі ў дачкі. — Глядзі, не забудзься, звані заўтра. Бо гэта ж варона адразу кінецца сьледам. А я хоць адзін дзень ды адпачну ад вас. А дзень сапраўды выдаўся спраўны... Ён не пашкадаваў, што адмовіўся ад сынавай дапамогі. Такі дзень кожны чалавек павінен пражыць толькі сам-насам, каб разабрацца, а то і паўшчуваць, прыструніць сябе. Адзін ці два такіх выпадае сярод году. Гарадскія дымы, нібы прывязаў хто да заводскіх труб. Яны саромеліся аказаць сябе, але не наважваліся і пазбавіць завод дыханьня. І заводскае дыханьне нагадвала дзіцячае, немаўляці, што не аказваючы сябе праляжыць на адным бачку і гадзіну, і дзьве, зранку да абеду, ад абеду да заходу сонца самага доўгага дня. Неба і па-над горадам, і па-над сялом, лесам і полем, як аднекуль з чыстага космасу, прыцягнулі, апусьцілі над зямелькай. Так зіхаціць яно ўстаялым сьпелым блакітам і маладым, трошкі яшчэ колкім і шурпатым вясновым ранкам. I сьнег, хаця мо ўжо і апошні, таксама малады, але ўжо шчытна спрасаваны адліжнай ноччу і дзённым сонечным цяплом. Сырадойна белы і крышачку ружовы, як малако адразу пасьля ацёлу каровы. Каля прасёлку ў полі з непрыбранымі яшчэ дагэтуль сьціртамі жытнай саломы на той сьнег і нагой паткнуцца ніякавата. Здаецца, то прылёг на сыходзе зімы хтосьці рослы і магутны, і хоць жывых такіх не бывае, і ён ня кратаецца, а ўсё роўна ўжытна парна дыхае ў нізіне сівенькім ціхім ракітавым ды вербалозным туманком, ад якога дзе-нідзе лёгка кучаравіцца зьмеценая ад сьнегу, але прыхопленая лятучай праталай ранішняй шэраньню высокая пожня. I ніхто, апроч таго, хто ў дарозе, ня ведае — толькі ён, толькі ён — што гэта неўпрыкмет падабралася і стаілася сярод поля, прыпала, прытулілася да зямлі, каб набыць дужасьці і моцы сама, жалобная і бессаромная вясна. I то не жаўрук цененька пазвоньвае, за­блытаны ў блакіт неба, а нябачная воку вясна выпрабоўвае, разганяе зімовы сон зямлі, падае свой прарочы голас ужо цяжарным пад лёдам рэкам, аціхламу, набрыняламу прадвесьнімі краскамі лесу. I ён слухаў той голас, падтакваў яму ўсімі атожылкамі радасна напятай душы. I ўсьцешваўся сваёй прадбачлівасьцю, а мо нават і мудрасьцю. Ужо трэці дзень стаіць такая пагода. Трэці дзень угравае зямельку сонейка, а гэта значыць, і яго хату. I яна ўжо зусім не акалелая. Вясновае сонца нікому і нічому ня дасьць акалець. Ні дрывамі, ні брыкетам за тры, а мо і болей дні хату так ня ўгрэеш, як гэта ў адзін дзень здатна зрабіць сонца. I ён яшчэ ў дарозе, а хата ўжо ад страхі да прызбы пачынае жмурыцца і пазяхаць, разамлелая пад вясновым мяккім сонцам, і сам ён, што марцаўскі кот, мружыць вока і пазяхае. I ў яго, і ў яго хаты салодка кружыцца галава. Гэта маладое кружэньне і гарачы ўсплёск радасьці крыху прыглухлі, прытухлі на самым падыходзе да селішча, на рагу яго ўжо сотак. Адно толькі заставалася метраў дваццаць-трыццаць збочыць з набітай, укатанай дарогі і па цаліку, па сьнезе, падняцца ўгору, адчыніць весьніцы і прыпасьці ілбом да непадсочана зьвекавалых бярвеньняў, што і гэтым днём пусьцілі густую бурштынавую сьлязу. Павінны пусьціць, як і ён, бо жывы ў іх яшчэ не забрусьнелы зьвярыны подых лесу, хваёвай жывіцы, на людскія пакаленьні зьберажонай яго продкам. I памяць аб ім таксама жыве ў чысьціні стрыжнёвай цьвердзі кожнага бервяна. Таму так і прыкідваецца хата да чалавека, а той да схону прыкіпае да яе. Толькі пасьпеў ён так сьветла падумаць пра сваю хату, як сьціхла песьня жаваранка ў небе. Яна зьнікла даўно ўжо, толькі ён таго ня чуў, бо сам упадобіўся жаваранку. А тут нанесла на яго чалавека. I ён спалохаўся ды так, што зьбіўся з нагі, спыніўся, крыху адступіў назад і зьнерухомеў. Белы сьвет з яго гукамі, галёканьнем, крыкамі і сьпевамі — рыкам гармоніка ці баяна, буркаценьнем бубна і грукатам барабана, плачам скрыпкі і чыімсьці брыдкім і нахабным сьпеўным голасам і агрэсіўнымі пахамі прыпаленых мясных шашлыкоў уварваўся яму ў душу. А дарогу яму заступіла яго суседка — старая па прозьвішчы і імені Фенька. Мо якраз яе менш за ўсё ён і хацеў бачыць. Не сказаць, каб яна ўжо вельмі якая там брыдкая з твару, ці норавам няўдалая, не падыхо­дзячая да вёскі. Гуляшчая, п’юшчая ці лайдакаватая. Усё наадварот. Здолела баба і пры сталым веку, у добрых ужо гадах захаваць і твар, і цела. Праўдзівей, ня твар, а тварык. Быў ён гожанькі, але ж нейкі ўжо надта мізэрны. Маленькія вочкі, маленькія шчочкі і носік маленькі, і роцік невялічкі. I ўсё гэта па-людску, па-жаночы самай прыродай, без парфумы, зразумела, пафарбавана, адпаведна малой плошчы твару не бяз густу прыстасавана і прымеркавана. Не, кабета яшчэ хоць куды. А гаспадыня якая, а што працавітая — тут ужо і гаворкі ня можа быць: і з сябе, і з таго, хто здуру ўздумаў раўнацца з ёй, — гізунты выцягне. На калгасных палетках, калі пасьля камбайну, Фенька прыйшла іх перакопваць — ужо нікому рабіць нечага было, ні адна бульбіна ў зямлі ня здолела схавацца. З кожнай соткі Фенька цягнула сабе на падворак ці ня столькі, колькі насыпаў у калгасныя бурты бульбакапальнік. I пры ўсім гэтым не ляжала ў яго да руплівай бабулі душа. Асабліва, калі ўнучка прыйшла пагуляць з яго ўнукам і на разьвітаньне сказала: — Вы не бярыце больш малако ў маёй бабулі, бо яна яго вадой разбаўляе з калодзежу. I вось гэтая бабуля першай сустрэлася яму па дарозе да хаты. Знак быў нядобры. Але ж што здарылася, тое ўжо здарылася. Нікуды ня дзенешся, і нягожа было прайсьці моўчкі ці толькі паздароўкацца і не прыпыніцца пагаварыць. Зіму ж ня бачыліся. І як жа гэта, каб душа з душой не паві­таліся. Не страпянуліся, як дзьве птушкі, якія толькі-толькі вярнуліся з выраю да свайго кубла. Ня ўспомнілі, што было ўчора і што абавязкова маецца быць заўтра, хто пасьпеў памерці ўжо, хто толькі зьбіраецца на той сьвет. А ўсе людзі сталага веку тут былі ўжо там, пайшлі напрыканцы мінулага стагоддзя ці на самым пачатку новага — міленіума. Адны ад гадоў і гароты, маладзейшыя, як сёньня па-мадняцку ўзяліся гаварыць, рэпра-дукцыйнага ўзросту, — спрэс ад гарэлкі. Усё як усюды. Таму двое на вёс­-ку — таксама насельніцтва, тубыльцы, за якімі апошнім часам амаль паўсюдна, хоць і незразумела чаму, было распачатае жорсткае і бязьлітаснае паляваньне: ні палкі дроў, ні посьцілкі сена — ні мужыка, ні каня, ня ўзгадваючы ўжо пра трактар. Узяць зморам, але бяз бачных сьвету сьлёз. I яны паўсюдна бязсьлёзна выміралі гуртамі, чародамі і вёскамі. А гэтыя двое, нягледзячы на ўсе аблавы, аблогі, хітрыкі мясцовых і сталічных уладаў, на ненажэрныя і частыя маладыя зубы адміністрацыі пераходнага перыяду, розуму не даступна, уратаваліся. Хаця ўжо другое пакаленьне тутэйшых людзей — гэтым разам прышлых — запісалася ў нябожчыкі і пайшло на той сьвет. Карэнныя зрабілі гэта раней, вызвалілі месца, пляц для новых хаўтураў, журбы і трызны. Найбольш нецярплівымі з тых карэнных аказаліся, як і пры далёкім ужо раскулачваньні, гаспадары, а ўжо сярод іх — франтавікі, адвагі і розуму якіх хапіла прайсьці такую страшную вайну. А тут як паморак на іх напаў. Але ўсё іх колішняе маладое жыцьцё сабаку пад хвост. Разам з крывёй пад Магілёвам і Брэстам, Масквой, Варшавай і Берлінам. Выцекла з іх ацалелага ў бойцы цела і жыцьцёвая сіла. А таго, што засталося, аказалася надта ж мала, каб выстаяць сёньня. Тут, дома, пад жалобным паглядам жонак, як паморак на іх напаў. Падалі і падалі па прынцыпе даміно і часьцей каля сваіх прыбіральняў, уборных. Не, адыходзілі чыстымі, нават ачышчанымі, прыпальвалі цыгарэту, спраўлялі патрэбу, выходзілі на сьвежае паветрайка. І да парогу сваіх хат ужо не дацягвалі. I цыгарэты заставаліся недакуранымі. Клаліся ў разоры, што снапы сярод маладой, яшчэ зялёнай руні. Тут іх і знаходзілі аднапалчане і жонкі. Аднаго толькі вяскоўца-франтавіка прывезьлі з гораду, ён наладзіўся апошнім часам туды езьдзіць, усё пахваляўся: вызваляў ад немцаў сталіцу. Мо меў намер і цяпер ад некага яе вызваліць, бо надта ж часта прыгаворваў: дзе ваяваў — там даб’ецца і памерці. I такі дабіўся. Памёр у сталіцы. Дзе яго, халоднага ўжо, і абрабавалі. Зрэзалі з гімнасьцёркі салдацкі ардэнок Славы. Сарвалі з апруцянелай рукі гадзіньнік, які, па яго ж сьцьвярджэньні, ён атрымаў ад самога Багратыёна. Але тут ён, відавочна, нешта блытаў. Багратыён — гэта была агульная назва вайсковай аперацыі па вызваленьні тутэйшага краю. А чалавек Багратыён мог адзначыць салдата гадзіньнікам толькі ў тым выпадку, калі б здолеў падняцца з магілы, якая невядома дзе яшчэ і знаходзілася, бо ён загінуў раней за вясковага салдата амаль на два вякі. Сыход жонак, удоў франтавікоў перагукваўся з сыходам ім суджаных. Была, праўда, адна толькі акалічнасьць, уласьцівая гэтай мясцовасьці. Імя Фенька, напрыклад, — вельмі рэдкае тут, адзінае на ўсю акругу. Надзвычай рэдкае колісь, такое ж рэдкае і цяпер. Хаця прастора яго ўжываньня сёньня значна пашырылася. I пажадана, каб ня блыталі нашую феньку з гаворкай крымінальнага кшталту, якая цяпер мае куды большае распаўсюджаньне, чымсьці жаночае імя. Нашая ж Фенька да крымі­налу, зразумела, ніякіх адносінаў ня мае. Хаця Фенька крымінальная і тут, у вясковай глыбі, у найвялікшай пашане. Вёска, як, дарэчы, пэўна, уся краіна, даўно ўжо забылася на прыстойную родную мову. I амаль пагалоўна, языкамі нават дзяцей і бабулек, усімі інтэрнацыянальнымі мовамі, гаворкамі і дыялектамі тубыльцаў даўно ўжо толькі ботае па фене. I тое, што нашу Феньку яшчэ напачатку мінулага стагоддзя нараклі іменна Фенькаю, можна лічыць прадбачаньнем боскага наканаваньня таго, што мелася адбыцца праз чалавечы век. Намёк у гэтым нейкі, нікім неспазнаны быў, і вялікая таямніца, якую разгадваць ды разгадваць. Пэўна, толькі ўжо ня нам, — нашым дзецям і ўнукам, калі іх зацікавіць такая моўная драбяза і сама мова ацалее. У вёсцы ж, чаму так склалася, ніхто ўжо і ня ведае, у вялікай пашане былі Волькі. І з гэтым усё больш-менш зразумела. Хаця паразуменьне тое — таксама з пункту погляду сёньняшняга дня, калі ўсё спрэс у тумане і цемры. З аднаго боку, у старажытнасьці Ольга — багна, дрыгва. А з другога, гэта імя кіеўскай княгіні, жонкі князя Ігара, маці Сьвятаслава, што перабіў тут драўлянаў, якія раней за іншых прызналі крыж, прынялі хрысьціянства. Мо і нашыя Волькі, як супрацьпастаўленьне Феньцы, задумваліся пашанотна і горда. А мо і як помста тых жа драўлянаў, пагарда і зьдзек з волі чалавека: судзі Бог сваю Волю сам. Трошкі пажадалі жанчыны волі — ім трошкі дазволілі спадзявацца. І былі яны ня проста Волькі, а Вольгі Фёдараўны, час, па ўсім, прадбачыў вялікія зрухі і будучую крывавасьць усяго існага і загадзя ствараў вялікіх пакутніц, удоў-векавух, тых, каму на гаротным іх вяку наканавана лёсам і загадана творцам апекаваць і даглядаць зьнявечаных і асірацелых — на руку, на нагу, а то і на душу ваяроў франтавікоў. А мо нехта на тым ці гэтым сьвеце меў намер апошні раз паказаць усім жывым, што ёсьць на зямлі сапраўдныя: вернасьць,памяць і абавязак. У апошні раз. Бо пасьля іх гэта адразу ж было забыта, як нешта замінаю­чае ведаць і глядзець толькі на сябе і толькі сябе. Як бы там ні было, ураджайны на Волек быў год іх нараджэньня. Урадлівы выпаў ім і той сыходны год. Як піянеркі-малалеткі гуртка Палацу піянераў «Умелыя рукі» адсядзелі яны цёплы і ціхі пачатак бабінага лета — Узьвіжаньне. Калі гадам час ужо паўзьці і ўкладвацца на зімоўку, і пачалі самі валіцца, разыходзіцца па сваіх магілах. Хаця ня ўсе з іх былі гадаўкамі. Але, пэўна, багата іх пападала ад перанасяленьня зямлі. Перанасяленьня імі, Волькамі, а яшчэ ад перапоўненасьці, перанасычанасьці яе горам і бядой. Зьбіліся Волькі ў адзін гурт, да аднаго краю — пахіснулі зямлю. Пахілілася яна, Волькі ўжо слабыя ўсе былі на ногі, і пасыпаліся яны, як восеньскі вішаньнік перад строгай зімой — усе разам. Толькі, па ўсім, і памерці ім гожа і з вартасьцю долі ня дадзена было. Так бязьлітасна і непрыхільна абышоўся і распарадзіўся імі, больш сваімі вечнымі нявестамі, чымсьці нечымі жонкамі, сам Гасподзь. А мо якраз у гэтым і была прыхаваная найвялікшая літасьць нябёсаў? Хто ведае, хто ведае. Толькі ў адрозьненьне ад сваіх мужыкоў падалі Волькі не ў разоры, не каля прыбіральняў. А больш у сенцах, паблізу дзьвярэй на вуліцу ці на самой ужо вуліцы. На дарозе. Ведама, жанчыны. Вечна ім нешта мсьціцца, па-жаночы мроіцца і жадаецца нават у сьмертны час. Вось яны і сыходзілі, беглі з хатаў і сваіх падворкаў. Усё некуды хацелі яшчэ, мо і збаўленьня ад гэтага жыцьця, праглі нейкага новага, інакшага. І траплялі на той сьвет, не дайшоўшы нават да суседкі. Нехта па звычцы заступаў дарогу, як заведзена ўжо: на каго Бог — на таго і людзі. Але яны ніколі не наракалі ні на Бога, ні на яго зямных намесьнікаў. Мо калі толькі прыпякала так, што зусім ужо няўсьцерп ні маўчаць, ні крычаць, — узгадвалі сябе, сваіх бацькоў і дзяцей. Усе рэчы называлі ўголас і сапраўднымі іх імёнамі. Усе чэрці сьвету тады маглі б лічыць сваё пекла ціхім і памяркоўным раем. I ў адносінах са сьмерцю Вольгі Фёдараўны дамагліся амаль немагчымага. Ім удалося перацярпець, адтэрмінаваць сваю сьмерць. Калі каторай з іх трэба было падаць, скажам, у сераду, яны перанесьлі гэта на пятніцу ды яшчэ ня гэтага, а наступнага тыдня. Прымяркоўваючы сваю сьмерць да атрыманьня п е н з і і. Да таго доўгачаканага і ўрачыстага дня, калі паштаркі прыносілі яе ў хату. Яны, хто як, расьпісваліся, дадавалі да сьмертных грошыкаў, што даўно ўжо зьбіралі, хавалі адны за бажніцай, другія — пры самым донейку яшчэ матчынай скрыні, бо на сваю за іх век так і ня выпала ўзьбіцца. Уздыхалі напоўніцу, распростваліся — адчувалі сябе вольнымі. Можна было ўжо не клапаціцца аб працягу жыцьця: дзяржава і іх абранец сплацілі за яго — на месяц наперад. Яны, можна лічыць, крышачку надурылі абодвух. Задуменныя, апошні раз частавалі сябе ста грамамі магазіннай каўбаскі і селядцом. I ўсё. Затрымлівацца на гэтым сьвеце далей было небясьпечна. Бо жыцьцё іх магло зацягнуцца да спакушальнага набліжэньня новага дня пенсіі, калі ім трэба было пнуцца, каб зноў неяк абдурыць сьмерць. А ў адну і тую ж гульню са сьмерцю чалавеку можна было згуляць толькі аднойчы. Паўторна сьмерць брала карты ў свае рукі і мухлявала, і сама прызначала козыры. Магла падпусьціць амаль да таго дзянька, калі выдаюць пенсію. Але толькі амаль. Пацьвеліць грошыкамі і адразу ж пакладзе ў труну. І тады сама толькі думка пра разьвітаньне з жыцьцём будзе пакутніцкай: гэта ж аднаго дзянька, гадзінкі адзінай нейкай да спакойнай і акуратнай сьмерці не датрывала. Недаравальна вясковаму чалавеку, гаспадыні. Гэта ж па вёсцы толькі і гаворкі будзе. А яны не прывыклі, каб іх абгаворвалі, каб іх у нечым папікалі. Яны былі прывучаныя паміраць акуратна. Плакаць па іх не было каму. Чужому іх сьмерць была нецікавая. Свае ж ад такой прасьветлай жыткі, як гаварылася ўжо раней, паўцякалі — хто ў горад, а хто таксама — у прыватную магілу. I тут як нешта перакулілася на белым сьвеце. Надта ж, пэўна, горкае пайшло жыцьцё і ў горадзе. Шматлікія спадкаемцы кінуліся ў вёску, успомнілі пра асірацелыя бацькоўскія хаты, пачалі займаць іх. За імі пацягнуліся і тыя, каму на гарадской нішчымніцы жыцьцё ў вёсцы падавалася спрэс адным парасяча ды курына кумпяковым раем. Але і яны не зажыліся ня толькі тут, у вёсцы, а ўвогуле на зямлі. Маёр і прафесар вышэйшай школы міліцыі, пчаляр Ёсіп памёр ад інсульту, цягнучы з агароду на плячах мяшок з часныком, які сам пасадзіў і вырасьціў — разьлічваў зарабіць на ім на бензін, каб езьдзіць з гораду сюды на машыне і дазарабіць яшчэ нейкую капейчыну на гурках і памідорах. Былы гарадскі заслужаны настаўнік матэматыкі Павал Леакадавіч пайшоў у лес, як казаў, у грыбы. І нібы скрозь зямлю праваліўся. Дзіўным было, што гэта выдавала на праўду. Па вёсцы пайшла пагалоска, што настаўнік дабрыў да схаваных у глухім лесе барсуковых нор. Жылі ці не сёлета ў іх барсукі? Пытаньне было спрэчным. Адны сьцьвярджалі: на свае вочы бачылі — ёсьць яны там, жывуць. Другія аспрэчвалі: ці ж магчыма такое, каб нябожчык ажыў, вярнуўся з таго сьвету і зноў заняў сваю хату? А справа ў тым, што, сапраўды, колісь гэты край быў знаны паўсюдна як барсуковы. Паселішча іх месьцілася ў Глухім лесе. Так на самой справе зваўся той лес. Чалавечы голас, сабачы брэх там глухлі і не вы­клікалі рэха. Мо таму, што лес быў не адзін. Сышліся два бары: сасновы і яловы. Сасновы, звонкі, галасісты, яловы — бурклівы, пахмурны. Два гэтыя бары, пэўна нешта аспрэчвалі адно перад адным, і мкнуліся выказацца, а слухаць ня ўмелі. Якраз на мяжы елак і хвояў, улічваючы іх ціхі пошум, і атабарыліся барсукі. Мо ішлі аднекуль здалёку, стаміліся, прыселі адпачыць пад трыма разгалістымі ляшчынамі, якімі нехта і пазначыў мяжу між барамі. Прыселі ды так уседзеліся, што засталіся тут назаўсёды. Так, пэўна, засялялася колісь і ўся нашая зямля. Ішоў чалавек, плыў, бег, а мо і ляцеў, хто ведае. Душа яго дзіцячая і бязгрэшная яшчэ шчабятлівай птушкай шчур лунала поруч, вяла праменька туды, адкуль сама зьявілася, да дому, якога чалавек яшчэ ня ведаў, але сэрцам прадчуваў ужо і загадзя радаваўся. Здарожваўся, западала ў душу яму запаветнае месьцейка. Зморана прысаджваўся, прыпадаў да крыніцы з жывой вадой.Той жа вадой і гаючымі травамі папраўляў здарожаныя ногі. І вось так, збаўляючыся стомы, чапляўся вокам за зялёны лісток на дрэве, мурашку каля босай нагі, званочак каля крыніцы. Радніўся з імі, прыкіпаў да іх сэрцам. Звыкаўся з імі, як мы сёньня закарэла звыкаемся са сваёй пастылай жыткай: а хай яе — няма вайны, то і добра. Сонца грэе, дажджы праходзяць, зямля трохі родзіць. Нешта падобнае, пэўна, адбывалася і з нашым продкам, толькі, канечне, бяз гэтага, бяз хаю. Падлятала і садзілася яму на плячо добрая птушка шчур. I ён пачынаў цяміць, што таксама паходзіць са шчураў. Шчасьлівы наш прашчур са сваёй птушкай шчур пад ляшчынай, што губляла ў жнівеньскую ўжо траву чырвонатварыя арэшкі лузанчыкі. Наводдаль ад той шчодрай, ненадакучліва шчодрай ляшчыны, у нізіне, ручай пад бабровай шапкай, а на пагорку, на высьпеленым сонцам жвіры — паселішча бесклапотных яшчэ барсукоў. На тым жа самым пагорку, пад той жа ляшчынай, як ні дзіўна, стаяць спраўненькія і не зарастаюць травой іх пракаветныя палацы-норы, дзе і цяпер, калі зямля і неба напружваюцца ў чаканьні навальніцы і ў хмарах пагрозьліва высьпяваюць перуны і маланкі, у старых барсуковых норах, той, у каго зямны слых і чуйнае сэрца, можа пачуць ні то плач, ні то сьмех, ціхі і чысты, што званочак белага ландыша, над якім завіс маёвы чмель. Такія ж ландышава сьвежыя і духмяныя, толькі што пастаўленыя на пагорках і курганах каля вёсак з габляваных бярвеньняў, з якіх яшчэ цісьнецца смолка-жывіца, цэркаўкі. I дух там, каля барсуковых хатак, здаровы, хаця для травы, пустазельля і неспрыяльны. Так, на скразьняку, толькі трошкі сівога машку зачапілася на самой макаўцы наноснага зьверам кургану, ды гады ў рады ў норку скочыць, схаваецца ці то ад грыбніка ці то ад сонца баравічок, а ў сьпякотнае лета завітае ў зацішок ласіны грыб-галубок. I ўсё. Ціша ў норах і каля нораў, хаця яны ўвесь час нязьменна натапыраныя, гатовыя ад некага схавацца ці некага і прыняць, залучыць да сябе ў госьці, за некім пабегчы, а мо і зьбегчы. Барсукі сышлі адсюль у часы калектывізацыі. I невядома — па сваёй ахвоце ці пад прымусам. Меркаваць можна і так, і гэтак: што ж за жыцьцё і зьверу, калі чалавека, гаспадара бралі за шкіркі, выкідвалі за край сьвету. У сібірскія і запалярныя маразы, каб з белым мядзьведзем падзяліўся тлушчам, што нагуляў тут як барсук уначы. Мо з-за гэтага нехта з калектывізатараў раскулачыў і барсукоў. Загнаў туды, дзе Макар і цялят ня пасьвіў. Дзе ад самога Макара і магілкі нямашака. А сьлед зьвера, яго норы, ацалелі. I на вёсцы перашэптваюцца, што з вечнай мерзлаты пачалося вяртаньне барсукоў. Праўда, хлусьня — хто ведае. А вось пра тое, што матэматык жыве ў барсуковых норах, пагалоска ідзе ня толькі па іх сялу.Такую вестку прынесьлі людзі з гораду. Кажуць, што настаўнік ня проста жыве сярод барсукоў, сам перакінуўся ў аднаго з іх. Навучае малых барсучкоў таму, што трэба рабіць, каб ніколі ня стаць чалавекам, у прыватнасьці, настаўнікам, і барані божа — заслужаным настаўнікам краіны. Жыве, як сыр у масьле катаецца. I ня дбае. Бо матэматык. З дзяцінства разумненькі. Ня то што выкладчык так званай першай дзяржаўнай, матчынай мовы. I не абы які зачуханы, з самым Якубам Коласам ручкаўся, з Васілём Быкавым ракаў пад піва еў. Даручкаўся, дапіўся піва з гэтымі самымі, з ракамі. Як казаў і пісаў той жа Колас, абмылачка выйшла. Сёньня на беразе ракі, дзе як раней пілі, так і цяпер п’юць піва, толькі ўсё болей і болей замежныя турысты, ён зьбірае пустыя пляшкі з-пад таго піва. Адным словам: філолаг, трасца яго матары. Вось такая гісторыя здарылася ў вёсцы з інтэлігентнымі чалавекамі. А пакаленьне новых алкаголікаў, што пасяліліся ў трох пустых хатах, якія стаялі адна за адной, у радок, атруцілася гарэліцай і згарэла. Літаральна згарэла, сіненькім і ня вельмі зыркім агеньчыкам. Усе ўтрох доўга так ляжалі сярод вуліцы пры плоце. I як сьвечачка палала ў роце кожнага, вузенькім і цененькім, што ў гадзюкі языком. I тушыць было некаму і нечым. Гавораць, для гэтай справы вельмі прыдатна сыроватка і жаночая мача. Але дзе возьмеш той сыроваткі, калі ў вёсцы даўно ўжо ні адной каровы. I жанчыны ні адной — Фенька якраз недзе пасьля камбайна на калгасных палетках зьбірала бульбу. I пасьля вельмі бедавала, што ня выратавала гаротнікаў. Хаця, згадваючы нябожчыкаў, каб не папікалі ў недакладнасьці, трэба сказаць, што навука адвяргае тое, што чалавек можа згарэць ад гарэлкі. Не, яна зусім ня супраць, што ад гарэлкі ўсё ж гараць. Але агеньчыку вонку ня відно, тым больш сіненькага — толькі спапяляючы нябачны ўнутраны агонь. Сыходзячы з практыкі, трэба сказаць: і навука, і вучоныя ўлезьлі не ў сваю справу. Сьцьвярджаюць і абвяргаюць тое, што не праверылі ні самі на сабе, ні на сабаках. Не зьвярнуліся да той жа самай вясковай Фенькі, якая не аднаго вясковага небараку сваім жыватворным струменем ужо з таго сьвету вытрабавала. Толькі вось свайго адзінага сына ня здолела выратаваць. На тую пару, калі з ім гэта адбывалася, жаночая жытка на вёсцы ўжо наладжвалася. Жанчыны пачалі ўжо ў байкавых трусах хадзіць круглы дзень. I Фенька забылася, калі сын яе загарэўся, забылася пра тое, што яна як гарадская, пры трусах. I належнага струменю ў яе не атрымалася. Само сабой, цяпер бы яна ня схібіла. Але ж, што зробіш, ня ў час пачалі гарэць мужчыны, Фенькі дома не было. Вось так і адбылося, склалася, што ўжо на другі заход вымерла вёска. І грэшнікі, і праведнікі. Апроч толькі іх — яго ды Фенькі. Але вялікай прыязнасьці адно да аднаго яны не адчувалі, як гэта часта здараецца паміж людзьмі, што прайшлі праз адны і тыя ж беды. І на шчасьце, доўгай гаворкі ў яго з Фенькай не атрымалася, і не магло атрымацца. Фенька была п’яная. Хаця ён добра ведаў: Фенька не была б яна Фенькай, каб піла нешта больш моцнае за бярозавік. А тут чамусьці... Ён зразумеў гэта праз імгненьне, калі навакольнае жыцьцё без якога б там ні было дазволу з яго боку ўварвалася ў яго душу і парушыла ўсё, што ён так старанна спарадкаваў, настроіў на нешта ціхае і добрае – супакойнае. А тут памерлая вёска рыхтавалася ўступіць у Вялікі Пост. Навакольныя яшчэ жывыя і памерлыя ўжо, нябожчыкі праглі поставаць. Яны даравалі людзям і краіне сваю заўчасную сьмерць. На двары ж стаяла Даравальная нядзеля, і нашчадкі памерлых, а больш навалач, набрыдзь, што прывалаклася і прыліпла да вёскі пад час яе хаўтураў, прыбрала да сваіх рук рэшткі хатаў, раку і зямлю, арганізавала так званы ВёскаТур. Вясковы сельскі турызм. I якраз сёньня, у апошні дзень Масьленіцы, у Даравальную нядзелю, сьвяткавалі хаўтуры па зіме. Правілася вялікая праваслаўная трызна — па вёсцы, па яго хаце, па ім і вось гэтай самай п’яненькай Феньцы. На той трызьне Феньку і падпаілі. Яна сама налыкалася, таму што на дарэмшчыну, на халяву. А на халяву, гавораць, на вёсцы ня п’е толькі тэлеграфны слуп, бо кубачкі яго ўніз павернутыя. З боку лазьні, што стаяла на беразе невялічкай але старажытнай ракі, дзе, па паданьні, князь Ігар са сваім палком некалі паіў коней, даносіліся ўсхліпы бубна, плач скрыпкі, і штукар-завадатар, мо адзін з арганізатараў сельскага турызму, падахвочваў люд, пэўна, і замежнікаў, таму што сярод сапраўды рускай народнай гаворкі гучалі словы і на замежных мовах. — Не стесняйтесь же, ребята. Ловите женщин, пока ноги стоят. Сегодня не грешно и чужих. Прощенное воскресенье... И на горячий полок, под горячий парок. А вы не торопитесь бегать, а то сами же потом жалеть будете... — А ты чаго на праводзіны не пайшоў? — спытала яго Фенька, нібыта яны сёньня ўжо бачыліся. — На якія праводзіны? — Ну як жа, зімы. — Я бачу, ты добра направодзілася. — Аге ж, — хуценька пагадзілася Фенька. — Куды ўжо лепей. Прыз во далі. Пеўніка зарабіла. — I яна падняла даволі гожага і ладнага пеўня за вяровачку, што сьцягвала таму пародныя па ўсім, з моцнымі шпорамі таўсматыя ногі. Певень, лежачы ў яе кошыку ўніз галавой, відаць, ужо ачамярэў, і што з ім ні рабілі, не супраціўляўся. Адно толькі лыпаў бліскуча чырвонымі злоснымі гузікамі вачэй, якія некуды ўвесь час прападалі — зацягваліся бельмамі. — Мужыка во нясу. А дзевачак ужо няма, — невядома каму, не падымаючы на яго вачэй, пажалілася Фенька. — Унадзілася ліска і за зіму ўсіх курачак перадушыла. А мо і тхор завёўся.Ты як думаеш?.. — Я думаю... — пачаў ён і папярхнуўся, бо на тое ліха сапраўды падумаў: Чапай знайшоўся... Маўчала і Фенька, тупала на адным месцы, перабірала тоненькімі ножкамі ў лёгкіх спартыўных шараварах. Нечаму стоена пасьміхалася амаль нерухомымі вуснамі, вычакальна паглядвала на яго. I адразу ж апускала вочы. I нечакана ён таксама зьніякавеў перад ёй, сумеўся. Не было ў яго думках месца гэтай Феньцы. Вельмі ж розныя яны людзі. Нават ня людзі — істоты. Мяжа была ў часе і прасторы. Адзін з іх, пэўна, і не прыналежаў нават гэтаму сьвету, зямлі. Толькі вось хто — гэтага ён ня ведаў, а праўдзівей, сумняваўся. Не хацелася нават у думках крыўдзіць Феньку і сябе было шкода. Адно толькі быў упэўнены: адлегласьць паміж імі была, ёсьць і будзе — невымяральная. Як гэта ні сумна, Фенька па ладу сваіх думак і звычак не дасьпела яшчэ і часоў прыгоньніцтва, знаходзілася, пэўна, у самым росквіце рабаўладальніцтва. Добра гэта ці пагана, яму якраз і было невядома. Бо ён сам прагнуў зьбегчы са свайго часу некуды... некуды туды. I спыняла яго толькі адно: у якасьці каго ён знойдзецца ў тым залатым часе чалавецтва, як і адначасова і тое, дзе ён апыніцца, калі надта ўжо забяжыць наперад. Лёс нецярплівых, лёгкіх і хуткіх на нагу і думку быў яму вядомы. Так што і круць-верць, і верць-круць — вынік адзін. За свой век ён ужо зьведаў і тое, і другое. І жытку з макам, і жытку з такам. Шчасьлівая Фенька, шчасьлівы яе пеўнік. Хаця і не такі ўжо і шчасьлівы, малады яшчэ, а бяз курачак ужо. — Чаго ж ты так з імі, з курачкамі, — сказаў ён, каб нешта толькі сказаць. Адвесьці чаргу ды хутчэй у хату. — Ды так ужо вось так. Вось так ужо і гэтак, і так... — Феньку, здаецца, закалодзіла. Адно толькі бясконца такала, але са сьцежкі і ня думала саступаць. Наадварот, уцьвердзілася ў сьнезе. Замінала яму ісьці да свайго селішча. I да ўсяго, гаварыць што з ёй, што з яе прызавым пеўнем было аднолькава. I гэта таксама быў нейкі нядобры знак. Каб двое з адной вёскі пры сустрэчы слова адно аднаму не знайшлі — зусім не па-людску нешта было. Няйнакш, мядзьведзь у лесе здох ці сарока дзень пражыла і нічога ня ўкрала. — Ну і намурзалася ж ты, Фенька, — сказаў ён тое, што думаў, але пры іншых абставінах ніколі б ня выказаў. — Намурзалася, — зноў бяз крыўды прызнала Фенька, — але і пеўня прыдбала. — Пасадзі яго на печ. — Навошта? — А як пракрычыць тры разы, мо працьверазееш ды розуму набярэшся. — Сам-то ты, сам-то ты... — пачала Фенька, але не дагаварыла, перайшла на нешта іншае і няўцямнае. Падціснула вусны, ні то ўцягнула, ні то наадварот надзьмула шчочкі, ды так, што носік на яе твары амаль згубіў­ся. Ня носік, а дзюбка нейкая птушыная, савіная, і сама яна соўка соўкай. Маленькая, зграбненькая і сабе наўме. Што Фенька адразу ж і пацьвердзіла, рашуча і чамусьці вельмі помсьліва мовіла: — А ў тваім гародзе, а ў тваім гародзе зайцы чорныя жывуць. Чорныя і вялізныя, што коні. — Чорных зайцоў не бывае, — паспрабаваў адмахнуцца ад яе балбатні. Але не атрымалася. — Не бывае? А негры? Негры ёсьць? — Яны ж ня зайцы. — Тым больш — чорныя ж, — Фенька задаволена акругліла рудыя савіныя вочкі, пераможна ўзьняла галаву. Так вось яны пагаварылі і разышліся, разьбегліся і разьляцеліся па сваіх норах і кублах. Толькі ён на Феньку не крыўдаваў, бо пры ўсім тым паважаў. Фенька адзіная з усяго сяла ніколі не цуралася свайго кубла, як птушка канаплянік, што не прызнае ні зімы, ні лета, верная аднаму толькі роднаму куту, дзе нарадзілася, яго сьпёцы і маразам, ліхалецьцю працягламу і зрэдзьчасу шчасьлівым пробліскам сонца. Усе, колькі ёй выпала, зімы зімавала ў сваёй хаце. Гэта ён ды іншыя тут — пералётныя птушкі. Першы восеньскі прымаразак, не пасьпела яшчэ зачэрхнуць, ацьвярдзець ад прадчуваньня халадоў жытная салома — яны адразу ж у чароды і — у вырай. Гаспадары, а ператварылі сваё селішча ў лецішча, часовыя і што апошнія выпадковыя ўжо на зямлі людзі. Дачнікі, лічы. Забыліся, як і завіруха ў полі мяце — ад першага да апошняга сьнегу ўсе ад’язджалі ў горад, хто да сына, хто да дачкі. I толькі па вясьне змучаныя і зьняможаныя тым горадам, вінавата і прысаромлена, што пабітыя, цягнуліся назад. А гаспадарка, хата ня любяць, ня церпяць гэтага. Вох, як ня любяць здрады, таго, хто папускаецца і жыве, нібы салому жуе. Не трывае таго, хто ніколі ня зьведаў асалоды роспачу, адчаю і злосьці ў працы, каб спазнаць шчасьце ад пачуцьця ўласнай годнасьці, хто ніколі ня зьведаў той жа клятай сялянскай сквапнасьці і хцівасьці, не аднае вясны ня падаў і не абміраў у разоры ці на пракосе, не асоўваўся долу пад непадымнасьцю ўскінутага на плечы жыцьцёвага меху, не губляў прытомнасьці ад радасьці зробленага, сатворанага. Такога гаспадара хата сама зводзіць, зжывае са сьвету. У кожным яе куце, у расьцягнутай у ім павуціне — асуджэньне і прысуд яму. I то не павук там шчыруе, а цянётнік, раскідвае цянёты лёсу пустадомка і балабола, верны знак яго кароткаму веку пры вечнай хаце. Ён, барсукавата касалапячы, абышоў старую з яе пеўнем і подбегам грузнучы ў гурбах і сумётах намеценага пярэсыпам неўляжалага сьнегу, бо было яго зусім нічога — такая сухая з такзваным марозам галашчокам выдалася зіма — паківаўся да свайго падворку. Яшчэ толькі адмыкаючы дзьверы, ледзь-ледзь падымаючы іх, каб лягчэй адчыніць, ён ужо з нарастаючым сумам адчуваў — з яго хатай нешта ня так. Пацягнула, пацягнула скразняком, загойдалася, пайшла ў твар яму посьцілка, што ён павесіў перад уваходам у хату, каб ня так нацягвала халоднага паветра. Адчуваньне незвычайнасьці было, праўда, нейкае няпэўнае, больш падсьвядомае. Ён адбіваўся ад яго, ужо ступіўшы ў хату: усё ж як заўсёды, усё ж на месцы, усё як і мае быць. I падлога нават чыстая, бяз праху сатлелага тут без яго часу. Але гэта так толькі ў першым пакоі. А з другога, з меншага, дзе ён спаў, нязвыкла неяк дзьмула. Зусім ня так, як заўсёды гэта бывае, калі хата доўга ня ведае чалавека. Не закарэла застаялым густым пахам яго хваробаў, турботаў і журбы, ня даўкай, асядаючай на вуснах і ў роце цьвільлю і вільгацьцю забыцьця, а панадворкавым сонечным водарам. Водарам саладжава расталага сьнегу на страсе, вады, што аж цурком лілася на ўжо вольную каля падмурку з паўднёвага боку, хаця і мёрзлую, але ўжо ўмытую, прыхарошаную зямлю. Яшчэ не ўсьвядоміўшы, адкуль у хаце гэты жлуктавы пах сьвежай вады, як пах непрыцертай да цела бялізны пасьля лазьні, адкуль гэты сонечны водар смалы-жывіцы ў нежылым памяшканьні. Ён зірнуў на чорны апалы ліст чарэшні і яблыні за вакном, абодва дрэвы ўжо браліся пупышкамі абнаўляльнага вясновага квету. Перавёў позірк крыху бліжэй да сьценаў хаты, на парудзелую, а месцамі як пабеленую мёртвую траву пад прызбай, па­дзівіўся, як струменіць на тую траву, сьпярэшчаную жывым вечназялёным мохам, са страхі вада. I думкі яго набылі нейкі дзіўны і нечаканы самому лад, запаволена блазнаваты, ня маючы дачыненьня да таго, што вось-вось павінна адкрыцца яму. Пад час, калі сын забіраў яго ў горад, да самых маразоў жылі, кешкаліся пад застрэшшам на гарышчы шпакі. Не адляцелі ў вырай увосень, засталіся зімаваць. Ён яшчэ падумаў тады: зіма будзе надта ж лёгкая, сірочая. Але на табе... Дзе ж зараз тыя, не ў пару асьмялелыя шпачкі. Дзе сёньня яны, вечныя жартаўнікі-перасьмешнікі: гарэлку піў, піў, піў? Няўжо замерзьлі. I так шкода яму стала тых шпачкоў, што аж сьлёзы набеглі, засьцілі сонца. А ў асьлеплыя разам вочы яму пазірала пустое падвойнае — без абедзьвюх шыбінаў акно. Хоць бы шыбіны ацалелі, падумаў ён, мілы ты мой злодзейка, пакінь мне хоць шкло... На гэтым ён адвярнуўся ад сьляпой зеўры акна. Трошкі наводдаль ад акна стаяў ложак, засланы даматканай дзяружкай, на якую добра нацерушылася сьнегу. Але толькі на дзяружку. На падлозе яго не было — ну мо так толькі дзе-нідзе. Гэта сьведчыла пра тое, што ў хату залазілі нядаўна. Зіма была амаль бясьсьнежнай, нават лютаму не было чым закруціць па яго звычцы хоць невялічкую мяцеліцу. Маразы прыпадалі на голыя палі. I даволі моцныя. Усю зіму балела сэрца: ці ж ацалее па такім надвор’і збажына ў полі, клубніцы і кусты смародзіны з парэчкай у агародзе, вінаград пры хаце. Калі крыху адпускала — ішоў больш дождж з градам, чымсьці сьнег. І гэта толькі дадавала зямлі холаду. Яна адразу бралася лёдам, праз які ні травінцы, ні карэньчыку было не дыхнуць. I лёд няздольны быў назапасіць цяпла і ўгрэць жывое, той жа ягаднік, жытнёвую рунь, дрэва. I толькі заканчэньне лютага ды пачатак марца крыху супакоілі душу. Нарэшце пасыпалі сапраўдныя зімовыя сьнягі. I да таго ж прыгожыя, сьпеўныя і мілагучныя, што, каб здароўе, то дадому і начаваць бы не прыходзіў. Апошні сьнег выпадаў з тыдзень таму. Выходзіла, што якраз пад яго і рабавалі хату. Раней, пазьней — то ці намяло б у хату болей, ці б на вуліцы засталіся зладзейкаватыя сьляды. — Што ж ты, яварка мой, узяў у мяне,— мовіў ён услых, наўпрост гледзячы сонцу і вясьне праз пустое, пазбаўленае вакно. — Што ж змусіла цябе душу страціць? У маленькім пакойчыку нічога прывабнага руцэ і воку злодзея, на яго думку, не было. На паліцах, ва ўзгалоўі ля ложку — старыя, часоў гарбачоўскай перабудовы і галоснасьці, часопісы. Даволі багата, упадуць на галаву — прыб’юць, хаця і так прыгаломшылі на ўсё астатняе жыцьцё. Часопісы маскоўскія, менскія і нават кіеўскія. Але самыя апошнія па­значаны І99І годам. Год — перавярэцень. Закончылася гарбачоўская савецкая эпоха — закончыўся і век чытаньня часопісаў. I, як ні дзіўна, вось ён зараз наракае на злодзея, а большасьць гэтых часопісаў у яго таксама, можна лічыць, — крадзеныя. Крадзеныя, праўда, ад пад’ездаў дамоў і звалак, са сьметнікаў дваццатага стагоддзя і пачатку трэцяга ўжо тысячагоддзя. Бо ён, крыўдуй не крыўдуй, хоць і не зусім яшчэ злодзей у гэтым трэцім тысячагоддзі, але самы сапраўдны ў ім сьметнікавы чалавек. Як закончыўся век чытаньня часопісаў, так закончыўся і ягоны век. Ён перастаў даставаць носам зорак, пайшоў па зямлі вачыма долу, гледзячы, дзе б што можна падняць мо й трошкі прыкрасьці — мала каму прыдатнае, а яму край патрэбнае. Вось так было і з большасьцю часопісаў. I ня толькі часопісаў. Побач з імі стаяць «сьметнікавыя» кніжкі: Айзек Азімаў, Рэй Брэдберы, браты Стругацкія. Апошнія крыху абсмаленыя, выхапіў з агню. Класіка і рарытэты: Сталін, Ленін, Гогаль, Дастаеўскі, Адамовіч, Брыль, Быкаў — з вёскі Крукі, што ў Брагінскім раёне пад самым Чарнобылем. З радыяцыйнага, атамнага сьметніку. Доўга ляжалі ў непрытомнасьці вясковай школьнай бібліятэкі, таму і такія разбэрсаныя, бухматыя. Радыяцыя іншым разам бывае і бачнай. Нічога, год-два пастаяць у яго — акрыяюць, калі будуць некаму патрэбныя. Пакуль жа не зачапілі і вока злодзея — усе да адзіненькай на сваім месцы. На тое і класікі — сваё месца ведаюць. А ён, калі б ужо залез у чужую хату, іх не прамінуў бы... Ну вось, дажыўся: падумаў, значыць,— дапусьціў. А дапусьціў — ужо і зрабіў. Да гэтага і ішло. У яго хаце ня толькі апрамененыя кніжкі. Ён таксама падпечаны радыяцыяй часу. I ніхто яго ўжо ад той радыяцыі не выратуе, ніхто ня вылечыць. Няма каму лячыць. Здаровых ужо няма. Здаровыя людзі ня просяць здароўя ў Бога. Яны проста здаровыя. Хаця і ня без хваробаў. Яны здаровыя на душу і сумленьне. І гэта пры тым, што іх доўга зводзілі са сьвету, як зводзяць вошай. Зводзілі ўдала, таго-сяго з чалавекаў падкарацілі на тое ж сумленьне, душу, а ў большасьці — на розум. Таму сёньня чалавек такі абыякавы да таго, як ліецца людская кроў, хрустка, што кавуны, трашчаць і лопаюцца чарапы, халодным астуджаецца і закаравае ў лужынах і па сьценах чалавечы мозг, страціўшы энергію думаць, перацякаць у будучыню. Чалавек увогуле думае сёньня зусім не галавой, як і зусім ня тым, пра што вы адразу падумалі. Калі б хоць так, то гэта было б яшчэ не бяды. Хаця, чаго наракаць, кожны думае тым, куды Бог ці чорт каму розум уклаў. Але і гэта яшчэ можна было б вы­правіць – рукі чалавека страцілі душу, пазбавіліся розуму. Хаця па ўсім сьвеце маршыруюць, асабліва пры ўладзе, пайшлі спрэс адно толькі рукастыя людзі. Такія рукастыя, што далей ужо і некуды. Узяць хоць яго. Лічыць сябе прыстойным чалавекам. Так, пэўна, і было напачатку, калі папругай убівалі ў галаву: ляжыць рэч, не твая — хай табе рукі адсохнуць, калі ты паквапішся на яе, хай яна сама спрахне. Гэта — колісь. А сёньня? Ён, зімавальны ў горадзе, сьметнікавы чалавек, згарбузаваўся з такімі ж, як і сам, пеньсіянерамі, арганізавалі ні то калгас, ні то арцель з элегантнай назвай «Наша — справа». Прафесар-медык, пісьменьнік, лаўрэат Дзяржаўнай прэміі. Паважаныя, інтэлігентныя людзі. А распавесьці пра іх жыцьцё — ніхто ж не паверыць. Веры не дадуць, але ўсе будудь ведаць, што гэта не хлусня — адна голая праўда, бо самі амаль што так жывуць. Але ж голы, ня тое, што праўда, — і чалавек брыдкі. Усе ўтрох пачынаюць дзень уперыўшы вочы пад ногі сабе, з пільнага дасьледаваньня асяродку свайго быцьця — вучоныя людзі. — Ці не здаецца вам, заслужаны медык краіны... — звычайна адкрывае дазор вастравокі пісьменьнік. На што медык, не чакаючы працягу, рэжа: — Сам лаўрэат Дзяржаўнай прэміі... — Ад лаўрэата чую... Але ня будзем чапляцца, калега па няшчасьці. Я без сарказму. А ці не падышлі б да вашага асабістага шасьцісотага мерса для язды на Камароўку па бульбу на вашым сьмярдзючым дызельным паліве вунь тыя калёсікі ад дзіцячай каляскі, што ляжыць на баку каля восьмага пад’езду. Зьвярніце ўвагу — калёсікаў ужо толькі тры. З адным нехта апярэдзіў нас. Падсьлепавата, што крот, медык-прафесар вешае на нос пенснэ і бяжыць да выкінутай некім дзіцячай каляскі: — Дзякуй вам, калега па бізнесу, — кажа ён. — Гэта проста цудоўныя, амаль новыя калёсікі. Яны проста край патрэбныя мне, бо майго бульбавоза-мерса, як вы слушна заўважылі, разулі, пакуль я на базары пенснэ праціраў. Вы проста выратавалі мяне... I яны зноў — вочы долу — ідуць па горадзе ад будынку да будынку, ад пад’езду да пад’езду, ад сьметніку да сьметніку... Часам трапляецца і нешта каштоўнае, але яны не прагнуць багацьця. Ім бы што-небудзь з паўсядзённага, хатняга, а больш дачнага побыту: дошачка, рэечка, вядзерца, табурэтачка, скрыначка пад расаду, маток дроту. I ўсё гэта абавязкова знаходзіц­ца, выпадае ім як у бяспройгрышнай латэрэі. Больш за тое, сучасныя сьметнікі — поўныя нечаканасьцяў. Трапляюцца прыдатныя для ўжытку, а часам і зусім новыя канапы, ванны, электрычныя чайнікі і прасы, печы і пліты. Самы разнастайны антыкварыят — ад сярэднявечча да вампа і кітча стагоддзя, што толькі-толькі адышло, канае па звалках вялікіх і малых гарадоў, выкінутае туды бязьлітаснай маладой рукой напаўдэбільнага тэлепузікавага нашчадка. А гэтыя трое, іх інтэлігентныя бацькі, не прамі­наюць нічога. Толькі над патрэбнымі, але грувасткімі і цяжкімі рэчамі больш сумуюць: бачыць вока, ды зуб няйме. У іх шмат паплечнікаў і канкурэнтаў нямала. Гэта амаль усе людзі высокаэрудыраваныя, з вышэйшай адукацыяй, а некаторыя з іх і аступененыя, узнагароджаныя ордэнамі, медалямі. Што ні чалавек — асоба, народ памяркоўны і ветлівы. — Калі ласка, дацэнт, глядзіце першым. — Ні ў якім разе, перапрашаю, вы ўсё ж загадчык кафедры. Толькі пасьля вас. Толькі пасьля вас... — Гэнага Міхалкова можаце забіраць сабе. Мне больш да спадобы Міхалковы з боку Канчалоўскіх. А Дантэ ў перакладзе Скарынкіна саступіце мне. — Пане прафесар?! — Не-не. Я калекцыяную пераклады «Божественной комедии». Значна горш, калі яны сутыкаліся з людзьмі ня іхняга кола. З патом­нымі бамжамі. Хаця і з імі імкнуліся жыць у згодзе і ласцы. Паважалі іх. Як жа — сапраўдныя санітары вялікай пераўтваральнай эпохі сталічнага гораду. Пахнуць брыдка. Але як бы і чым патыхала ад гэтай эпохі і яе сталіцы, калі б яны нечакана зьвяліся? І дзякуй Богу, што гэта ёй не пагражае ні сёньня, ні заўтра. Жыве Беларусь! Ад пад’ездаў, звалак і сьметнікаў у яго хаце шмат чаго маецца. Але гэта больш вырабы, на якія ў яго спрактыкаванае вока, бо і сам тым жа грэшны. Дробная і штучная ручная работа. Сапраўднае, а мо і падробка пад касьлінскае чугуннае ліцьцё — карункавыя, высакароднага чарненьня спод­­кі і падстаўкі, адмысловыя падсьвечнікі, што расстаўленыя па броўцы печы пад юшкамі. Ён прабегся па іх вачыма — усе на месцы. Выкаваная з чырвонай медзі і аздобленая фініфцю вешалка на тры крукі. Сірочы кажушок на ёй... Не, кажушок не адтуль, ня сьметнікавы. Ён бы ніколі не дазволіў сабе накінуць яго на плечы. Не са сьметніку, але ўсё роўна аднекуль побач з ім. Гэта калі ён... Не, зноў жа, яго. Яго з тым кажушком абабралі. Ды так лоўка, так хвацка, што ён аж язык навярэдзіў, дзякуючы. Ён пажадаў займець такі кажушок, ну не зусім такі, але як дазвалялі магчымасьці. А хацелася яму не кажушка — дублёнкі. Менавіта той парой пайшла мода на іх. Ён добра разумеў, што ні шылам, ні рылам на такую рэч ня выйшаў. Да таго ж ніколі не ўпадаў па модным адзеньні. Што на ім — тое і моднае. Прымайце такім, які ёсьць, бо ўсё роўна не пераробіце, грошай ня хопіць. А тут засьвярбела: дастань з-пад зямлі ды дай. Мо таму, што за жыцьцё нічога не знасіў людскага, а тым больш з аўчыны, хаця ў свой час быў авечым пастухом. Тады аўчына не лічылася чымсьці такім звыш-звыш і аб заможнасьці ня сьведчыла. Стары чалавек, і гаворкі няма, заўсёды пры дублёнцы — кажуху. А маладому за дзеўкамі бегаць: больш лёгкае нешта трэба на плячах. Дый самі б дзеўкі хлопца ў кажуху да сябе не падпусьцілі б: няўжо такі бедны, што і на палітон ня маеш. А ён сапраўды, на добры палітон ня мог узьбіцца. Сам сябе выцягваў у людзі. У свой час быў данельга шчасьлівы, калі Хрушчоў паставіў у сталоўках талеркі з бясплатным хлебам. А з адзеньнем... То нешта даношваў за некім з большым дастаткам, то апранаўся ў казённае: фабзайцаўска-рамесьніцкае ці вайсковае — бушлаты, шынялі, кіцелі, нязьменна модныя на ўсе поры году чорныя сацінавыя сарочкі і суконныя штаны. У студэнтах прыбарахліўся, прыдбаў на блышынай барахолцы некім ужо ношаную, так званую масквічку, з шалевым каўняром — таксама мара галечы і дзяцінства. Але і ў той масквічцы з чужога пляча нядоўга давялося фарсіць, як і ў вартым сталага чалавека бобрыкавым паліто. На канікулы, калі нідзе не атрымлі­валася ўладкавацца на працу, прыязджаў да бацькі. Па завядзёнцы трэба было яго хоць нечым адарыць. Здымаў з сябе, што меў, вёз тое, што насіць зараз не па сезоне. Летам — тыя ж палітоны і масквічкі. Што было нават з рукі яму; усё роўна няма дзе захоўваць, хай будзе бацьку. Пра сябе ж буду думаць, калі надыдзе час, па прынцыпе: рабі, што трэба, і хай будзе, што будзе. І вось прысьпеў час, калі і яму закарцела дабрачай рэчы, а не неданоскаў з чужога пляча. Толькі праўда людзі кажуць: са шчырае душы ў багатыры ня выб’ешся. Таму, хто ў дзяцінстве хаваў па-за вухам недакуркі, наканавана мець да скону жыцьця жоўтыя вушы і ніколі не курыць гаванскіх цыгараў. Цешча, спагадлівая душа, зразумела яго: будзе, будзе табе, зяцёк, дублёнка. I сапраўды, выкарпала недзе, прывезла са сваёй чыгуначнай радзі­мы даўжэзны, па самыя пяты, і шырачэзны, на пяцёх, нават не кажух, а расейскі беспамерны ці не кандуктарскі тулуп. Таму што быў ён добра ў мазуце, і гады, што пэўна, пралежаў недзе на гарышчы, пакуль кандуктар таварнага цягніка не адмерла як прафесія, ня выветрылі з яго паравознага вугальнага дыму і вандроўнага бражнага расейскага ветру. Вецер і на тую хвіліну быў гатовы надзьмуць яго праз сапрэлыя прарэхі і гады, што ўтварылі тыя прарэхі. Але ён быў рады і гэтаму: з вялікага ня выпадзеш, можна абрэзаць — запас яшчэ будзе. Выкраіць, ну, няхай не зусім дублёнку, але нешта памежнае як гэта і на самой справе існуе паміж заморскай дублёнкай і тубыльскім кажухом. Не, ніштаваты, нават дабрачы кажушочак атрымаецца. — Дзьвесьце рублёў, — сказала цешча. Ён ня даў веры сваім вушам. Каб то быў нехта чужы — моўчкі б аддаў, павярнуўся і пайшоў. А тут мусіў угнуцца і выкласьці дзьвесьце рублёў. Хаця пазьней бачыў такія ж да пят кажухі на Далёкім усходзе. I не раўнуючы — новыя, бяз дзірак і мазуты. Толькі чамусьці прыталеныя, усяго за дваццаць сем рублёў. Ён адлічыў цешчы грошы, падаў у рукі, ня гледзячы ёй у вочы, бо было вельмі сорамна і горача твару. Не, абурэньне зьнікла, перагарэла. Ён шкадаваў цешчу. Як, дарэчы, усё жыцьцё, пачынаючы з дзяцінства, шкадаваў тых, якія падманвалі, ці прагнулі падмануць яго, прымаючы за нешта блазнаватае і недапечанае. Таму ў дзяцінстве ён часта і горка плакаў. Так горка, што і сёньня перахоплівае горла даўкі камяк. Дзіцячыя сьлёзы кіслатой і воцатам выпальвалі душу. I там, дзе ў ёй асядаў, запасіўся попел і ўтваралася дзірка, праломіна, з таго ж попелу і сьлёз, у бездапаможнай цішы начэй, узыходзіла, прарастала нікому ня бачнае, па першай пары нават яму, трэцяе вока. Жалобнае па ўсім сьвеце, шкадавальнае. Хаця напачатку тое вока нікому нічога не даравала. Ён адчуў, што гэтая неміласэрнасьць можа закончыцца яго ж сьмерцю. Адчуў, таму што непраходна хварэў на ўсе вулічныя мясцовыя хваробы. І пазьней, дзякаваў за іх Богу, бо праз гэтыя хваробы спазнаў літасьць. I ня толькі да жывога, але і да мёртвага. Ён, ня ведаючы сам, яшчэ здалёку пазнаваў, як насоўваецца і ахутвае яго чужая няпраўда і падман. Яны кожны раз хоць на імгненьне ды вы­крывалі сябе. Выкрывалі ўласьцівы толькі няпраўдзе і падману пах, колер і дух. Дух непрыхаванай глыбіннай варожасьці, стоенай адчужанасьці, пагарды і непрыймальнасьці шчырага і людскога, сваёй надзвычайнай зьверхнасьці над простасьцю і наіўнасьцю шчырасьці. I ён, хоць і ніякавеў ад гэтага, але пасьпяваў ухапіць, адчуць іх хітрыкі. Адчуць, як ад радасьці і задавальненьня ўжо амаль зьдзейсьненага падману, сьпявае іх душа: як жа, наскочылі яшчэ на аднаго дурня і блазна. А ён ня дурыцца і не блазнуе, хаця мо і з пароды бажавольных. Але цяпер у ім толькі сум і журба, бо ён заўсёды шкадаваў і шкадуе тых, каго павінен ненавідзець, хто па жыцьці абдурвае яго ці лічыць, што абдурвае. Ён ведаў у твар сваю і чужую праўду. I яму непамысна ад чужой няпраўды. Асабліва зводзіць, вымушае нудзіцца і надоўга замаўкаць няшчырасьць блізкіх яму людзей, якім абавязаны верыць, дзяліцца хлебам, сольлю і ложкам.. I ён дзяліўся, без ваганьняў працягваў руку і хлеб, падаваў няпраўдзе. Бо не падаць міласьціну жабрачай душы — куды большы грэх, чымсьці не падаць на цьвінтары прафесійнаму жабраку. Толькі напрыканцы яго жыцьця надта ж багата стала на сьвеце жабрачых душ. Столькі напладзілася, столькі разьвялося на ўладным амбоне, што куды ні кінь, абавязкова трапіш у таго, каму хоць нешта ды павінен, і да самай труны ўжо не разьлічыцца. Некаторыя з іх, каб лацьвей і хутчэй яго абабраць, нават зводзяць рахункі паміж сабой, варагуюць і б’юцца. Распранулі да ніткі, а цяпер патрабуюць ужо і душу. I душа ў яго, як і ў дяцінстве, працягвае плакаць і выгараць. Толькі цяпер у ёй нічога ўжо больш не нараджаецца. Адно — зьбіваецца з нагі, дагарае сэрца... Чорны кажушок, дублёнка ягонага юнацтва, з усімі дзірачкамі, латкамі і прарэшынамі замест кішэняў, з шыкоўнымі гаплюкамі, але бяз гузікаў, вісіць каля грубкі на круку сьметнікавай антыкварнай вешалкі. Ну і дзякуй Богу. Ён добра, мо з чвэрць веку, служыў яму. Добра палавіў рыбы, добра пагрэў плечы і душу. Добра паслужыць яшчэ і сёньня. Ватні матрац набрыняў за зіму вільгацьцю. I як яго не старайся прасушыць каля печы і нават на чэрані, вільгаць ня выцісьнеш. Яна будзе праступаць і праступаць, ахопліваць у сьне цела — прастуда старым касьцям пад ранак забясьпечаная. А з кажушком, хоць і падзёртым, ён не прападзе. Кіне яго паверх матрацу і ўсю вясеньнюю яшчэ доўгую ночку будзе раскашаваць у сухенькім. I балячка ніякая, ніякая скула не прыкінецца. Дзякуй табе, авечка, за гаючую і выратавальную і на поўначы, і на поўдні поўсьць. Дзякуй табе, цешча, за падарунак — дзьвесьце рублёў сёньня ніякія ня грошы. Дзякуй табе, чалавек, што не паквапіўся, ня зьнёс з хаты і ня кінуў пад плотам мой запаветны чорны кажушок. Ён прайшоўся па ім рукой і тыцнуўся носам. Цяжка было адарвацца ад выбітага вакна, павярнуцца і перайсьці ў другі пакой, каб пачаць рэвізаваць яго. Паглядзець, прыкінуць, чаго там не хапае, што ён страціў, на што зьбяднеў. Але ж і так ён ужо занадта затрымаўся ў так званай спальні. Стаіўся, аціх, задумаўся. Нават птушкі ўжо не зважаюць на яго нерухомую постаць у вакне. Прыляцела сарока, з пад­скокам пабегала вакол яблыні, паспачувала яму яшчэ з зімы непрамытым зладзейкаватым вокам. Бяз галасу і строкату, памахваючы хвастом, як Фенька спадніцай, адляцела, лодачкай залунала над чысьцюткімі разьмяклымі ўжо сьнягамі. I шпачок прыскочыў, моўчкі прысеў на галінку з праклюнутым ужо, але яшчэ сьветлачырвоным намёкам на дружны па вясьне квет, распушыў, прыхарошыў перайкі і неяк незавершана, хапат­ліва зьнік. I мо толькі гэтай сваёй хапатлівасьцю, нешта памкнуўся выказаць яму. Хаця ён перад тым, як зьнікнуць шпачку, і пасьпеў зазірнуць яму ў кругленькае і прасьветленае вясной вочка, але мовы птушынай не зразумеў. А было ў тым вочку нешта, было. Шкада, што ён нямы і глухі перад імі. Наогул у яго з усімі птахамі бяда, поўнае і зацятае непаразуменьне. Ён прытуліўся плячыма да грубкі, што складала адзінае цэлае з печчу і камінам, чым ён, не прызнаючыся нават сабе, ганарыўся: яго праект. Адчуў целам прытоены ў цаглінах дакор і спалох, бо ніхто ж іншы, як зноў жа сам ён і парушыў тыя цагліны, скрануў іх з угрэтага месца, пасьвідраваў іх, патачыў, што шашаль бервяно электрадрэльлю. А ва ўсім вінаватыя птушкі. Так павялося ўжо, лічы з дзяцінства, што з усім адушаўлёным на зямлі жыве ён у міры і раўнавазе, а вось з птушкамі — ні згоды, ні ладу. З дзяцінства ён быў вінаваты перад імі, адтуль жа і ішоў за ім грэх. Хаця гэта ён сёньня разумее — грэх, а на той колішні час... Бо не выпадае памятліваму і прыстойнаму чалавеку, што б там не было, спасылацца на даўніну і абставіны, але ён вымушаны ўсё ж спаслацца якраз на гэта. Спаслацца і прызнацца: дзяцінства яго і яго пакаленьня было не з узорна паказальных. Жорсткае і бязьлітасна разбуральнае ў адносінах да асяроддзя, у якім яны расьлі. Кветкі жыцьця ўбіраліся ў сілу, ішлі па ім, узьбі­валіся на ногі, не прамінаючы, не пакідаючы жывым нікога з тых, каго маглі выпароць ці то з зямлі, ці то засьпець на дрэве ў лесе. А што ўжо вераб’ёў-канаплянікаў трушчылі — яны ж і зваліся — жыдкі. І самі яны тае пары — напаўвясковыя, акраінна гарадскія — былі надта ж і ўсім вельмі ж падобныя на тых канаплянікаў-жыдкоў. Шыі сабе скручвалі, рукі, ногі ламалі, палюючы за іх яйкамі. Не раўнуючы — маленькія кітайцы, што абвясьцілі вайну вераб’ям і ўвогуле птушкам яшчэ задоўга да славутых старажытнасьцю сваёй адукацыі і культуры кітайцаў. Задоўга да зьяўленьня ў паўсядзённасьці замежнага слоўца займелі яго — хобі. I іх мо адзіным па тым часе хобі было — калекцыянаваньне яек. I ў тым хобі яму і яго хеўры сярод дзятвы ўсяго горада не было роўных. Яны сапраўды былі здольныя здабыць тое яйка не тое што з-пад курыцы, а нават з-пад самога кракадзіла. І спыніць іх у здабываньні тых яек не магло ўжо нічога. Не зважалі, што дупло якой-небудзь птахі такое, што і камар носам туды не паткнецца. А рукі іх усё ж былі вясковыя, сялянскія, ужо набраклыя ад работы. I туды, у дупло, яшчэ самахоць так-сяк, а адтуль ужо аніяк. Бацькам іх не аднойчы даводзілася браць сякеры, цягнуць у лес драбіны і расьсякаць, пашыраць дуплы, каб захаваць на далейшае жыцьцё і працу руку свайго нашчадка. За тое ўжо па дарозе з лесу бацькам ніколі не выпадала апярэдзіць сваіх сыноў, хаця яны пасьля вызваленьня часьцяком і накульгвалі і руку, што ляльку, трымалі за пазухай, і ня толькі таму, што яна смылела — птушынае яйка ўсё ж было ашчадна заспакоена ў сьціснутай далоні. Трывалі гнеў бацькоў. Не баяліся граху бурыць кублы ластавак, таго, што пасьля іх разору яны як бы самі пераўтвараліся ў ластавак: твар рабіўся рабым — пад колер ластаўчыных яек. Але адгадка падобнай сьмеласьці была прыхаваная яшчэ і ў тым, што чысты на твар, бяз ластаўчынага рабаціньня, хлопчык на іх вуліцы мог бы лічыцца няправільным, ледзь не выродлівым. Агульная вулічная нястача фарбавала іх у адзіны колер, як крыху пазьней ужо розьніца ў тварах нівеліравалася адзінствам наканаваных ім лёсаў. А выхваленьне калекцыяй птушыных яек — гэта была мо адзіная радасьць, што спазналі яны за сваё скарочанае з двух бакоў — вайной і працай — маленства. І ня так проста было яе здабыць, займець тую калекцыю. Яйкі патрэбны былі сьвежыя, мо яшчэ нават цёплыя — толькі-толькі зьнесеныя. Не загуслыя зародкавым птушыным жыцьцём. Не­малым умельствам было і прадзяўбсьці дзьве дзірачкі ў здабытым ужо яйку так, каб ні расколінкі, ні трэшчынкі. Убачыць, знайсьці такую саломінку, каб яна таксама не пашкодзіла шкарлупіну. Патрэбен быў спрыт і выдзьмуць зьмесьціва яек, каб потым прасушыць іх, нанізаць на нітку, павесіць на шыю. I тубыльскім Чынгачгукам, правадыром вулічных чырвонаскурых на заходзе сонца, калі яно асабліва ярка зьбегам красак адценіць твой твар, дрыготкім сьвятлом адаб’ецца ў кожным яйку, выйсьці на вуліцу на зайздрасьць сваім хаўрусьнікам. У яго калекцыі меліся ўжо амаль усе яйкі птушак, якія бытавалі ў іх краі, ён пачаў ужо страчваць цікаўнасьць да яе. А мо і паразумнеў. Але ж не дарэмна кажуць: сквапнасьць нарадзілася раней за нас. Неяк напрыканцы вясны, здаецца, на самым пачатку лета, ці не пад Сёмуху тое было? Так, на позьнюю па траве і лісту Сёмуху ён з сябрукамі якраз жа і вы­правіўся ў лес, каб надзерці дзеразы. Расьліна прыдатная для таго, каб упрыгожыць труну з нябожчыкам і на Сёмуху разьвесіць на весьнічках, варотах у хлеў і на дзьверы ў хату — абараніць яе і гаспадарку ад суроку і вядзьмарства. Расла дзераза ў іх краі ў адным толькі месцы. У чорным дрымотным лесе за чортавай прорвай — дрыгвяным балотам, дзе тапілася шмат і людзей, і жывёлы. Яшчэ на падыходзе да таго чортавага лесу яны навыперадкі адзін перад адным да зьняменьня настрашылі сябе пачварамі — крыж на пузе, на свае вочы бачыў — што жывуць тут і з кожнага жыўцом высмоктваюць кроў. А ўжо як гукнуў сярод дня, пэўна імі ўзьняты пугач, то толькі дрыжыкі ў каленях не дазволілі ім рассыпацца гарохам па хмызах, ды яшчэ сьледам за голасам — зьяўленьне самога чорнага постраху. Так адразу ж пацямнела ўваччу кожнага, нібы хмара раптоўна наплыла і зацьміла сонца. Чорны страх чортавай прорвы і чорнага лесу быў вельмі вялізны і на крылах, куды большых і шумлівых, чымсьці ў самага сучаснага самалёту. Усе яны, дзе хто быў, так і папрысядалі. А яму, калі прызнацца, дык нават закарцела зьняць штонікі, каб не абмачыць іх, пазбавіцца ад лішняга, што аднекуль зьявілася ў ім. Нягледзячы на такую нечаканасьць, ён усё ж здолеў прасачыць, куды памкнуў страх на сваіх вялізных крылах, дзе схаваўся, прысеў мо з такой жа, як і ў яго, нагоды. Страх апусьціўся на вялізны будан на пракаветным неабдымным дубе. Пераліўся, увайшоў у той чорны будан, як бы з падгарэлага сучча, сплыў у яго і растаў у ім. Дуб быў ня толькі абамшэла неабдымны, але высачэзны: прапорваў макаўкай неба да аблачынкі. І метраў са дваццаць, калі ня болей ад зямлі на ім не было ні адзінага сука, ні адзінай галіны. І яшчэ працягваючы баяцца, ён мімаволі падумаў, што гэта ўсё ж ня птушка. А калі птушка, то ў яе павінны быць яйкі. Пайшоў чырваньню ад жаданьня прыдбаць яйка таго страха. Ён усё яшчэ працягваў баяцца. Зьляканае сэрца разьдзірала грудзіну, прыліплую да сарочкі, а ногі ўжо несьлі да таго дуба, што капыты мнучы вясновую траву, а рукі ўжо кіпцюрамі драпежнага зьвера пабеглі па кары, абмацваючы, дзе, за што і як учапіцца, прыкіпцюрыцца. І туды, туды пад аблокі. Матыльком, яшчаркай, лясной дзікай кошкай — рысьсю. Метраў з дваццаць ён пераадолеў на адным дыханьні. Пасьля чаго адпусьціў, перавёў яго, даў волі самлеламу сэрцу, калі дабраўся да першага сука. Не затрымліваючыся на ім, падзёрся да сука другога. І калі ўжо той навіс над ім, адчуў як бы цень нейкі чужы, ці то думка ці то вока чужое леглі на яго лесьвіцай стрыжаную галаву. Спачатку прабеглася подыхам ня вельмі сьвежага ветру, нібы пагладзіла, прылашчыла пасьля хлева і каровы нямытаю рукой, а потым раптоўна цюкнула, ды праменька ў неакасьцянелае яшчэ цалкам цемечка. Выразна так, ад душы цюкнула, што каменьчыкам, праўда, дробненькім, але з рагаткі. А потым пачало дзяўбці па валасах, па кожнай валасінцы асобна і з пацягам. Тут ён яшчэ раз спужаўся, толькі ўжо сьвядома і з жалем да сябе. Падумаў, што застанецца лысым. А вяртацца ў яго маладыя гады лысым на зямлю да сваіх сябрукоў — гэта ўжо лепш мёртвым. І адразу на могілкі. Разам з гэтым, сьвядомым і балюча шкадобным страхам, хтосьці пагрозьліва і папярэджваў яго. Загадваў спыніцца і неадкладна спускацца долу. Калі ж будзе назаляць, будзе ўпарціцца і караскацца да вяршыні, да самой аблачыны над макаўкай з чорным буданом-хатай — навечна застанецца ў той абгарэлай хаце ці пойдзе за аблокі, у неба. Сам ператворыцца ў чорны страх, якім пачнуць пужаць ужо іншых жывых хлопчыкаў. У яго хапіла сілы толькі на тое, каб узьняць галаву і ўбачыць, здаецца, прама перад сабой маленькае, але даволі злоснае птушынае вока. Зло ў тым воку было скіраванае на яго і ўсё большала. Яно пашыралася, рабілася непраглядна глыбокім і цёмным, хаця месьцілася на маленькай і прыгладжана чорнай галоўцы. Ён яшчэ здолеў пераканаць сябе: гэта ніякае ня зло і ня страх, а морак такі ў яго. Чорны ж бусел — птушка бяскрыўдная, толькі вельмі патаемная, скрытная. Гэтае адкрыцьцё, угаворваньне самога сябе пазбавіла яго апошніх сілаў. Ён прытуліўся, прыліп да дуба як смоўж на сонцапёку да гарачага асфальту. I пэўна, надоўга, бо сябрукі ўнізе, што спачатку моўчкі і цярпліва сачылі за ім, пачалі галёкаць, выгаворваць яму: час зьбірацца і ісьці дамоў. Ён не азываўся. Яму здавалася — падасьць голас і лопне, пе­рарвецца тая дрогкая павуцінка, што ўтрымлівае яго на дрэве. Рукі ад­ліпнуць — і ўсё. А ўнізе ўжо злаваліся. Туды, да выпнутых вонку каранёў дуба, здавалася, перабраўся цяпер яго ўжо чорны страх. Страх і ганьба, што ён такі баязьлівец. Ён узьняў галаву, спадзеючыся ўтапіцца ў бязьмежжы злога страху чорнага бусла. І ўбачыў, што ў яго воку няма больш пагрозы і злоснасьці. Гэта было звычайнае, мо нават зусім і ня чорнае, далёка ж, вока лясной птушкі. Зьдзіўлены, ён мімаволі расшчапіў рукі і абрынуўся ўніз. У апошні момант яму падалося, што з кубла бусла вужакай выхапілася чорная даўгая шыя. Яна расьцягнулася як гумавая, пайшла за ім, ахапіла, прысмакталася да яго стрыжанай галавы і перапыніла імклівы палёт. Ачомаўся ён ужо седзячы на першым суку дуба. Праз парваныя штонікі з падрапаных каленяў сачылася сукравіца. І вельмі балела галава. Нават не сама галава, боль быў не глыбінны, як звычайна, смылела скура. Ён, баронячы сьвядомасьць, пачаў думаць, што ўсё прымроілася яму, — інакш давялося б прызнаць, што яго сапраўды выратаваў бусел. Чаму ён не даваў веры, бо гэта было немагчыма. Немагчыма нават нікому і расказаць. Засьмяюць. Не, не было. Ніякі чорны бусел яго не ратаваў. Але калі дакрануўся да валасоў рукой, адчуў, што яны сапраўды падаўжэлі, а мо проста памякчэлі? Не калолі руку, як гэта было раней, калі ён адбіўся ад матчыных нажніцаў, уцёк з хаты — пайшоў з сябрукамі ў лес па дзеразу. Ён сам здолеў спусьціцца з дуба долу. I, разьвітваючыся з ім, ужо і шкадаваў, што ў яго калекцыі няма і цяпер, пэўна, ніколі і ня будзе яйка чорнага бусла. А мо?.. Ён пільна прыгледзеўся да кубла чорнага бусла і ўбачыў, што адтуль, з паднябесься, таксама глядзяць на яго. Чорнае бусь­лінае вока і праз адлегласьць здавалася зажураным і зноў пагрозьлівым. Дакорліва пахіствалася і чорная маленькая галоўка на вужынай шыі, нібы папярэджвала і падавала яму нейкі знак наперад. Той знак, быў ён ці не, ён разгадвае і сёньня. Толькі іх, знакаў гэтых няпэўных, з тае пары памножылася. I амаль усе яны, лічы, птушыныя, нібы там, у дзяцінстве, ён ступіў туды, куды чалавеку нельга было ступаць. Зайшоў за край і нечым угнявіў птушынага Бога. А тым Богам быў чорны бусел. І пагнаў ён на яго сваіх крылатых пасланцаў немаведама толькі з якімі пасланьнямі. І з таго часу яго сумеснае пражываньне з птушкамі варожа ваяўнічае і спрэс знакавае. Птушкі ляцяць да яго, год на год не прыходзіцца, самыя розныя. Адно лета ўдалося толькі ластаўчынае. Гэта калі ён надумаў перасыпаць хату — ціснула яна яго да зямлі. I ён захацеў дадаць пару вянцоў, заадно пагля­дзець, як захаваліся бярвеньні, замяніць, калі што. Толькі разабраў і пачаў зноў складаць зруб, як аднекуль, нібыта з праху, з пылу старой хаты столькі выхапілася, прыскочыла маўкліва руплівых ластавак, што дзіва брала і рукі чамусьці самі апускаліся. Даўно ўжо лета, яны даўно ўжо на яйках павінны сядзець. I сядзяць паўсюдна. А гэтыя толькі пачынаюць кублы ляпіць. I не дзе-небудзь, а на бёрнах, на столі і бэльках, у сярэдзіне яго хаты. Ад некага яшчэ колісь ён чуў, што гэта знак нядобры: птушкі ў хату, гаспадар — з хаты, паперад нагамі. I ён пад стогны і лямант служак Госпаду, чорных манахінь ці ксяндзоў, сам з засьлепленымі вачыма разбурыў іх гнёзды. А яны лёталі вакол яго, кружыліся, толькі за рукі не хапалі, каб ня ведаў пра прыкмету, абышоў бы бокам, ніколі не наважыўся б. А тут мусіў і не за сябе, неяк за хату было крыўдна: што ж гэта сапраўды такое, паганяць хату, а яму толькі цярпець ды трываць. Нічога, зразумелі, пэўна. Адчапіліся, зьніклі як і не было. Толькі чорныя плямы ад гразі ўсё ніяк не сыходзілі. Мінуў той год. I надышоў год наступны. З лесу выйші, высыпалі на поле на яго чарэшні з вішнямі ці ня ўсе да адзінага тутэйшыя дразды. Ішлі на ягады такімі асьмялела шэрымі чародамі, што не зважалі і на чалавека, калі той хацеў спыніць ці завярнуць іх, пачынаў блазнавата падскокваць і што пудзіла махаць рукамі. Абміналі бачком і рассаджваліся на дрэвах, пакрыквалі — перагаворваючыся, біліся за лепшую галінку з ягадамі і за самі ягады, дралі горла, сралі і не пакідалі саду, пакуль ня выелі ўсё да апошняй чарэшанькі з яшчэ зялёнымі вішанькамі. Не дапамагло і белае покрыва на дрэвах, спанбойд, якім ён укрываў дрэвы ад нашэсьця драздоў, шыліся пад той спанбойд, як старая пад коўдру і, здаецца, нават яшчэ дзякавалі за ўтульнасьць. Мінуў, адышоў і год нашэсьця шэрых лясных драздоў. I пабеглі, пакаціліся запар гады новай навалы. Гады нашэсьця крумкачоў і сарок. I найбольш жахлівы з іх год белай набрыдзі — рачных, а мо, то і марскіх, чаек. Толькі факт застаецца фактам. Раней іх тут і блізка не было, хаця вада і рэчка меліся. Яны прыйшлі на тутэйшую ваду, як печанегі ці полаўцы, мо і з тых краёў — бязводных, галодных і злых сёньня, дзе пачалі і пастрэльваць, паляваць на чалавека. Дзе зноў пачало адраджацца, а хутчэй, уступіла ў пару росквіту рабаўладальніцтва, толькі як заўсёды бывае пры паўторы, вывіхнута цывілізаванае — пячорнае. Пачало адраджацца, бо як высьветлілася, ніколі і не зьнікала, прытоена гнаілася толькі ў змрочных і сырых скляпеньнях старажытных мураваных сакляў, ямаў і хованак, якіх не кранулі ні час, ні навука з культурай. Тое, што некалі было, застаецца ўжо назаўсёды. Чалавек — лепшы магільшчык самога сябе і сваёй гісторыі. Ад Адама і Евы і да самога Апакаліпсісу. Вечны носьбіт свайго мінулага і будучуга, славы і паскудства. Яму ніколі ня выракціся самога сябе, свайго шляху і лёсу, нацыі і крыві. Што ўвайшло ўжо ў яго кроў, тое там і засталося. Як у лоне жанчыны семя яе першага мужчыны і ўсіх наступных, якіх яна зьведала. Яно абавязкова абвесьціць сябе ў нашчадках, як бы яна ні хавала свой грэх. І чалавек сёньня амаль паўсюдна пачаў вяртацца да свайго, для каго палацнага, а для большасьці — пячорнага, сярэднявечча. У некаторых нашых гаротных вёсках колісь — так горка жартуюць — спрабавалі разводзіць скаціну хвастамі. Адразалі валу хвост, садзілі ў граду і нават угнойвалі і палівалі, каб хутчэй прарастаў і множыўся. Падобна гэтаму так цяпер зводзілі чалавека. Жыўцом закопвалі ў заведама бясплодную зямлю — пустыню. I ён, як качан капусты, прарастаў галавой з пяску, і нема лыпаў вочкамі, няздольны і азвацца, заплакаць, падаць голас, бо быў кастрыраваны ня толькі на працяг свайго роду, але і на язык, мову. Вось такая жорсткая бязьлітаснасьць, прага зьнішчэньня жывога перадалася ўсяму навокал: траве, дрэву, вадзе, паветру і нават птушцы. I птушкі пярэваратні паляцелі з краю ў край, дасягнулі і гэтага кута, чорнай хмарай абрынуліся на сады і ягады, нават пустую бульбу і чорны хлеб тубыльцаў. Белыя чаіцы мялі ўсё падчыстую, на што падала вока, што траплялася на іх шляху, як саранча лясоў, палёў і рэк — незасеяных высечаных перасохлых у другім яшчэ міленеуме, напрыканцы яго. Гурганы ж і крумкачы, сойкі і сарокі, як тутэйшыя ўраджэнцы, аказаліся больш дасьведчанымі, што тут найбольш смачнае, і больш аднак пераборлівымі і ненажэрнымі. Упадабалі пахкія суніцы на градках, клубніцы, а пазьней ужо, калі адыходзілі гэтыя ягады, — іргу, садовыя буякі і абляпіху, рабіну з калінай. А да таго, калі ў агародзе было пуста, сарокі з крумкачамі рабавалі, выманьвалі са шпакоўняў і забівалі маленькіх шпачкоў, падробліваліся пад мацёрак, нібыта есьці ім прынесьлі. А тыя верылі, адгукаліся на чужы піск, паказвалі галоўку і зявілі жоўты рот. Тут іх і выхоплівалі вонку драпежніцы, дзерлі і елі, што чалавек гавяду, нахабна седзячы паблізу ж ад шпакоўняў, пад плач і галас няўцешных і бездапаможных бацькоў. І што б гэта значыла, адкуль ішло і куды вяло — даводзілася толькі гадаць. Як кожную зіму гадалася, з якой пошасьці пачне вясну чалавек, якое новае птушынае насланьнё на жытло чалавека будзе сёлета. Але ўсё гэта былі толькі кветачкі. Ягадкі пайшлі потым. Чаго варты толькі адзін, няспынны і нязводны, знак савы, мо таго ж самага пугача, якога ўзьняў ён з сябрукамі за чортавай прорвай у чорным лесе. Нечым жа неадкладным і вечным надта ж быў ён заняты там, і давялі яны яго, раззлавалі, разьюшылі, калі з тых далёкіх дзён сьлед у сьлед неадчэпна ці то ён сам, ці то ўжо цень яго ідзе за ім па ўсім ягоным жыцьці. Няздольны прабіцца голасам, зводзіць да роспачы і сардэчных зрухаў маўчаньнем, простай прысутнасьцю побач, жахлівымі неразгадваемымі знакамі. Каторы год, як дзяцел, дзяўбе і дзяўбе ў адно і тое ж месца. Вось у гэтую самую печ, да якой ён зараз прытуліўся плячыма. Вымушае яго каторы ўжо год займацца адным і тым жа, нудзіцца, непакоіцца. Думаць, шукаць, зводзіць канцы з канцамі і губляць, ня бачыць іх: адно толькі — дзятлам завіхацца каля печы і грубкі. Дзяўбці іх долатам, стамескай, шлямбурамі і сьвідраваць электрадрэльлю. І сёньня ў яго ўжо ня печ і ня грубка, а бабін дуршлаг, на які адкідваюць макароны. I ў галаве ў яго ўжо дур. Бяз шлагу, дзякуй Богу. А ўсё таму, што ўнадзілася да яго селішча, да яго печы сава. Калі гэта здарылася ўпершыню, ён хоць спачатку і крыху разгубіўся і трошкі напалохаўся, а потым доўга і весела сьмяяўся. I, аказваецца, дарэмна сьмяяўся, плакаць трэба было. Але хто з пэўнасьцю можа сказаць, што, калі трэба рабіць. Што больш паведае жыцьцю: лёгкая і няцямная сьмешынка, ці ад розуму і роздуму горкая сьлязінка. Дзень быў хоць і летні, але халодны, з дажджом і сіберным ветрам. Ён узяўся прапаліць печ, падклаў і запаліў лучыну — а дым увесь на хату. І ніякай рады ня даць. Ён ужо і асмольля — карчаваных хваёвых пнёў спрабаваў — каб полымя аж шугала, і, калі ў коміне што ёсьць — выпаліла. Не шугала, як казалі ў часы яго маленства, хлёбала вялікае, а цягі няма. Увогуле ніякай цягі. Прынёс з хлява сухіх асінавых дроваў, выкарпаў недзе ў кладоўцы ў старых чугунах сушоных бульбяных лушпаек. Яшчэ бацькі ў свой час вучылі — калі комін забіла сажай, нічога лепшага за асінавыя дровы ды бульбяныя лушпайкі на сьвеце няма: як піць даць праб’е. Не прабіла. Толькі ў хаце было не прадыхнуць, так самога прачысьціла, што з усіх дзірак цякло. Дзерціся на гарышча — ляжака ў яго там не было — азьбеставая труба. Такім чынам заставалася лезьці толькі на страху. Але гэта было страшнавата — надта ж стромая ды і мокрая яшчэ. Пачаў калупацца ў коміне з хаты, ні на што асабліва не спадзеючыся, ад нецярплівасьці больш. Сагнутай арматурынай пашыўся па дымаходу. І з яго нечакана, апякаючы жахам, мякка кульнулася ў далоні яму хоць і сьвежая яшчэ, але добра пракопчаная сава. Вось чаму потым ён так весела сьмяяўся: зразумеў чаму саву завуць “смаленай”. Сам да гэтага дадумацца ня мог і дзіва такога раней ня бачыў. Пашанцавала тады, шанцавала і далей. Наглядзеўся. Калі самога, ці ня як тую ж саву, жыўцом пачалі смаліць... Прайшло з год ці два. Ён ужо і забыўся на тое здарэньне. I, галоўнае, ён не зьязджаў і не сыходзіў нават нікуды з хаты. I ўвесь час прапальваў у печы, таму што, хаця ўжо і добра бралася на вясну няспынна ішлі халодныя дажджы са сьнегам. Якраз у такую нягоду ён зажадаў добра прасушыцца і пагрэцца, пакайфаваць каля каміна. I так ужо шчыраваў, вы­кладаючы калодзежам дровы, падпіхваючы лучыну з бяростай. Запаліў усё гэта і прысеў на калені, працягнуў насустрач сарамліваму яшчэ агеньчыку далоні ў чаканьні сапраўднага, гульлівага і зыркага полымя. І не дачакаўся яго. Зноў аніякай цягі. І што зусім ужо не зразумела, юшка ні туды, ні сюды, нібы прыкарэла яна там, ці нехта ўчапіўся за яе і трымаў. Торгаў-торгаў, біўся-біўся пакуль на дровы ў каміне не закапала нешта сьмярдзючае і рудое. Ён падумаў ужо богвед што: а мо там чалавек палез і захрас. І так тузануў на сябе юшку, што выдзер яе разам з палазамі, па якіх яна хадзіла. А ў камін, на выкладзеныя калодзежам дровы, упала сава, утаропілася на яго зьбялелым сьвежа сьпечаным вокам. I нехта адтуль, з панадворку, нібы хацеў забраць яе, уздымаў і цягнуў угару за пер’е. Як яна толькі трапіла ў дымаход? На самым жа версе азьбеставай трубы была прымацавана цяпер даволі густая жалезная сетка. А да ўсяго — гэтае белазапечанае вока, гэтая хоць і птушыная, але ўсё роўна кроў у яго хаце... Іншаму б чалавеку двух такіх знакаў хапіла б па-за вочы. А яму яшчэ і трэці лёг. Прапала цяга цяпер ужо ў грубцы. I што ён толькі не рабіў, як не выдзыгаўся, знайсьці прычыну ня мог. Хаця цяпер, можна сказаць, дакладна ведаў яе. Сава ў коміне. Толькі дзе, у якім месцы — гэта было пытаньне на засыпку. Ён ледзь хату не спаліў, ліючы ў грубку ўпотайкі ад жонкі, калі яна некуды зьязджала ці сыходзіла, бензін. Усе матрацы і прасьціны пусьціў на анучы. Мачыў іх у негроле, салярцы і газе. I паліў: во трасцы табе ацалець нават смаленай. Згарыш і сьледу не застанецца. Засмуродзіў хату. Жонка, хаця і бясконца бурчэла, але ўсё ж разумела яго: печ у хаце — гэта больш для яе. Каб чыгуны паставіць, нешта прыгатаваць. Камін жа проста забаўка. Асноўнае, што ўгравае хату і чалавека ў ёй доўгімі вечарамі і ўначы — гэта грубка. Можна было разабраць, зьняць з верху яе цэглу і прачысьціць хады. Але ён тых хадоў ня ведаў, бо неяк так атрымалася па жыцьці, што класьці печы яму ня выпала. А да ўсяго, дурань, па наводцы жонкі, абклаў і печ, і камін, і грубку керамічнай пліткай. І бурыць грубку — бурыць усё. Так раілі і печнікі, якіх ён час ад часу заводзіў у хату. Глыбокадумна палілі паперу то каля грубкі — ля адтулін, што ён насьвідраваў, то ў самой ужо грубцы, бліжэй да юшкі. Усё хацелі прасачыць, дзе ёсьць цяга, дзе яна зьнікае, адкуль дзьме вецер. Але ні цягі, ні ветру не было нідзе. І ўсе печнікі аднадушна і канструктыўна прапаноўвалі — ламаць. Выйсьце зразумела: ламаць не будаваць. Толькі пасьля сьмецьця і дроваў занадта. А чаго-чаго, дроваў гэтых за свой век ён наглядзеўся. Гарэць нават не пасьпявалі, бо столькі і лесу не было, колькі за адно толькі яго жыцьцё ляснула пераведзеных на дровы людзей. I ўсе праз калена, праз калена. I пад воплескі, воплескі і галас: будуем — перабудоўваем. Курочылі, гвалцілі зямлю і дзяржаву, чалавека і яго прыроду. Таму, пэўна, і маюць сёньня тое і таго, што і каго маюць. Зноў танцуюць і нават не ад печы, яе ж няма, паўсюдна мерзнуць, мерзнуць людзі, вугалькоў нават жывых, каб рукі сагрэць, не відно. Адзіны, пэўна, толькі недзе і ацалеў і той стаіўся ў попеле, схаваўся, бо вельмі ж баязьлівы, вучаны Праметэямі апошніх стагоддзяў, майстрамі хаваць канцы ў ваду, тушыць, мачыць нават у сарцірах, а калі здабываць агонь, то вось толькі такі — датла ўсяго існага. Дрыжыць пад попелам эпохі слабы агеньчык. У пошуках яго — выкрыць, патушыць і пахаваць — карагодзяцца на галавешках учадзеўшыя людзі. Дыхаць няма чым. Перацяла, перахапіла дыханьне, нават сонцу і таму так мала сёньня на зямлі сонечных сьветлых дзён. Не, рушыць сваю печ, ламаць, тушыць які ні які ў ёй жар ён не пага­дзіўся, бо ўвогуле зламаць нешта, разьбіць было звыш яго сілаў, хіба толькі выпадкова і незнарок. I то, такая туга апаноўвала, што хоць памірай. Не дазволіў ламаць печнікам і ў самога рукі не падымаліся. Не падымаліся яшчэ і таму, бо завёўся ўжо: што ён за мужык, калі сваю ж печ ня можа ўпарадкаваць. Хто ж ён на зямлі, калі ў сваёй хаце не гаспадар — медны грош цана яму і тое ў базарны дзень. Кончыцца, але бяз рэзруху і гвалту давядзе грубку да ладу, каб і яна, грубка, ведала, чаго ён варты. Справіцца. I справіўся, давёў. Лічы два гады запар і так, каб жонка ня бачыла, дзёўб шлямбурамі стаяк у грубцы. І дамогся свайго, дадзёўбся да таго, дзе птушка, пэўна ж, сава легла касьцьмі і перакрыла дарогу дыму. Абгарэлыя косткі як напамін аб савінай экспансіі, сёньня ляжаць у хаце на падваконьніку. Павінны ляжаць, калі іх ня ўкралі, калі не па іх якраз і залазілі ў яго хату. А што? Сёньня за касьцямі ідзе дзікае паляваньне. Вылазяць яны ня там, дзе трэба. Прарастае зямля чалавечымі касьцьмі. Некалі іх па-сабачы, прысыпалі толькі зьверху: спрахнуць і так. А яны ўзышлі. I трэба неяк прыбраць гэты ўраджай, разьвезьці па сусеках, а галоўнае — даказаць, што зямля ніколі не разраджалася чалавечым чэрапам. У тых жа Курапатах, дзе расстралялі столькі народу, каторы ўжо год вылузваюцца са скуры, даказваюць: не, няма і ніколі не было ніякіх расстрэлаў. А калі дзе-нідзе і заваляўся нейкі тазабедраны сустаў, то гэта справа рук фашыстаў. Няма чалавечых костак — няма граху. У асфальт, у бетон усе сумненьні, каб не прарасьлі больш ніколі. I дарогу шырокую і сьветлую на іх вымасьціць. З мінулага ў будучае. На костках і крыві — лепшыя на сьвеце дарогі. I сёньня вартыя зайздрасьці аўтабаны трэцяга рэйху. I Немезіда ўсяго сьвету куды як утульна пачуваецца на ўладным і крывавым дзяржаўным асфальце. А каб на тым магільным асфальце і бетоне нічога не прарасло, ня мелася нават і намёку на нешта такое-гэткае — пабудаваць там дачны пасёлак з такой элегантнай, інтэлігентна скажам, клікухай — Сонечны. Недапечаныя выкапнёвыя Кампанелы — якая радасьць будучым архео­лагам — толькі на тое і здатныя, каб на падмурку з чалавечых костак, костак зьнішчаных сваіх жа былых паплечнікаў — што зробіш, час зьбіраць косьці — выбудаваць сабе і сваім нашчадкам дачку — катэджык. Хай бы ўжо і выгарадзіліся плотам з чарапоў, наяўнасьць якіх адмаўляюць. Далонямі абедзьвюх рук ён пагладзіў, прылашчыў стаяк грубкі. Адчуў, як рукі выгуляліся за зіму. I знаку ўжо не засталося ад леташніх мазалёў. Нічога, нічога, я прывяду вас у норму, падумаў так, павярнуўся і патэпаў у большы пакой — што адразу з сенцаў, праскочыў на лёгкім яшчэ, няўважным воку. Пайшоў, гадаючы, чым жа там мог пажывіцца злы і сквапны чалавек. Нічога, здаецца, вельмі каштоўнага, але ўсё такое мілае, што варта і рукі абсекчы, хто толькі да таго даткнецца. Савіныя костачкі ацалелі. Ляжалі сабе там, дзе ён і паклаў іх, што бенгальскія агні на дроціках, толькі з прапаленымі роўна пасярэдзіне скразнымі дзірачкамі. Гэта і тады і цяпер зацікавіла і прымусіла яго задумацца: як так здарылася, што дзіркі ўтварыліся там, дзе ўтварыліся. Гэта ж трэба ня з боку, не на краі, а акуратна пасярэдзіне. Як падказка яму нейкая: нанізаць іх на нітачку і павесіць на шыю, як колісь нанізваў і вешаў ён птушыныя яйкі, дарэчы, і яйкі савы. Ён пільна прыглядаўся да абгарэлых савіных костачак, а ўваччу яго стаяў пакой, у якім знаходзіўся. Стаяў такім, якім ён яго і пакінуў. I цяпер, абуджаючы памяць, ён не сьпяшаўся дасьведчыцца, ці ўсё як было, так і засталося на сваім месцы. Яшчэ на выйсьці са спальні ён з жалем і злосьцю адзначыў, як схаваў на нешта далейшае, каб хуценька адтуль дастаць і па-сапраўднаму ўжо даць волю гневу, калі, само сабой, не пры­дзецца гневацца на штосьці больш значнае і сур’ёзнае: у куце на паліцы насупраць печы мышы спаскудзілі ўвесь цукар. Два кіло было таго цукру ў цэлафанавым нераспакаваным пакеце. Ад’язджаючы, ён ня стаў прыбі­раць яго ў прадчаканьні і надзеі на будучыя летнія ягадныя клопаты. А яшчэ, недзе чуў, што мышы цукру не ядуць. І во табе на. Мо дзесьці чужыя мышы чужога цукру і не ядуць. А нашы, айчынныя, з галоднага калгаснага краю і чорта зьядуць. Добра, каб толькі зьелі. Сьвіньні, а ня мышы, дзе ядуць — там і кладуць. Чорна перамяшалі, сьпярэсьцілі да апошняй парушынкі ўвесь цукар. І дадолу, на падлогу насыпалі. Ня столькі ўжылі, колькі зглумілі. Усе хады і прабежкі свае пазначылі. Гэта ж трэба толькі так прылаўчыцца, каб адразу і есьці, і класьці на тое, што спажываюць. Хаця, з другога боку, мо за гэтым і нейкая мышыная праўда, хітрыкі мышыныя. Нармальнае стварэньне пагрэбуе да той ежы і набліжацца, а яны так ствараюць і ахоўваюць свае засекі. Чорна плямяць і хлеб надзённы, і душу таго хлеба. Такую чорную зацірку з кубінскага цукру зварылі на падлозе. Яна ўжо крыху расплывістая ад панадворкавых адлігаў. Падлога пачала ўжо набракаць, насычацца і дыхаць ёй. Гэта ж мыць і мыць цяпер, шараваць і шараваць. Ачышчацца ад мышынага паху, пранікальнага на кіламетры, які ўжо даўно і, здаецца, з усёй зямлі склікае, заве і плодзіць усё новыя і новыя чароды мышынага нязводнага племені. Бо апошнім часам ідуць запар усё мышыныя ды мышыныя гады. Здаецца, надышоў, прысьпеў мышыны дзень, мьшыная эпоха. I доўжыцца яна, без перабольшваньня, ужо другое дзесяцігоддзе. Па ўсіх прыкметах і знаках столькі ж часу ў яе і наперадзе. Па чалавечых мерках мо і небагата. Але калі ўлічыць, што столькі ж гадоў, а мо і два разы па столькі, пасьля заканчэньня мышынага веку людзям будзе ікацца і адгукацца гэта шэрае нашэсьце — плакаць хочацца за сваё апаскуджанае, сточанае мышамі жыцьцё. Забягаюць і забягаюць яны жыцьцю і чалавеку наперад. Толькі ён напнецца ў сваім хамуце, выхапіць з калдобіны воз, узаб’ецца на роўную і тупкую дарогу, а на ёй, перад самай яго храпай, ужо сядзіць, скаліць белыя зубкі маленькая-маленькая мышка. Столькі іх разьвялося, такія яны руплівыя, ды пладавітыя. Шчыруюць і шчыруюць, дбаюць і дбаюць, аж бярвеньні ў хаты стогнуць, парахня з іх сыплецца. I ў кожнай мышы па тузіну сынкоў, а ў сынкоў па тым жа тузіну сястрычак. I ў кожнай — плойма дзетак — унукаў ды праўнукаў. Па-за вочы хопіць на ўвесь чалавечы род. Што ёсьць і яшчэ будзе. І чалавечы род перад гэтым мышыным нашэсьцем, падобна, здаецца, робіцца ўсё больш і больш шэрым, мізэрным, туліць галаву ў плечы. Адмаўляецца працягваць сябе. Усьлед за мышамі, якія мо на самой справе ня толькі пладавітыя – разумнейшыя за чалавека, тыя з іх, хто ў свой час пазьбег вар’яцкага дому першымі зразумелі, што ў сёньняшняй хаце ўсё ж лепш жыць па правілах вар’ятаў: не зважаць ні на што на белым сьвеце, як напрыканцы яго, не баяцца свайго паскудства і брыдоты ні на душы, ні ў хаце. Плакаць хочацца, як апаганена ня толькі хата, але і сама зямля, пачынаючы ад палітых уласным потам і крывёй сваіх жа сотак. Ніколі так добра ўспушаныя і ўгноеныя палеткі і чарвякі-выпаўзьні ня сточвалі, як сёньня працялі палі сваімі хадамі мышы. Раней норы рабілі ўсё ж патаемна, каб не кідалася ў вочы, дзе-небудзь пад стажком сена, саломы. А цяпер нахабна, навідавоку, нават на картаплянішчы, сярод грады з памідорамі ці гуркамі: а нас — раць незьлічоная — убачыце адну, прыб’еце — дзесяць устане, востразубых і вусаценькіх. I дзе ні ступі — скрозь, скрозь мышыныя норы адвесна, патырчакам і стаўбуром уніз. У самае сэрца зямлі. I з кожнай нары, як сьцяг, тырчыць ці то каласок жытны ўкрадзены, ці то прыкрывае яе ад сонца пачатая ўжо іх вострым зубам невялічкая, яшчэ недасьпелая бульбіна. I ціха-ціха навокал. Ні ў небе коршака, ні ў лесе пугача, ні ў хаце ката. Толькі стоены пошум мышыных зубоў. Мышы нагульваюць тлушч у цішы. Пяць пар іх за год могуць даць прыплод шэсьць мільярдаў, якраз усё насельніцтва планеты сёньня. Людзей меншае, мышэй большае. Чалавек выраджаецца, мышы пло­дзяцца. Займаюць зямлю, напаўзаюць на сьвет, як найноўшая шэрая раса. На палі, на сьвіраны, хаты і сады. Вялікае садовае дрэва, ці нават васьмі­дзесяцігадовае карлікавае ня здолеюць паваліць, адужаць адразу і цалкам, бяруць, як Гулівера ў краіне ліліпутаў, па частках. Пачынаюць з каранёў, з мазгавых цукровых костачак. З усіх бакоў абкружаць, аточаць небараку, што абралі ахвярай сабе і год, і два, да тае пары пакуль не пакладуць — не супакояцца. Здаровае зьнешне дрэва чэвярэе, хварэе, спачатку вершалінай, непрыросна ўсыхае. Зусім не дае плоду, ці родзіць плодам ужо мышыным. Яблыкам і грушай, што прырастаюць да іх плоці тоўстай і пукатай ножкай. Нібыта па-над яблыкам яшчэ адзін яблык вырас, як гэта з грыбам бывае ва ўрадлівы год — надараецца, растуць двухпавярховыя. Дарослы грыб, маці, а на яе галоўцы яшчэ грыбок — дзетка. Так і тут. Толькі грыб што — цьвіль, плесень. А яблык, здаецца, не бяз розуму і да такіх бязглуздых вольнасьцяў усё ж не папускаецца. Трымаецца сваёй пароды і змагаецца, таму той, што ўзышоў і вырас над ім, хаця і вельмі падобны на сапраўдны яблык, іншым разам нават з сарамлівым румянцам, на самой жа справе ён падманны і ілжывы, як і чалавек, што з нелюдзяў, зомбі ды клонаў. Па-першае, у ім ніколі няма насеньня, зярнятак. Ён ужо на самым пачатку пры ўсёй сваёй байструковай нахабнасьці зьяўленьня — адразу ж прыгавораны да зьнікненьня і поўнай невядомасьці заўтра. Па-друтое, што можна сказаць пра другое, калі ёсьць першае. Да ўсяго, хоць гэта толькі нарост, скула на здаровым целе сялянскага дрэва, ён вельмі маленькі і зусім бяз яблычнага прыроднага смаку і паху, водару. I гэта адразу ж — ад завязі — і назаўсёды. Як кажуць, хто прывык да сапраўднага плоду, той на гэта паскудства і ня плюне. Ён, анучна-валакніс­ты, спарахнелы, драўляна-даўкі — толькі мышы і прыдатны. Бо ёю ж блас­лаўлёны, аплоднены, дагледжаны і высьпелены. Адным словам — мышыны яблык. Бо мыш інакшага вырабіць няздольная. Ну, няздольная яна да стваральнай працы. I дрэва, калі такая набрыдзь і навалач прыкінулася да яго здаровага цела гэткім вось мышыным плодам, падае знак, сігналізуе чалавеку, што яно ў небесьпецы, бядзе. Але такая ж бяда даўно ўжо напаткала і самога чалавека. Ён даўно ўжо сьляпы і глухі на чужое гора, на птушыны стогн, плач меншага свайго брата — зьвера, і зусім няўважны на роспачны лямант і крык дрэва. Больш за ўсё, пэўна, як і павінна быць, мышы ўлюбёныя ў дрэвы, што толькі становяцца на ногі, пачынаюць жыць — малечу. З аднаго ці двухгадовымі садовымі прышчэпамі абыходзяцца бязьлітасна. І беспамылкова, нібы загадзя ведаюць пра іх высакароднасьць, будучую пароду, а мо гэта нехта іх і скіроўвае, напраўляе, яны яшчэ па восені рыхтуюцца да зводу яго. Па восені пракладае да яго дарогу такая адна шэранькая, непрыкметная мышка. Пад сьнег жа на зімоўку адыходзіць іх ужо цэлая плойма. I ўсю доўгую і суровую зіму яны рупяцца, сьвета белага ня бачаць. Наўкруга ніжэй прышчэпа, па ўсім ствале, каб ніколі ўжо не адрадзілася закладзеная парода, амаль да стрыжаня абгрызаюць кару і луб, дзяруць і шкуматаюць у дрэўца ўсе вены, артэрыі і капіляры. Раней на такую работу мелі зуб і розум толькі зайцы. А цяпер па-заечаму паразумнелі, набраліся цывілізацыі, як тая сабака блох, і свойскія мышы. Калі ланцужок гэтых тэхналогіяў будзе працягнуты, то няйнакш наступньм, каго яны возьмуцца грызьці, валіць з ног, будзе ўжо сам чалавек. Ён не выпускаў з рук усе тыя ж абгарэлыя савіныя костачкі, пакручваючы іх так і сяк, нібы яны былі яму вельмі дарагія. А сам і ня бачыў іх. Думаў пра два кілаграмы марна страчанага цукру. I тут ужо крыху сумаваў, праўда, больш падсьвядома: цукар быў прадуктам, вынікам працы не аднаго нават чалавека. А ўсё створанае чалавекам працы, тым больш харч, — ён паважаў. Бо гэта было ці яму здавалася, што так было, як бы і не ад чалавека — зьверху ніспасланае і дадзенае. Кожны кавалак хлеба, яблык і бульбіна з той жа цыбулінай — гэта толькі зьверху. Вось чаму ён, яшчэ і ня ведаючы, і ня надта намагаючыся даведацца, што з яго хаты ўкрадзена, зьнесена, па-сапраўднаму, узгадваючы мышыныя пошасьці, сумаваў аб зьедзеных імі ў яго садзе яшчэ ў мінулым годзе трох двухгадавалых прышчэпах: белай антонаўкі, царскага ці каралеўскага ранета і лімонаўкі. Але і на гэта ён перахварэў ужо ў свой час. I таму папікнуў сябе за тое, што тлуміць галаву, вярэдзіць душу ўжо незваротным. Калі яна яшчэ смыліць, то лепш хутчэй ісьці ў сад і глядзець, ці няма там новай і большай шкоды. Ёсьць ці няма шкоды ў садзе — гэта было таксама ўжо незваротна. Але засяроджвацца на ўкрадзеным з хаты таксама ня мела сэнсу. Ён падрыхтаваў, прывучыў сябе да думкі, што хай будуць зьнесеныя ўсе транты — бяда невялікая. Тое, што на сябе ці пад бок сабе — заўсёды можна прыдбаць, набыць. А не — дык і самому недзе прыкрасьці. Не ў сапраўдным сэнсе, канечне, украсьці, як гэта зроблена з ім, а так... Як гэта так? Ён ня здолеў прыдумаць: так і ўсё. А вось з садам было больш пэўна і канкрэтна: калі і там нешта прычынілася, то гэта ўжо сур’ёзна. Век яго заканчваўся, мог перарвацца на кожным кроку. А дрэву, каб вырасьці, увабрацца ў сьпеласьць, час і час трэба. А ў яго і рукі ўжо немаладыя, калі мазалі сьціраюцца нават, не такія ўжо спрытныя і дужыя. І вока... Вока як вока, так шкадаваць і жаліцца сабе і сам на сябе пачаў, што таго і глядзі сьлязу пусьціць. Харошае вока, не старэча замыленае, а маладое і здольнае яшчэ доўга лучыцца, калі ёсьць яго на каго пакласьці, праменіцца ад нечаканасьці быцьця непазбытай і неазмрочанай гадамі ветлівасьцю і разуменьнем жыцьця і радасьці. Але гэтыя доказныя і правільныя разважаньні не прымусілі яго па­кінуць хату. Ён толькі паклаў на ранейшае месца косьці савы, адступіў ад акна і вокам спрактыкаванага злодзея пачаў аглядаць пакой. Першае, на чым ён спатыкнуўся, быў пусты стакан — менавіта стакан, бо ён усё жыцьцё піў толькі са стакана, ці, калі на тое, пайшло, са стаканоў і мог бы пратэст­на кінуць піць, калі б той пачаў яму звацца шклянкай. Стакан на стале — знак якасьці хаты. Якасьць захавалася. I ён, неўпрыкмет сабе, уздыхнуў з палёгкай, і зноў жа, зусім не таму, што, каб зьнік той стакан, дык ён бы ўжо надсаджаў душу, шкадаваў аб ім. Хаця такіх сёньня ўжо не вырабляюць: тоўста­сьценны, гранёны, знакавы. Афіцыйна было прынята лічыць сімвалам адной шостай часткі планеты серп і молат. Якая мана. Дураць народ. Як дурылі ўчора, так працягваюць дурыць і сёньня. Стакан — сапраўдны сімвал былой эпохі, на донцы яго заклік: пралетарыі ўсіх краін, яднайцеся! I не было ў тым часе большага інтэрнацыяналіста і змагара за сьветлыя ідэалы, чымсьці той жа самы стакан. Прыгадаць хаця б, як пакутліва і ўрачыста ён нара­джаўся, яшчэ пры Сталіне. Быў абвешчаны творчы конкурс. Амаль усе мастакі вялікай краіны — незалежна, пілі яны тады ці не — пазьней зап’юць — бралі ў ім удзел. I хто ж перамог? Во пытаньне, дык пытаньне, без бутэлькі са стаканом і не разабрацца. Мухіна! Так, тая самая Вера Мухіна, што стварыла адзін з найвялікшых сімвалаў ды ідалаў стагоддзя і адной шостай часткі сьвету — калгасніцу і рабочага з сярпом і молатам. Сёньня бядуюць, што гэтыя ідалы сатлелі і спрахлі ўжо. Так яно, пэўна, і павінна быць, столькі гадоў не прасыхаць — доўга не працягнеш. А стакан алкаголь не бярэ, жыве і пасецца ў трэцім тысячагоддзі і ня толькі на адной шостай частцы сьвету, а па ўсёй ужо планеце. І гэта ня казка, ня здань з прывідам, што, як сьцьвярджалі і сьцьвярджаюць прарокі, вось ужо два стагоддзі сноўдаюць па Еўропе, ці не стакан шукаючы? Стакан ёсьць стакан. Ён нават падзяліў наш народ на дзьве часткі: адна піла за Малянкова — ставасьмідзесяціграмовікам, другая — за Хрушчова — падымала стакан у дзьвесьце пяцьдзясят грамаў. I на Алімпе няроўна дзеліць Бог. Але і само шэсьце інтэрнацыянальнага камуністычнага стакана па планеце непераможнае. I гэта мо адзінае, што засталося ад абяцанае нам сьветлае будучыні. I сёньня, трымаючы ў руцэ стакан, у галаве высьпявае крамольнае пытаньне: а што застанецца, як сьведчаньне недарэмна пражытага жыцьця нашым нашчадкам ад найноўшых дэмакратычных і чэсных правадыроў. Што пакінеце вы людзям: «Чудище обло озорно и лайи?» Дык няхай жа жыве і мацуецца наш айчынны стакан. Вось гэты, што на яго стале — тоўстасьценны, гранёны. І роўна на чацьвярцінку па-расейску, а на нашую мову — паўлітру на двух: па дзьвесьце пяцьдзясят грамаў. I хаця ён сёньня дзьвесьце пяцьдзясят хрушчоўскіх адразу... Не, адужаць адужае, як-небудзь агорае, ды ня вельмі будзе выхваляцца такім геройствам. Проста, як заўсёды і ва ўсім, ён імкнуўся і імкнецца заставацца верным традыцыям. У тым ліку і шкодным. Бо яны сьведчылі... Ліха яго ведае, пра што яны сьведчылі. Хто не разумее, таму ўсё роўна ў галаву гэтага не ўваб’еш. Вернасьць шкодным прывычкам — гэта таксама наш айчынны знак якасьці. Сімвал, знак якасьці жыцьця, як і стакан, пашанотна ўсталяваны пасярэдзіне зробленага яго рукамі дубовага стала — сімвал постжыцьця і постэпохі. Пост беспартыйных, камуністаў, атэістаў, а праз аднаго — кожнага з нас. Вялікі пост. Па абодва бакі стала віселі дзьве карціны і два адкаваныя з чугуна рулі-штурвалы накшталт карабельных. Карціны былі яму падораныя на юбілей. Рулі-штурвалы ён украў ужо сам, пасьля сьвяткаваньня юбілею. Пэўна, натхнёны далучанасьцю да інтэлектуальнага карпаратыўна-кааператыўнага таварыства «Наша — справа». I карціны, і рулі былі рэчамі нікчэмнымі, мо нават грошыка меднага ня вартымі. Але якраз менавіта таму вельмі блізкімі, памятнымі яму. У людзей такое надараецца, як кажуць, спрэс і побач. Нейкая дробязь да сьлёз парушыць вока, а тое, што варта ўвагі і шанаваньня, робіцца дарагім толькі тады, калі ўжо безнадзейна страчана. I гэта яшчэ туды-сюды, калі адбываецца паміж чужымі, толькі, на жаль, такое больш уласьціва ў адносінах паміж людзьмі блізкімі, крэўнымі. I як тут не ўзгадаць: з ворагам — век прамілаваўся, з лепшым сябрам сардэчным — усё жыцьцё варагаваў і біўся. І толькі, калі ўжо няма ні таго, ні другога, тады, як заведзена, спахопліваешся і пачынаеш рваць валасы на адным месцы, калі яны ў цябе там растуць, пачынаеш на сабе спаганяць і злосьць і любасьць, як іх ужо няма на кім збыць. Адна з карцінаў была прэтэнзійна вытанчаная і пустая. Адмысловая гульня колераў: чорнага, чырвонага і шэраватага. На цьмяна-шэрым і асьпідна чорным квадраце пад Малевіча, пацьвельваючы некага — анёла ці вампіра Дракулу — сьпелі два чырвонабокія і, здаецца, даволі смачныя яблыкі, хаця мо і не зусім з яблыні, але дрэва блізкага ёй. Скрозь нейкую казематнага тыпа дзірку лілося невыразна шэрае сьвятло, але небагацька. Яно не кранала яблык, але нейкім цудам адной прамой і выразнай лініяй разьмяжоўвала прастору, на якой яблыкі яшчэ меліся і дзе ад іх не было ўжо і знаку. Не, канечне, гэта ён дарэмна так: пустая карціна. Своеасаблівасьць прыгожага ў ёй усё ж была. Мо і сэнс вялікі ў ёй быў. Толькі... Было аж два толькі. Першае, вельмі ж ён наракаў на таго ж, як увесь сьвет лямантаваў, геніяльнага Малевіча, хоць і быў ён земляком яму. I ганарыцца б яму такім земляком-мастаком. Але ён нічога ня цяміў у высокім мастацтве: падабаецца і не падабаецца. I гэтага Малевіча, часткова з-за яго ге­ніяльнасьці, баяўся. Няздольны быў зразумець ніводнага яго квадрату. Больш за тое, лічыў яго ў нейкім сэнсе нават злачынцам, забойцам. Адным з бацькоў забойцаў мастацтва сёньня, калі і зьдзек і гвалт над ім зрабіўся справай звычайнай, побытавай, а з боку ўлады і пачэснай. Зьдзек і гвалт над усім мастацтвам, калі пачало зьнікаць само нават слова, што было падмуркам, напачаку ўсяго. Геній, на яго думку, паспрыяў зьнікненьню слова яшчэ нават ня моўленага. Пазбавіў мастацтва мовы, кастрыраваў яго рознакаляровымі квадратамі. Мо менавіта ў гэтым і заключалася яго геніяльнасьць. Але зьмірыцца, прыняць яе было звыш яго разуменьня. Гэта першае. А другое. Яно цалкам зыходзіла з першага. Калі ўзяць тыя ж яблыкі, відавочна, — гэта ж нішто іншае як вытворнае ад тых жа самых алігархічных ці алігафрэнічных квадратаў. Толькі на іншым узроўні, на процілеглым боку. I ці ёсьць розьніца, калі адзін лемантуе: ах, Малевіч! Ах, Малевіч! А другі ідзе, і пры маўклівым дакоры квадратаў, заносіць у хату нешта круглае ці авальнае — тыя ж яблыкі. I ні ў аднаго, ні другога, ні ў таго, хто ўхваляе ці адмаўляе яблыкам альбо квадратам — няма слова ні воку, ні вушам, ні сэрцу. Бо ўсе яны больш прызнаныя, чымсьці званыя, мітусьліва самаабвешчаныя носьбіты духу і духоўнасьці. А ў пройгрышы ўсе мы, усе мы самападманутыя, пройдзеным ужо шляхам, мінулым. Тым, што некалі ўжо было ды само сабой сплыло. Але ж дзе-нідзе захавалася на ўскрайках нашай зьбянтэжанай і ўзбунтаванай памяці — ва ўсяленскім перасычаным сьметніку часу. Захавалася, каб адпомсьціць чалавеку, якому пачало ўжо мроіцца, што ён ухапіў за бараду самога ўсявышняга, за здраду таму ж слову. I ўсе мы ў гэтым вінаватыя, як адначасова і бязь­вінныя. Абраныя захапляюцца квадратамі, а непрызнаныя і адвергнутыя яблыкі можна сустрэць сёньня пры больш менш адукаваным ці прэтэндуючым на адукаванасьць гаспадары, калі ня ў кожнай хаце, то праз адну, дзьве. А калі ўжо ня яблыкі, то абавязкова нейкія райскай прыгажосьці птушкі — тыя ж своеасаблівыя яблыкі — лебедзі — квадраты. Хаця тут мелася яшчэ адна загагуліна. Нешта вельмі асабістае, амаль што інтымнае. Пра што вясковыя людзі маўчаць, аб чым ён забараняў сабе нават думаць. Але няздольны быў і ня думаць. Саромеўся, баяўся і абвяргаў. Мо менавіта гэта было ў падсьвядомасьці таго ж Малевіча, калі ён пачынаў свой квадрат: прарвалася ў ім нешта пракаветна беларускае, геннае: чорны колер — колер маўчаньня, вечнага зьняменьня і спачыну. Знак беларуса і Беларусі, сёньня і, пэўна, і заўтра. І гэтае азарэньне лёсам і будучыняй С е в е р о - З а п а д н о г о к р а я і спасьцігла мастака. Так і зьявіўся ягоны чорны квадрат. У гэтым выпадку — сапраўды геніяльны, як катрэны Настрадамуса... Але да квадрату ў сваёй хаце сам ён яшчэ не дасьпеў. А вось яблыкі... I не, зусім неблагая была карціна. Нечым яна ўсё ж брала. Брала, пакуль сама не пайшла па руках. I сёньня яе копіяў накрэмзана, пэўна, больш, чым байструкоў настругана па Менску. І гэтае высокамастацкае байструцтва вымушала яго крывіцца і бурчэць, гледзячы на карціну, і трываць яе ў сваёй хаце. Зьняць і выкінуць было шкода, што ні кажы — памяць. І ня малпа хвост, а чалавек усё ж руку прыклаў. Другая карціна была харошая. Ён нават пра сябе думаў, што вельмі харошая, але ўслых баяўся ў гэтым прызнацца. Мо каб разгадаць сакрэт прываблівасьці, часта прыпыняўся каля яе, вывучаў, уздыхаючы. І так ня толькі ён, амаль усе, хто заходзіў у хату і бачыў карціну ўпершыню. Дый па другім разе — таксама, хоць грошы за паказ і пагляд бяры. А што? Гэта ідэя. Сёньня ж з усяго робяць бізнэс. Чаму б яму не арганізаваць такое маленькае хатняе шоу, кінатэатр з насьценнымі малюнкамі? На прасьвятлёна чыстай дошцы, па ўсім, з ліпы, з якой некалі, дарэчы, рабілі і бажніцы, была намаляваная зьвярынага галівудскага кшталту дзіва. Без падробак — з тых, што перапусьцілі праз сябе абмежаваны кантынгент воінаў-інтэрнацыяналістаў і вызваліцеляў народу Іраку і Афганістану разам узятых. І з тых воінаў, хто знаўся з той дзівай, ня ўсе, пэўна, і выжылі. У адной руцэ яе быў акрываўлены кінжал, ад ляза якога зыхо­дзіла зыркае сьвятло. Пад пахай другой рукі дзіва трымала ікластага вепрука. На тым вепруку для недасьведчаных і конча ўжо дэбільных стаяў надпіс: «хвост» — і стрэлачка паказвала ў напрамку пакручастага парасячага хвосьціка, «Кобанчик — бачок» — і зноў такая ж стрэлачка, што ножык, — у бачок. Нож — ці не з каўказскім акцэнтам аднаскладова і жорстка. За тое на кінжале ласкавае — «ножик» і латыньню — «solihden». А называлася карціна, без перабольшваньня, проста выдатна: «Пи...дец нашему кобанчику». У гэтым творы прыгожага мастацтва яго ўражвала вялікая сіла абагульненьня. I проста сіла. I распатланая і намакіяжаная рыжая дзіва з абвіслымі цыцкамі, у стракатых пірацкіх панчохах адэскай бандэршы з крывавым кінжальчыкам чамусьці ў левай руцэ, і кабанчык з чупрынава пакручастым хвосьцікам і ўсё яшчэ стаячым над цыцкай у дзівы вухам, але ўжо адмерлымі і як бы дэкаратыўнымі ікламі — некага вельмі і вельмі яму нагадвалі. Нехта добра знаёмы і пазнавальны. Той нехта так і стаяў у яго ўваччу. Ну як самы блізкі і дарагі чалавек, усенародна вядомы і прызнаны, па якім канае і вар’яцее палова сьвету. I ён сам мімаволі ад гэтага зьехаў з глузду і пачаў зваць сябе толькі на вы і з вялікай літары. Абедзьве карціны былі на месцы. Во, заразы, падумаў ён, нішто і ніхто іх не бярэ. А калі б паспрабаваць агнём? Не, тут акажацца слабой і атамная бомба. Рукапісы сапраўды не гараць. І падобна на тое, што з цягам часу на сьвеце будзе павялічвацца колькасьць зусім не Палацаў культуры і турмаў, а трошкі іншых установаў, пакуль зямля не ператворыцца ў адзін вялізны жоўты дом творчасьці — Навінкі. Заставаліся на месцы і абодва штурвалы. Па праўдзе, то былі хутчэй не штурвалы, а румпелі, хаця прамы сэнс гэтага слова — румпель — быў яму невядомы. Ускосна толькі здагадваўся – нешта марское. Але гэта рэчавая і моўная прыблізнасьць ніколькі яго не бянтэжыла: мае штурвалы, як пажадаю, так і назаву. А магу і зусім выкінуць. Але вось так проста ўзяць і выкінуць зноў жа не дазваляла памяць і трошкі нехта ці нешта іншае: кульгавае, аднавокае, прыгаломшана глухаватае, але загаднае і кіруючае. На самой справе нейкае закарэлае пракляцьце тубыльца: цьвёрда трымацца таго, што ў жыцьці хоць аднойчы прыдатна было. А ніколі не прыдатна — таксама нават і больш. Вернасьць сваім пакутам, свайму рабаўніку, злодзею і кату, як нейкая касмаганічная повязь на вякі і стагоддзі са зьдзекам і непазьбежным над сабой гвалтам. Мо таму гэта памяць-пракляцьце так неадчэпна ходзіць за беларусам, хутчэй нават ён люляе і песьціць усё жыцьцё, носіць гэта на плячах і карку з болем, праклёнам, бласлаўленьнем і ўдзячнасьцю. Нешта падобнае ў яго з гэтымі румпелямі-шнобелямі. Ён украў іх і прысвоіў, нібы заўсёды меў. Хаця ніякай патрэбы яму ў той час у іх не было. Проста яны кепска ляжалі. А кожнаму сумленнаму чалавеку добра вядомы запавет і дэвіз сьветлай будучыні: усё, што кепска ляжыць — табе неабходна неадкладна прыбраць, бо прыбяруць іншыя. Гэта тое ж самае, як скажам, калі не блядун ты, то твая жонка з-за цябе не пасьпявае сьцягваць ды нацягваць трусы. Зусім няпраўда, што Бог ня роўна дзеля. Вельмі роўна: калі чаго не дадаў табе — перадасьць суседу альбо лепшаму сябру, бо чалавек — жывёла парная. I ў пары яшчэ з некім вы параўняныя. А што тычыцца гэтых румпеляў, мара ў яго была такая з дзяцінства — стаць мараком. I ня простым, а гэткім салёна аднаногім і аднавокім, што сорак бочак рому на скрыню мерцьвяка, ці то сорак мерцьвякоў на бочку рому? А, хай будзе таго і іншага пароўну. Так захапіла яго ў дзяцінстве мора, што хоць ты бяжы на бераг Пцічы альбо Прыпяці і давай нырца да самага Ціхага акіяну. Але як захапіла, так і адпусьціла. І іншыя мары пачалі браць верх, ужо не дзіцячыя, пэўна, а больш разважлівыя, сталыя: ну што можа быць патаемнага, неспазнанага яшчэ чалавекам у тым моры-акіяне — вада ды вада. І ні за пянёк схавацца, ні на хвойку залезьці. Паўсюдна, бясконца і бязьмежна адно і тое ж. А калі чаго-небудзь занадта — гэта ўжо не рамантыка, нудота. Роўнядзь, аднастайнасьць вады ніяк не спалучаліся з загадкавасьцю і нечаканасьцю таямніцы. Гэта ён засвоіў і захаваў у сабе да старасьці. I нават лох-нехскія монстры, што час ад часу ажывалі на старонках газетаў і экранах тэлевізараў, не пахіснулі ўпэўненасьці: лухта, усё лухта. Мы ж самі выйшлі з мора, з вады, занудзіліся там, цесна нам стала, што ж можа быць там нязьведанага — неданошаная, скінутая намі мокрая скура, ад якой мы ўцяклі? Спрахла, згніла яна ўжо там даўно, жабы знасілі яе. Нам трэба глядзець пад ногі і ўгару. На зямлю ці, больш правільна, пад зямлю і ў неба. Там наша жыцьцёвая, неабмежаванае пазнаньнем прастора. Там нашая будучыня. А вада ўжо зьведаная чалавекам — гэта яго пачатак. Працяг жа зусім у іншым. І, як гэта сёньня ні жорстка гучыць, — ён у зямлі. Куды кожны з людзей у свой час адыходзіць. Адыходзіць туды, бо пад­сьвядома адчувае, што гэта толькі пачатак нечага новага і велічнага ў яго існаваньні. Адтуль ён прарасьце і ўзыдзе. У цішыні і спакоі вялікага спачыну ён спазнае сваю зямную сутнасьць, сутнасьць свайго кароткага планетарнага промільгу на белым сьвеце. Са здабытай там сутнасьцю будучыні растворыцца, сальецца з зямлёй, пойдзе ў сусьвет, збыўшы нецерпялівую драпежную сілу, хцівасьць і сквапнасьць свайго пачатковага, прамежкавага, больш інстынктыўнага існаваньня — да існаваньня асэнсаванага і наяве разумнага, якому ніхто цяпер ня здолее перашкодзіць, а ў першую чаргу ён сам ня здолее, таму што гэта будзе ўжо нехта зусім іншы. Чалавек будзе. І ў дзяцінстве, каб разгледзець таго чалавека, спазнаць і разгадаць тое, што ён робіць на тым сьвеце, калі адыходзіць туды, што робіць яго душа, калі адлятае да Бога і анёлаў, ён прагнуў адначасова пайсьці ў геолагі і касманаўты. Спачатку, канечне, у геолагі, калі ўбачыў, як тыя сьвідруюць зямлю. Улюбіўся ва ўпершыню пачутае ім слова керн. Як закаханы малады Пушкін, дзень праседзеў на кукішках перад сьвідравінай, дачакаўся, прасачыў, як геолагі даставалі з зямлі той керн. I расчараваўся. Ледзь не заплакаў: у ім не было нічога к е р н овага — ні глыбіннага паху зямлі, ні водару ні адбітку старажытнасьці і мінуўшчыны — гісторыі яго продкаў. Але то было расчараваньне толькі ў керне, а не ў самой геалогіі: простыя рабочыя, былыя калгасныя механізатары, яны, зразумела, і ў геалогіі рабілі, як на трактары — ня тое і ня так. Нічога, ён вырасьце і пакажа, як насамрэч трэба рабіць, каб не губляць паху і водару гісторыі і велічы часу. Але калі падрос, пачаў узьбівацца на свой хлеб, чалавек пракудзіў ужо ў космасе, на сёмым небе. І ён пажадаў туды, у касманаўты. Ды толькі з патомных пастухоў мала каго яшчэ дапускалі да космасу. Вяршыняй іх касьмічнай мары і кар’еры быў і застаецца, мяркуючы па сёньняшнім дні, і назаўсёды ўжо застанецца толькі чатырохколавы трактар «Беларусь». А тут ён ужо каля апошняй сваёй прыстані, напрыканцы жыцьця, калі ўжо і ў бяссонніцу марыцца не аб небе, космасе і зорках, а трызьніцца зямля — неўзараныя табой соткі, неўскапаныя грады, непасаджаная цыбуля ды часнык, у дзень свайго юбілею праводзячы гасьцей, і сам гасьцюючы ў сына, прыкмеціў, што нехта кешкаецца каля камеры са сьмецьцем у сынавым пад’езьдзе. Ён наблізіўся паглядзець, хто гэта там. Чалавек адышоў. I ён убачыў прыстаўленыя да сьцяны два вось гэтыя самыя штурвалы-румпелі. Сапраўдны злодзей, калі трэба займець рэч край яму неабходную, доўга галаву ня тлуміць. Ня тлуміў галавы і ён. Вочы яшчэ конча не пасьпелі разгледзець, што ж гэта такое бачаць. А рукі ўжо набылі зла­дзейскі спрыт, самі выпрасталіся, пацягнуліся і аплялі штурвалы. Ногі рушылі да дзьвярэй пад’езду. Ды так хутка, спора, што ён абышоўся бяз ліфта: і ніколі ўжо не даведаецца: ці то ўкраў сваю нязьдзейсьненую, адвергнутую і забытую, як першае дзіцячае каханьне, мару, ці то нехта сьвежанька толькі-толькі выкінуў яе ў поцемках, а ён па-жабрацку пада­браў на калектыўным сьметніку. Прыбітыя да не сапсаваных ні фарбаю, ні шпалерамі і штукатуркай бярвеньняў сьцяны адзін насупраць другога штурвалы глядзеліся. І ня толькі глядзеліся, але ўпотай, пэўна, на гэтую хвіліну некуды і клікалі, пра нешта, адначасова зьдзейсьненае і нязьдзейсьненае, заручанае са сьметні­кам, морам, зоркамі і самагубствам душы і духа нагадвалі. Як і чырвоныя яблыкі на разбураным чорным квадраце Малевіча, як і наш «кобанчик», якому прыйшоў «пи... дец». Але ўсё гэта выдавалася паглядным толькі ў сукупнасьці, толькі разам. І ён радаваўся, што гэты бяссэнсавы і варты мо толькі палу, агню і забыцьця набор непатрэбных рэчаў ацалеў, застаўся непарушаным. I не разумеў злодзея ці злодзеяў, што так рупіліся, вымалі шыбіну, лезьлі ў хату, не баючыся быць злоўленымі, граху і пустэчы чужой хаты не баючыся. Хто яны, адкуль яны і што ім трэба. Ён агледзеў ужо амаль тры чвэрці свайго жытла, а ня мог зразумець, чаго ў ім не хапае, што ж прапала. Ці ёсьць, ці бывае хоць нейкая логіка ў злодзея і рабаўніка. Павінна, павінна быць, калі дзеля гэтага ён рызыкуе воляй, свабодай. Ці рызыка — гэта і ёсьць свабода і логіка зладзейства і рабаўніцтва, як надараецца: прыроджаная сьцярвознасьць характару — сутнасьць волі іншага чалавека. І гэта ўжо як талент ці адсутнасьць яго — на ўсё жыцьцё. Выправіць такога здольная толькі магіла. Чорт ад нараджэньня з рожкамі і, кажуць, бесьсьмяротны. Але ж, яваркі мае, перапыніў ён сумныя свае думкі – хопіць, хопіць, пара вам ужо што-небудзь, яваркі мае, і ўкрасьці. Колькі ж гэта часу вы тут без гаспадара па хаце коўзаецеся і мурзаецеся, а ўсё яшчэ нічога не прыгле­дзелі, нічога не надумалі зьнесьці, так і гаспадыньку пакрыўдзіць нядоўга. Час, час вам нешта ўкрасьці, бо і я ўжо стаміўся баяцца, думаць і наракаць. За працу, даражэнькія, за працу. Час рабіць. Час рабіць, а ня біць лынды. Не крыўдуйце і ня думайце, што я асуджаю вас за адсутнасьць мастацкага густу і непрыязнасьць да майго жывапісу. Разумею, якога мастацкага густу мажліва чакаць ад злодзея, не на Пушкіне з Талстым і Брылі з Быкавым выхоўваўся. Калі сёньня і тыя, што на самым версе даводзяць кожнаму, ілбы разьбіваюць, што без мастацтва і дыхаць ня могуць, асабліва на Славянскім базары без беларускіх народных песьняў на словы і музыку Алы Пугачовай. Лепшыя іх настаўнікі — майстры айчыннага прыгожага пісьменства. I не клапоцяцца, што іх слухаюць, ім вераць дзеці. Не саромеючыся сьцьвярджаюць аб закаханасьці ў вершы Васіля Быка­ва — самі чыталі і на памяць вучылі. Ці не ад гэтай начытанасьці так упадабалі нябожчыкаў. Касьцям іх на тым сьвеце не даюць спачыну. Клянуцца Коласам ды Купалам — з буквара імёны гэтыя ім запалі. Прыстасавалі да сябе і сваіх патрэбаў, сьцягоў ды гербаў сваіх, нябожчыкаў. І пугай іх, пугай, як некалі сівых мерынаў у сваім калгасе. Але ім гэта некрафільства даравальнае, бо да жывых свайго слова і на матчынай мове ў іх няма. Улада на тое і ўлада, каб перабіраць мёртвыя косьці і нябожчыкамі кіраваць. А вас жа, яваркі мае, мо і непісьменныя, павінна цікавіць нешта жывое, з чаго, не сыхо­дзячы з месца можна атрымаць жывую капейчыну. Што ж гэта, што? I тут ён убачыў, што. Тэлевізар. Ён быў зьняты з парэнчаў лавы, на якіх ужо два гады месьціўся, і перанесены, пастаўлены на саму лаву. Убачыць яго раней перашкаджаў стол, таму ён не адразу і надаў увагі, што тэлевізара на сваім звыклым месцы няма. А яшчэ, чым далей ён бег вачыма па сваёй хаце, адчыняў і зачыняў шафы і шуфлядкі, тым мацней сьпела ў ім думка: злодзеем у яго хаце была жанчына. І неблагая гаспадынька. Вельмі ж акуратненька ўпраўлялася. Вельмі ж акуратнае, прыстойнае тварылася зладзейства. Усе рэчы як мае быць, на сваім месцы, каторай і не хапае, то не адразу і сьцяміш. І паўсюдна, ні ў першым, ні ў другім пакоях, ні ў праходах ніводненькага сьлядка, бруднай плямінкі. Адно толькі — насыпы чорнага жвіру мышынага паходжаньня. I на краёчку адной з дзьвюх лаваў — стракатая ў буйную чорна-блакітную і жоўта-рудую клетку, хустка. Памяць аб маці. Яна загінула ў вайну, хутаючыся ў гэты плат, замерзла параненая, яго і зьнялі з маці перад пахаваньнем, перадалі бабулі, а бабуля ўжо яму. Вось такі сямейны спадчынны скарб. I ён трохі наракаў на людзей, што абмывалі, выпраўлялі ў вырай маці. Маглі б пакласьці разам з хусткай, мо б ёй было хоць крышачку ды цяплей. Ён бы не зьбяднеў і на яе не забыўся б. Усё роўна ж насіць некаму: ні жонцы, ні нявестцы, не дазволіў, хаця тыя і пры­сватваліся — мадняцкая, хіповая хустка. Яна зачапіла, запарушыла вока, як толькі ён пачаў аглядаць лавы, але ён не адразу даўмеўся, хто і навошта выцягнуў яе са скрыні, у якой ляжалі рэчы, што аніяк не прыналежалі і не маглі прыналежаць гэтаму сьвету і гэтаму жыцьцю. Накшталт таго ж самага плата. І ён, ад душы дзякуючы злодзею, што той усё ж зьлітаваўся, не зганіў крадзяжом памяць маці, здагадаўся, навошта таму, гэтая рэч спатрэбілася: абвязаць і вынесьці з хаты тэлевізар. I ўжо са сьмехам, крыху горкім, крыху злосным пачаў дзякаваць тэлевізару. Не, зусім гэта не мацюгальная скрыня, не блакітны Жорык і не гаваркі Балбес — вартаўнік, ці як гэта па-сучаснаму сёньня гучна мовяць — абярэг яго хаты і скарбу. Багатыя людзі сёньня, людзі незразумелай расы і паходжаньня бяруць у вартаўнікі, хто вельмі злых сабак, а хто і зусім цмокаў і пачвараў — павукоў атрутных, гадаў паўзучых і падкалодных. А яму пакаёўкай служыць даўно пазбаўлены ўжо розуму старажытны тэлевізар-вар’ят. Звар’яцеў яшчэ ў савецкія часы, перагрузіўся марксісцка-ленінскай ідэалогіяй. Як убачыў, куды пачалі гнуць былыя ідэолагі, асабліва член Паліт­бюро Аляксандр Якаўлеў — імгненна зблажэў і скапусьціўся. Не тэлевізар, а ўсесаюзны сатырычны часопіс «Крокодил». Усіх ідэолагаў пачаў паказваць так зьдзекліва, што іх і пазнаць было немагчыма. То з прыгажуна і мары жанчын рабіў нешта аднавокае і брыдотна крываносае, то сплюшч­ваў да таго, што тварам яны нагадвалі, мякка кажучы, вялізную рэпаную жабу. Лысіну з унутраным займам і фюрэрскімі вусікамі падмалёўваў. Праўда, сёньня трэба прызнаць, апошняе было сьведчаньнем зусім не аслабелага розуму тэлевізара, а яго празорлівасьці. Такія ідэалагічныя постаці праз нейкі час сапраўды зьяві­ліся на палітычных даляглядах. Праз нейкі час. А тады ўсё гэта сьпісвалася на звычайнае тэлевізійнае вар’яцтва і шызафрэнію на глебе перабудовы, галоснасьці і дэмакратызацыі, мітынговага стамленьня. Жывучы з гэтым тэлевізарам, не выкідваючы яго, ён лішні раз пераканаўся, што ў гаспадарцы лішніх рэчаў не бывае. Замах на крадзёж старога тэлевізара-вар’ята ўжо трэці па ліку. Ня кожны прэзідэнт, ня кожны палітык такога заслужыць. Некаторыя з іх аж канаюць, каб хоць жаба нейкая, казюрка плюнулі ці стрэлілі дзеля прыліку ў іх хоць разок. Толькі, канечне, міма, міма. А той-сёй з іх дык... Ну што зробіш, калі ўсе гэтыя вашывыя тэрарысты грэбуюць табой. Самому рупіцца даводзіцца. Праўда, іншым разам гэта атрымліваецца так, што ў лужу пернуць: гук ёсьць і бурбалак багата, і які-ніякі сьлядок ад кулі маецца. А вось самой кулі... Няма кулі. Але чаго захацелі: каб гэта кулямі стралялі, ці даведаліся вы ад самога пра гэта... Не, з тэлевізарам было зусім інакш, накшталт таго, як у кастрычніку сямнаццатага году недзе ў Расіі, калі нейкія сьвядомыя масы захоплівалі пошту, вакзал, тэлеграф. З яго ж прыдуркаватым сродкам масавай інфармацыі падобнае прараблялі тройчы. Іншы б прыціх, як мыш пад венікам, ці надакучыў бы ўсяму сьвету, на кожным вугле плявузгаючы: колькі ў яго ворагаў і які ён магутны, трывала верны хаце і гаспадару. А гэтаму, як таму каню, у якога баба з возу. Бо робіць па нейкім недаступным розуму прынцыпу — таго ж, здаецца, аўтамата Калашнікава. Перш наперш, калі прагрэецца, насмокчацца электрычнасьці, пачынае рэзаць, страчыць наў­круг сябе кароткімі чэргамі накшталт аўтаматных. З пярэсыці здольны выдаць і чаргу доўгую, як пасьля поўнага гладыша кіслага малака. I нават спрактыкаванае вуха будзе перакананае — вайна. Зноў ідуць ці то белыя, ці то чырвоныя, а мо і тыя, самыя страшныя сёньня — чорныя, з НАТА. I гэта яшчэ ня ўсё, калі з вуліцы зірне хто ў акно, то адразу пад акном і ляжа. Такія палосы перашкодаў і з такой хуткасьцю мільгаюць-мільгаюць на каляровым экране і такое там разьліванае мора розных колераў агню, выбухаў і трасіруючых разрыўных куляў, што адбірае мову і выдзірае вочы. Так, гэты тэлевізар да ўсяго яшчэ і каляровы. Першы савецкі эксьперыментальна каляровы, выраблены ваенна-прамысловым комплексам. Таму і важыць ён роўна пяць пудоў. Каб імперыялісты не скамунізьдзілі, кілу сабе нажылі. Але савецкі чалавек здольны вынесьці і панесьці ўсё, што не прыкавана сталёвым ці чугунным ланцугом. І то яшчэ трэба паглядзець, якой маркі тая сталь з чугуном, у яго ж, у савецкага простага чалавека і нажовачка за пазухай на ўсялякі вось такі незвычайны выпадак прыхаваная. Тэлевізар упершыню ўкралі і вынесьлі з хаты яшчэ напрыканцы савецкай улады. Вынесьці вынесьлі, але далей стала пад грушай паблізу хаты аднесьці ня здолелі. Ці то нехта пужануў, ці вельмі ж якаснай гарэлкі нарэзаліся. Прылеглі адпачыць і забыліся, навошта ім той тэлевізар, пайшлі шукаць на пахмельле нешта больш лёгкае. Як бы тое не было, ён добра памучыўся, рознымі цьвярозымі словамі памінаючы злодзеяў, калі цягнуў той тэлевізар назад у хату. Але тое было ўлетку і пры сонейку, у ахвотку. Другі раз крадзёж тэлевізару быў наладжаны сярод зімы. Якраз з тае зімы і пачалася вялікая эпоха постасавецкага крадзяжу. Кралі ўсё, што можна было панесьці, і трошкі больш, што панесьці было не пад сілу, але можна было пакаціць. Кралі ўсе і зноў жа трошкі больш, а гэта значыць — і ён ня хібіў, хоць увесь час і пазьніўся. Толькі надумае, што ўкрасьці, глядзіць, а гэта ўжо ўкрадзенае. Народ пайшоў куды горшы, чым учора, мо прадчуваў ужо будучую галечу і нястачу, чуў і бачыў набліжэньне вялікіх злодзееў. Хвароба мышынага крадзяжу супала з пачаткам эры дэмакратызацыі і свабоды. Хаця кралі ўсе аднолькава. І новамесіянцы-дэмакраты, і цемрашалы-камуністы, калгасьнікі, рабочыя. I невядомы яшчэ клас, твару няпэўнай выразнасьці, які толькі-толькі пачынаў рабіць першыя крокі — камуністычна анархісцкага паходжаньня і разьліву — бамжы. Але росквіту арганізавана-стыхійнага, самога буйнога на сьвеце, бязьмежнага крадзяжу ніхто напачатку і не заўважыў. А праўдзівей, заўважылі ўсе, але не далі веры — праўда засьляпіла вочы і адабрала мову. Да таго ж, ім усё жыцьцё так прыгожа вешалі на вушы лапшу, на нос, рот і вочы нацягвалі такі савецкі, а гэта значыць самы якасны ў сьвеце прэзерватыў, што аднаго разу яны неяк паверылі: усё навокал сапраўды іхняе. I калі нехта недзе нешта ўкрадзе — гэта зусім не крадзёж: узята сваё, пазычана, перакладзена з адной кішэні ў другую і ўжо заўтра ці пазаўтраму вернецца на месца. Тое, што гэта зусім ня так, адчулі толькі тады, калі неўпрыкмет было раскрадзенае ўсё. Ня толькі яйка з-пад куркі, што лічылася тут раней верхам спрыту, тое ж тычылася і палкі каўбасы, прыхаванай за пазухай ці прывязанай да голага цела паміж ног — а яшчэ кажуць, у каўбасы два канцы, а тры не хацелі,— прылепленых паміж жаночых цыцак шакаладкі з цукеркай: фабрыкі і заводы, калгасы і саўгасы. Зямлю ў каго з-пад ног, а ў каго нават і з-пад пазногцяў скамунізьдзілі. Нават з-пад нябожчыка, што ўжо ў труне і на два метры пад зямлёй. Укралі краіну. I навідавоку ўсіх. I ніхто нават ня вякнуў, ня каўкнуў, бо насельніцтва таксама даўно ўжо было ўкрадзена. А хто з яго ацалеў, з цягам часу былі проста падмененыя (бо ці ж здатны чалавек сохранённый распрануць дагала нябожчыкаў, украсьці адзеньне ў мёртвых, як гэта здарылася пасьля аварыі аўтобусу ў Буда-Кашалёўскім раёне, Гомельскай вобласьці краіны Беларусь. Газета «Беларусь сегодня», сьнежань 2003 году) выціснуты са сваёй зямлі, сьпіхнуты на выселкі і выгнаны ў бежанцы — да нелюдзяў, цмокаў. I ніхто аб гэтым, пэўна, і не здагадваўся, бо на ранейшым месцы заставаўся пусты цень былога чалавека. I той цень перамог самога чалавека, бо быў больш сапраўдны, больш чысты і праведны за яго. Але каб гэта, барані ня выкрылася, з неба сышло сонца. Зьнікла, прапала сонца над усёй краінай. Неба на ўвесь дзень заставалася хмарным, шэрым, як і зямля пад нагамі. I людзям здавалася, як дасьціпна пажартаваў адзін гумарыст, што яны жывуць у магілах. Горад неяк моўчкі і вельмі хуценька здаўся магільнаму жыцьцю і кра­дзяжам, як у свой час цывілізавана, захоўваючы вартасьць, здаваўся то белым, то чырвоным. Сапраўдны і разумны гаспадар пайшоў у падпольле і не вытыркаўся, чыноўны люд жыў з самнабульна заплюшчанымі вачыма і залепленымі берушамі вушамі, баючыся згубіць ужо назаўсёды і зрок, і слых. Законапаслухмяная праслойка ўсіх класаў без нараканьняў паставі­ла сябе ў чэргі. Інтэлігенцыя, як заўсёды, пачынала нават бяз дай прычыны верашчаць першай, распраміла нарэшце, як і пасьля Кастрычніцкай рэвалюцыі, плечы, глыбока і вольна ўздыхнула, заклапочаная ўжо новай сьветлай будучыняй. Вёска ж натапырана насьцярожылася. Напалохалася, пэўна, што яе могуць пазбавіць узаконенага права быць кожнаму калектыўным, калгасным злодзеем. Мела яшчэ вёска сілу. Яе заўчаснае і хуткае паміраньне было яшчэ наперадзе. Яна паспрабавала нават стварыць атрады самааховы. Але гарадская і свая набрыдзь, падобна палавецкай згаладалай саранчы, зьела, закусіла той самааховай, так і не пры­кмеціўшы яе. I бессаромна сярод белага дня на вачах разам неяк са­старэлых і зьнядужаных гаспадароў, а больш гаспадынь, на вачах нават улады — сельсаветчыкаў і міліцыі — пачала выграбаць з хат, паграбоў, сьцёпак, што больш-менш мела цану, за што можна купіць кілішак самага таннага чарніла — ад пустых бутэлек і шклянак да цыбулі і гурка яшчэ на градзе. Пад гэтую рэквізіцыю, дэмакратычнае на гэты раз абагульненьне, трапіў і ягоны ўжо крыху прыдуркаваты тэлевізар, а заадно і тое-сёе з яго і жончыных трантаў. Вось чаму ў хаце сёньня так пуста. Кажуць, адзін пераезд варты добрага пажару. А добры крадзёж не саступіць і пераезду, і пажару разам узятых. Яго ж хата прайшла праз два з іх. Гэта калі толькі лічыць вось так — напрамую: залезьлі, абрабавалі і пайшлі — людзі сур’ёзныя, работа сур’ёзная. А колькі было, што і ня лезьлі, а бралі з яго хаты як са сваёй кішэні. Кралі, рабавалі, зьбівалі і плакаць не давалі. Калі ўсё гэта сабраць разам, якая б чорту Амерыка з яе заможнасьцю і багацьцем, якія Ротшыльды з Фордамі ды Бушамі здольныя былі з ім мерацца. Калі б іх так абіралі. Усе б гэтыя Самуэлі ды Джоны па сьметніках і сёньня коўзаліся б, поркаліся ў рызьзі і мышамі з варонамі сьмярдзелі. Гэта калі б выжылі яшчэ. Бо тут і свае, звыклыя да таго, што іх кожны трасе, як грушу, абдзірае, што ліпку, і абшчыпвае, што той гарох пры дарозе, ня ўсе выжываюць. Даюць дуба кожны чацьвёрты, кожны трэці, а то і праз аднаго. Толькі каляровы вар’ят-телевізар здольны такое вытрываць дый распавесьці яшчэ, захлынаючыся ад радасьці, усяму сьвету, як яму хораша жывецца, вольна дыхаецца. Укралі той тэлевізар, зьнеслі з хаты, і на душы стала так лёгка-лёгка: слава Богу, не ліецца больш кроў, ніхто нікога не гвалтуе і не рабуе, скончыліся войны. Не плявузгае больш ніхто на вуха, што за надыход вясны і лета абавязкова некаму трэба дзякаваць. Ды вось бяда, зьнеслі не адзін толькі тэлевізар. Прыбралі, выграблі ўсё мясцовыя ці наезджыя валацугі. Ні зварыць, ні сасмажыць, ні кіпню скіпяціць, каб папіць гарбаты. Ён не хацеў, але мусіў пайсьці да мамы — так звалі і завуць па вёсках старшынь сельскага савету, калі яны жанчыны. — Пішы заяву, — сказала мама. — Участковаму нашаму. Пісаць заяву ён адмаўляўся, але мама настояла: — Я ведаю твой тэлевізар, — сказала яна. — Калі яго не ўтапілі, а ён варты ўтапленьня, калі яго не спалілі, а я сама спаліла б яго тройчы, бо гэта не тэлевізар, а зьдзек над нашым тэлебачаньнем увогуле, а над Астанкінскай тэлевежай і Макаёнка, 9, у прыватнасьці. Але гэты твой прыдурак як піць даць прывядзе нас да злодзея. Хаця мы і без яго прыблізна ведаем нашых злодзеяў. Але тут сам разумееш, галоўнае схапіць за руку, каб яны ня вылузнуліся, як кума з-пад кума. Пра куму з кумам сельсаветчыца-мама сказала крыху ня так. Прама, як яно ёсьць, сказала. Але ён зразумеў яе добрыя намеры і не пакрыў­дзіўся: грамадскія абавязкі і сувязь з народам патрабуюць простасьці і яснасьці мовы. І ён за сталом сельсаветчыцы прысеў і накрэмзаў заяву ў міліцыю, асабліва напіраючы на адметнасьць свайго тэлевізару — фотаробат для крымінальнага вышуку. Участковы ня вельмі растросься, шукаючы злачынцаў. У яго вёсачку і не зазірнуў нават, бо там, як на выселках, дажывалі свой век толькі тыя, каму ўжо і бохан хлеба — вялікі груз, ня тое, што пяць тэлевізарных пудоў. Схадзіў два вечары запар у вёску праз раку, шматлюдную, але бязладную — і ўздоўж, і папярок, і ўсьцяж п’яна збудаваную і проста п’яную. Па-над рэчкай па­стаяў каля хаты армянкі — бежанкі з Арменіі. Яна жыла яшчэ як бы і ня ў хаце, а ў чыгуначнай цыстэрне, з прарэзанымі электра­зваркай ці аўтагенам вокнамі і дзьвярамі. Але, мяркуючы па ўсім, у той цыстэрне сядзець ёй заставалася нядоўга. Гандлявала самагонкай, што новымі ўладамі хаця і не прывячалася, але і не забаранялася: рабіце што хочаце, хоць на галаве ха­дзіце — хутчэй перадохнеце. Хлеб патаньнее. Нягледзячы на тое, што народнай сьцежцы да армянкі не пагражала зарастаньне і забыцьцё, у цыстэрне яе было ціха. Ніякага падабенства на чэргі аўтамата Калашнікава тут, хаця ў самой Арменіі на той час ужо добра пастрэльвалі. Не вялі ніякіх ваенных дзеяньняў і бежанцы з Чачні, што жылі ўжо ў цэнтры сяла ў каменных будынінах, якія стаялі тварам у твар праз вуліцу. I ўчастковы ад душы падзякаваў Госпаду за цішыню і спакой у каўказскіх саклях на Беларусі, таму што быў хоць і малады, але набожны і разумны. Калі б што падазронае там і было, ён бы і ўдзень туды не паткнуўся. Чачэнаў участковы чапляць перасьцерагаўся, а па шчырасьці — нават баяўся. Надта ж нейкія не гаваркія, ваўкаватыя былі яны на яго погляд. I яшчэ, ён на самым пачатку быў упэўнены: бежанцы да рабаваньня на-паўжабрацкай хаты за ракой, ня маюць і ня могуць мець ніякага дачыненьня. Не такія яны дурні, каб з Чачні ці Арменіі, маючы сапраўдны аўтамат Калашнікава, ехаць сюды па нейкі тэлевізар, што толькі дурыцца пад аўтамат. Ён не прыблізна, а дакладна ведаў, дзе тое глупства трэба шукаць. Таму што наша айчыннае глупства доўга шукаць ніколі ня трэба. Так ці інакш яно заўжды выкрывае і выказвае сябе само. І сёньня на гэты конт у вёсцы мелася дзьве легальна дурныя хаты. Адна дык і неблагога, здаецца, хлопца, не сказаць каб злодзея закончанага ўжо. Так, нешта недапечанае і недарэчнае, што цягнула, грабло, як курыца, усё на сьвеце пад сябе. Грабло і кожны раз пападалася. Шклянкі на плоце — шклянкі, пусты, нямыты нават мех — брудны той мех. Гуска на дарозе з гусянятамі... Не, тут ён браў што-небудзь адно і часьцей гусянятаў, бо да трох лічыць умеў і, пэўна, думаў, што тры заўсёды больш, чым адно. У яго хаце, як казалі на вёсцы, заўсёды пілі і біліся. Была на той жа вуліцы і другая хата, процілеглага напрамку жыцьця і дзеяньня. I ня сталым людзям казаць, што там учынялася. Удавіца жыла, адзінокая, ціхая. Бязмужняя маладая жанчына з усім і ўсім зразумелымі наступствамі. Участковы тым вечарам да яе хаты нават і не дайшоў, хаця, надаралася, заходзіў. Цяпер жа пастаяў каля прысадаў пад вокнамі ў яе суседа, паслухаў, як той што моцы гарлае і галёкае, як сугучна і суладна з ім строчыць аўтамат, павярнуўся і пайшоў дамоў, каб вярнуцца заўтра повідну і ўжо з панятымі. Але гэта быў толькі пачатак прыгодаў звар’яцелага тэлевізару. Усе ўкра­дзеныя з хаты рэчы прынесьлі і аддалі разам. А тэлевізар чамусьці павезьлі ў раён, у райаддзел міліцыі. Сказалі, спачатку адбудзецца суд, а потым яго ўжо можна будзе і забраць. Ён наадрэз адмовіўся судзіцца. Яшчэ чаго не хапала, з нячыстай сілай толькі зьвяжыся — век не разьвяжашся, душу выйме. Сярод яго роду такога не вялося і загадзя асуджалася без суда і сьледства. Але тут зноў жа спрацавала: ня хочаш ды мусіш. Сабраліся ўсе старыя, хто яшчэ быў жывы ў вёсцы і здолеў сунуць нагамі. Прытэпалі да яго хаты, упалі амаль што на калені. Сьмех і грэх, запра­сіліся: — Будзь ласкавы, зьмілуйся, чалавеча. Дазволь хоць які год ці два перад сьмерцю, не баючыся, не жагаючыся кожную хвіліну, пажыць. — Я ж вам ня Бог... — У тым і справа, што на Бога мы ўжо не спадзяемся. Просім, як свайго чалавека: судзіся. Хай яны год-два пасядзяць у цюрме. А мы, мо пасьпеем за гэты час — на могілкі перабярэмся. I быў суд за гэты во дурны тэлевізар, каб яму ліха. Да чаго ж яно прычэплівае, гэтае самае ліха і гора. Дзіву даешся кожны раз, якое ж яно ўпартае, якое жывучае, няшчасьце людское... I ў агні не гарыць, і ў вадзе ня тоне. Згубіш на краі сьвету, толькі парадуешся — збыў. Не, з таго сьвету знойдзе да цябе дарогу. Каб доля нас так шукала. На судзе яму далі слова. Ён у кожнага з трох дзецюкоў, што абакралі яго, прадчуваючы іх цяжкі лёс, папрасіў прабачэньня. Зьвярнуўся да суддзі і засядацеляк: — А можа, іх не ў турму, можа іх куды на хімію ці па месцы ранейшай працы... Быў зьдзіўлены, як сустрэлі падсудныя гэтыя яго словы. — Ну ты і даеш, мужык. Ну і лох, сівалапіна: па месцы ранейшай працы! Гэта што — зноў калгас? Ня слухайце, грамадзяне суддзі, гэтага дурня. Турма, толькі турма! Во дагадзіў дык дагадзіў, маркоціўся ён, едучы электрычкай дамоў. Без тэлевізара. Адзін ён ня даў бы рады ўскінуць яго нават у вагон. Хаця, трэба адзначыць, цяпер яму было трохі і ніякавата пакідаць тэлевізар у горадзе. Але вось што значыць міліцыя — у райаддзеле телевізар пазба­віўся сваіх конікаў. Кінуў страляць і пачаў гаварыць звычайнай чалавечай мовай. Можа, калі захоча, калі прыпрэ. У міліцыі табе і месца, ледзь не плюючыся, думаў ён, пакідаючы райаддзел, ну і заставайся тут. Прасіцца будзеш — не вазьму. Але гэта ён толькі так, дзеля прыліку гразіўся. У самога ж на душы кошкі скрэблі. Адно, дзе разгаварыўся, а другое — звыкся ўжо з дурнем. Але праз нейкія месяц-два да яго хаты падруліў міліцэйскі УАЗік. I з яго, пабліскваючы пяціпудовай сракай, вылупіўся на Божы сьвет ягоны ж тэлевізар. Ён зьдзівіўся яшчэ міліцэйскай ласцы. Але як высьветлілася пазьней, зьдзіўляцца не было чаго. Тэлевізар зноў анямеў. Ня тое, каб зусім, але на чалавечую мову забыўся. Набыў колішнюю сваю — бандыцка-акупацыйную. I час, праведзены ім у міліцыі, пайшоў яму на карысьць; ён страляў цяпер ня толькі кароткімі і доўгімі чэргамі, а прыладзіўся нават пукаць — як з міліцэйскага нагана, адзіночнымі стрэламі. — Мо забярэце ўсё ж назад? — спытаў ён міліцыянтаў. — Не паложана, — сурова, але незразумела патлумачылі яму. — Як не паложана? — ня ўтрымаўся, перапытаў, зьдзіўлены своеасаблівасьцю міліцэйскага маўленьня. — А вот так. Не паложана і ўсё. Ясна, ацец? — Наўродзі, але... — Нікакіх Маўродзі. Забірай і з канцом. — Ну, калі з канцом... — міліцыянеры абмінулі яго, як нешта лішняе і недарэчнае, і зацягнулі тэлевізар у хату. — Дзякуй і на гэтым, — зноў пачаў ён, толькі дзякаваць ужо не было каму. Міліцэйская тэхніка газанула на ягоным падворку, нарабіла дыму і выхапілася на вуліцу. — Эт жа людзі,— толькі і пасьпеў ён прамырмытаць усьлед ім, — і добрую справу не па-людску... — адчуў сябе старым і нікому непатрэбным, лішнім на гэтым сьвеце. Не па-людску ўжо на другім тыдні пачаў паводзіць сябе і тэлевізар. Нешта незразумелае, мо сьпецыфічна міліцэйскае прычынілася з ім у райаддзеле. І справа зусім ня ў тым, што ён інакш пачаў страляць. Гэта дробязі. Нечага там, у міліцыі, ён наглядзеўся, нечага набраўся такога, што ў яго апошнія клёпкі павыпадалі. Нібыта ўвесь гэты час ён знаходзіўся зусім не ў праваахоўных органах, а сядзеў у самым сапраўдным вар’яцкім доме. Такім ён зрабіўся зьнерваваным ды псіхованым. Новы, выродны характар свайго тэлевізару, ён адчуў не адразу. Як і ўсе сапраўдныя псіхі і шызафрэнікі, той востра рэагаваў на пагоду і быў вельмі падазроны, скрытны. Дзеля прыліку па першым часе пасьля вяртаньня з міліцыі паводзіў сябе даволі прыстойна. Стаіўся, шыз няшчасны. Для прыліку, як і дагэтуль, рэзаў кароткімі і доўгімі чэргамі. Толькі гук ужо быў ня той, адценьне не такое абуральнае — паціху выпрабоўваў, якая будзе рэакцыя, пэўна. Ён ня выказаў ніякай рэакцыі. Тады тэлевізар пачаў пукаць адзіночнымі стрэламі — як з міліцэйскага нагану. Але гэта калі пры ім, пры гаспадары. А ў яго адсутнасьць, бяз вока гаспадара на сабе, расьпярэзваўся і такое непатрэбства тварыў, што мурашкі па целе поўзалі. I мімаволі думалася: дзе, хлопча, ты толькі рос, якія кніжкі чытаў. А яшчэ выдаеш сябе за інтэлігента. Паводзіў сябе, як дарагая валютная прастытутка. I ўсё гэта было яму, пэўна, на карысьць. Зіму ён праводзіў, гнаў карцінку пад уласны непрыстойны каментар, а пад весну зноў набыў былую мову. Загаварыў, ды так, што ён ужо ледзь сваёй мовы не пазбавіўся. Стаяў, чыкаў, цыкаў, цэкаў, пукаў сабе на лаве ў куце і раптам шалёна заверашчаў дурным голасам: — Руки за голову, падла. Ноги на ширину плеч... Ён аж прысеў ля печы, ледзь хату не спаліў. Хацеў перакінуць галавешку з печы ў грубку, а тут яму пад руку такое. Галавешка — у чыгун з вадой. Дыму, чаду. І ў галаве чад. Зірнуў у кут на экран. А там тры чарты з аўтаматамі і ў чорных масках трушчаць макацоўбіны тром чорцікам, толькі бяз зброі і масак. Ён кінуўся да выключальніка тэлевізара, але той як прыкарэў, ня даўся. Так і ішла карцінка з мацюкамі, пакуль не пачалі паказваць такую ж галасную рэкламу, толькі без мацюкоў, а з гэтым піп-піп-піп. З таго часу ён не сказаць каб стаў баяцца, але асьцерагацца тэлевізара. Той жа, як атрымаў аўтаномію, пачаў існаваць амаль і цалкам самастойна, здаецца, без умяшальніцтва чалавека. Калі б яго не падпусьцілі да электрычнасьці, падрабязна распавядаў і паказваў усё, што адбывалася ў сьвеце. Але пры ўсім гэтым выразна аддаваў перавагу сексу. Гатовы быў гаварыць і паказваць яго дзень і ноч без перадыху, перакураў і перапынку на абед. Сапраўды, неўтаймаваны, ня ведаючы стомы сексуальны маньяк. Мо з-за гэтага не любіў Жырыноўскага. Варта было таму толькі сквасіць яскрава насьледна юрысцкія вусны, як ён неяк самаадвольна выключаўся. Ці так з яго зьдзекваўся, што на экране, здавалася знаходзіцца Ясер Арафат, захутаны ў жаночыя хусткі, а ня віцэ-сьпікер Дзяржаўнай Расійскай Думы. А вось каго ўпадабаў, то гэта Нямцова, паказваў яго заўсёды мала­дзенькім і чыста паголеным і толькі з Хакамадай. Скептычна адносіўся да Зюганава, вымушаў таго па справе і без заікацца, касавурыцца і падміргваць немаведама каму ўсімі яго бародаўкамі, часам нават множачы іх, скажаючы да непазнавальнасьці твар адданага і шчырага ленінца так, што атрымоўвалася адразу аж два твары. Адзін, канечне, — чыста зюганаўскі, хто другі — не пазнаць. Паказваў усе праграмы, нават такія, што тут, у вёсцы, не ішлі. На польскай і нямецкай мовах. Калі ласка, пшэкай і шпрэхай. Адзінае, чым пагарджаў ягоны тэлевізар — гэта беларускай праграмай. Варта было толькі прагучаць: «Говорит и показывает национальное телевидение», як адразу ж за гэтымі словамі ўсчыналася страляніна. Нават не страляніна, а адзіночнае, такое гучнае міліцэйска-канячае папукваньне. I куды прападала ўся праграма, куды там, на нацыянальным тым канале зьнікалі людзі, цяжка было і меркаваць. Бо на ўвесь экран зеўрала вяліз­ная пляма. I зусім ня белая, якой па ўсіх фізічных і электронных законах ёй павінна было быць. Тут на сваім, наскім беларускім канале, невядома чаму гэтыя законы не спрацоўвалі. Пляма была чорная. Як чорная дзірка на той сьвет, ці, зноў жа — чорны квадрат Малевіча. І мо варта было зьбегаць і пашукаць на тым сьвеце ці таго ж Малевіча, ці самога д’ябла, каб спытаць, што гэта значыць. Але грэблівасьць і пагарда да тубыльскага тэлебачаньня раптоўна скончылася. I так дзіўна скончылася. Неяк адным днём у тэлеэфіры зьявіліся два нацыянальныя каналы. Ва ўсякім разе так абвясьцілі: два нацыянальныя каналы і абодва першыя. Толькі які з іх пярвейшы, так ніколі і не сказалі. Быў зьнішчаны нацыянальны расейскі канал. I хаця праграма там засталася расейская, абвясьцілі, што надалей гэты канал трэба называць беларускім. А каб не сумняваліся, далі на ім трыццаціхвілінны ролік мясцовых навінаў, якія зачытваў невядомай нацыянальнасьці і арыентацыі дыктар. Ён па-ленінску, нярвова-хваравіта, выхопліваўся аднекуль з цьмяных скляпеньняў ідэалагічнага страўніка, браў сьлед да падрыхтаванага яму амбону. Бежкі абмінаў сталы і крэслы, што спаніэль ці такса, з выпрацаваным інстынктам на пах наркаты, россыпам, хаваючы літары, нібы абсмоктваючы іх, ці жуючы, зьдзіраў з іх сутную абалонку і выстаўляў тыя ж літары на нейкі зьдзеклівы, абразьлівы паказ — у расьцяжку, паволі і хуткастрэльна шпурляў скалечанымі словамі ў даверлівую цемру загадзя падрыхтаваных да эфірнага шчасьця па вечары прыгнечаных душ. Але чым яшчэ, безумоўна вылучаўся дыктар — гэта пасамі рук заклінальніка гадаў, скокамі перад мікрафонам амаль танго, стаўленьнем з прыстукам і прыцмокам галасавых абцасаў кропак. Напачатку цяжка было нават і ўцяміць, як гэта ў яго атрымліваецца, як кропка, проста што цьвік, адразу ж забіваецца табе праменька ў мозг. I толькі прыслухаўшыся і прыгледзеўшыся, можна было з пэўнасьцю сказаць: кропкі ў яго расейскія, ад маскоўскіх дыктараў-нарколагаў, як, дарэчы, і ўсё нашае айчыннае і нацыянальнае тэлебачаньне. Там яго вынайшлі, парадзілі і пусьцілі ў сьвет. Але гэты, з першага тубыльскага, пераўзышоў іх. Яго кропкі былі больш ідэалагічна вытрыманымі і культурнымі, такімі культурнымі, што, як «ботаюць» расейскія клоўны, а б а л д е т ь можна. Ён набіраў вышыню напачатку сказу, узбуджана ўздымаўся ўгару, як байда, якой забіваюць палі, вытрымлівалася запамінальная паўза — і ўдар, што ўганяў слухача ў зямлю па самыя памідоры. I зноў запамінальная эфектная кропка, пастаўленая ня толькі голасам, але і нейкім яшчэ іншым органам. Якім? Даводзілася толькі гадаць, каб урэшце рэшт прыйсьці да высноваў: адным органам дасягнуць такой яскрава арганічнай кропкі немагчыма. Ён калектыўны, дасягаецца ўсімі органамі цела чалавека адразу — усім яго арганонам. Было толькі шкада, што гэта доўжылася ўсяго трыццаць хвілінаў. Хаця з другога боку, трэба адзначыць, тымі трыццацю хвілінамі было зроблена немагчымае. Краіна была пазбаўленая інфармацыйнай прасторы, як у сярэднявеччы ці яшчэ нават ранейшым веччы, загнаная ў першабытныя пячоры. Бо іншых каналаў на большай частцы краіны не прымалася, у прыватнасьці, па вёсках. Так зьдзяйсьнялася амаль што ленінскае, праграмнае: тубыльскае тэлебачаньне, а заадно і радыё, — плюс дэбілізацыя ўсёй краіны. Тымі сваімі трыццаціхвіліннымі навінамі, як сьвіньні пад дубам лычамі, перарылі неблагую і ўжо даўно звыкла ўстаялую праграму і задаволена суцішыліся. Толькі ягонаму тэлевізару гэта, пэўна, прыйшлося недаспадобы. На некалькі дзён, а мо і тыдняў ён замоўк. Як ні круціў ручкамі настройкі, як ні ціснуў на кнопкі — не адгукаўся. Ён вырашыў, што ўжо ўсё — аджыў сваё небарака, нічога ня зробіш, прысьпеў час і яму на вечны спачын. І як жа зьдзівіўся, прачнуўшыся ўначы ад нейкага незразумелага шэпту, прыглухла заціснутага голасу. Падхапіўся, выйшаў са спальні і, каб не абапёрся на вушняк, мог бы і пакалечыцца. Тэлевізар, няйнакш, уключыў сябе ўначы сам і цішком слухаў беларускую праграму, якая якраз на тую хвіліну ішла на матчынай мове. Іменна слухаў, а не паказваў і гаварыў сам, бо быў павернуты экранам да люстра. І там, у люстры, нейкія лубочныя пейзане ў вышываных кашулях і даматканых андараках нешта гаварылі і сьпявалі песьні. А тэлевізар чуйна і пільна слухаў іх, зьдзіўлена і палахліва міргаў, лыпаў нябачным яму бяльмом павернутага да люстра экрану. Адпаведна гэтаму таксама ж палахліва жахаліся людзі ў люстры. І ад таго падвоенага, змушанага двойчы, зноў жа нацыянальнага, можна было без асаблівых намаганьняў той жа ноччу трапіць у Навінкі. Ці гэта ён ужо знаходзіўся ў тых Навінках. Ушчыкнуў сябе, ці не трызьненьне, ці не прымроілася гэта яму. Ён жа добра памятаў, што пакінуў зьнямелы тэлевізар выключаным. Як жа гэта ён уключыўся? I што дзіўна — на той жа праграме, якую наадрэз адмаўляўся глядзець, на той мове, якую і на дух не падпускаў да сваіх вушэй. Што ж гэта адбываецца? Нешта мяняецца ў сьвеце, і гэтая бязглуздая скрыня, нашпігаваная элект­ронікай, употайкі рыхтуецца да тых пераменаў, слухае тое, што сама і адмаўляе. Пачала прыслухоўвацца да сябе, зачаравалася сваім голасам. Што ж тады гэты нарцысізм можа значыць для іншых, што за новая пошасьць высьпявае ў ім, што за знак ім падаецца ад гэтага вялікага дурня, здольнага гаварыць на ўсіх мовах сьвету. Але толькі гаварыць, як пустая галава з казкі Пушкіна — мо першая ў сьвеце электронная галава вялікага палі­тыка, дзяржаўнага дзеяча і хлуса часоў нацыяльнага палатачнага сходу і дзяржаўнай думы. Ён ціхенька пасунуўся да сябе ў спальню. Лёг, але заснуць не пасьпеў. Толькі прымружыў вочы, як зноў сон перабіў тэлевізар, на гэты раз тэлебарометрам і, вядома ж, на беларускай мове. Мо адзіная перадача, якую ён паважаў і любіў і заўсёды, часам нават з замілаваньнем, слухаў. Было ў ёй нешта праўдзівае сярод бездані хлусьні, праўдзівае і непадробнае, незаемнае з расейскіх каналаў, ня ўкрадзенае з іх. Якое ўжо ёсьць — сваё. I ён даслухаў праграму да канца, рады, што можа засынаць пад добрае слова і прыемны голас. І пачаў ужо засынаць. Але прахапіўся, бо ў хаце нехта плакаў. I зусім непадробным тэлевізійным плачам. Плач быў сапраўд­ны дзіцячы і вельмі няўцешны. За сьцяной у другім пакоі горка плакала дзіця. Ён памкнуўся бегчы туды, але не дабег. Бо ніякае не дзіця там плакала. Плакаў сам тэлевізар. Без карцінкі, цяпер нават у люстры слухаў «Калыханку» на матчынай мове і захлынаўся, дрыжэў ад сьлёз. I доўга яшчэ ўсхліпваў і смаркаўся і пасьля таго, як ужо скончылася «Калыханка». I вось цяпер гэты прамарожаны і скрануты з месца стары вар’ят, смаркач і хлус стаяў перад ім на дубовай лаве і паныла маўчаў. — Здароў, пустадомак, — павітаўся ён з ім, як з жывым. Трошкі ўсё ж перасьцерагаючыся яго, хаця і ўсьведамляючы, што баяцца няма чаго. Але ў той жа час... А мо ён усё ж да некага ці нечага падключаны. Неяк яму давялося гаварыць пра тэлебачаньне і электрычнасьць з міністрам энергетыкі. Было нейкае мерапрыемства, і яны абодва добранька так наэнергетыліся. Таму ён і набраўся сьмеласьці, маючы сам вышэйшую адукацыю, папрасіў міністра, доктара навук, растлумачыць яму, што такое электрычнасьць і электрон. Немаведама, як і чаму, але тут у ягонай адукацыі меўся даўні і вялікі прабел, яшчэ з часоў рамеснага вучылішча, калі ён вучыўся на электрасьлесара. Міністр у адказ на яго пытаньне толькі рукамі разьвёў: дакладна гэтага ня ведае ніхто на сьвеце, як ніхто ня ведае і ніколі ня ведаў, што такое навуковы камунізм, хаця навука такая існавала і доўга яшчэ будзе існаваць... Невядомае заўсёды палохае. Гэта як нябачны сусед за сьцяной, у якога ўначы гарыць сьвятло, і ён усё піша, піша. Каму, што? Мо і самому Люцыферу. Таксама і скрыня гэтая: балбоча і балбоча, а нешта ж у галаве трымае. — Чаму цябе ня ўкралі, чаму ня зьнесьлі? Ня ведаеш, маўчыш. А таму пэўна і ня ўкралі, што маўчыш — нямко. — I адразу ж зразумеў, што не, не таму. Пра гэта ніхто ня мог ведаць, бо ў хаце няма электрычнасьці — адключанае на зіму. Махнуў рукой. — Доля такая мне з табой, пустабрэхам, век дажываць. Павярнуўся і пайшоў кругамі па хаце. З хаты — у сенцы. З сенцаў зноўку ў хату, папікаючы сябе чаго б не датыкнулася вока. Гэта ж трэба, — здаецца, прыбіраў, усё прыбіраў. А аказваецца кінуў, рынуў усё і, як ад немцаў, пайшоў з хаты. Не прыбраў нават інструмент, якім нямала ганарыўся. Сякеры са сталі, якой пры сёньняшнім ладзе ці бязладдзі мо і не вырабляюць — не саступіць дамаскай. Не сказаць каб старажытныя, якія колісь каваль вырабляў адну-дзьве на пяць вёсак і адзіны толькі раз у дзесяцігоддзе – па патрабаваньні і загадзе душы. Але ж... І ў савецкія яшчэ часы сталь заставалася металам. Можна было выбраць. I ён сам выбіраў гэтыя сякеры ў лаўцы, калі паблізу нікога не было. Як у званы званіў — біў лязом адной па лязе другой. І калі на ім ні зазубрыны, ні знаку – лязо толькі ўсхліпвала жураўліным клінам, што па восені пакідае роднае Палесьсе, журыцца, але на нешта і спадзяецца — адкладваў для себе. I зайздросны ж быў на добры метал, набраўся тых сякер. Цяпер яны ляжалі паўсюдна, на самым відавоку: падыходзь ды бяры. I ня толькі сякеры. Малаток-цьвікадзёр — тысячы і тысячы цяпер каштуе. Але справа не ў грашах. Адно — памяць, з кожнай камандзіроўкі, з кожнай паездкі некуды цягнуў. І купляў, вы­прошваў, і на нешта мяняўся. Другое — веданьне, што ты нечым прывабным і добрым валодаеш, можаш усьцешыць сваю душу. Памятаеш, ведаеш, цешышся — і вось так неахайна абыходзішся. Здаецца і прыбрана ўсё, але як бы не табой — на самым відным месцы пакінута скрыня з абцугамі і пласкагубцамі, долатцамі і шкларэзам, нажніцамі па металу і нават непатрэбным яму ўжо сёньня, але ж надта бліскучым і фанабэрыстым штангельцыркулем. Не, ён зусім ня злодзей, але тут бы ня схібіў. З якім задавальненьнем ён хоць што-небудзь украў бы ў сябе. Украў, схаваў і нікому не паказваў, толькі б пасьміхаўся з сябе ж, дурня. Правучыў бы, направіў сам сябе. Гэта ж хлеб твой, з ім трэба і акуратна, і далікатна. Ёсьць інструмент — ёсьць і рукі. А калі ёсьць рукі — будзе і хлеб. А тут, якія рукі вымалі шыбіну, якія ногі хадзілі па хаце, якія вочы бегалі па ёй, калі ім анічагусенькі не спатрэбілася. І яму зрабілася горка, крыўдна і сорамна за сваю хату, за свой выпакутаваны інструмент. Бо, калі папраўдзе, то толькі мо тут, ад замілаванасьці і шчырай любові, ён і грэшны. Было, было. Тут ён якраз парушыў Боскае — і пазайздросьціў, і пажадаў, і... Але пра гэта, забі яго, не прызнаецца. А калі паўторыцца — паўторыць. Бо на сьвеце існуе толькі адзінае, вартае грахоў і чалавечага жыцьця, — праца. I ўсё, чым жыў чалавек — праца. А хто нязгодны, той ня зьведаў ні шчасьця, ні гора-болю, смаку поту і крыві. Не адрабіў, не сплаціў ні чорту, ні Богу, па-сабачы прабегся па жыцьці, прагаўкаў яго пад плотам. Хаця цяпер надышоў такі час, што праца пазбаўленая сапраўднасьці. Мо гэта і ёсьць тая душа, што пакінула чалавека. Бо бяз працы ён больш імкнецца прыпасьці да некага і пасмактаць жывой крыві. На сьвеце ніколі не было ніякіх вампіраў. Толькі адны крывасмокі ды ваўкалакі. Але сёньня іх разьвялося столькі, што нідзе ўжо няма ад іх паратунку. Яны да таго асьмялелі, абнахабелі, што ніколькі не баяцца аказваць сябе нават пры сонечным сьвятле. Аказваць публічна. Публічныя жанчыны пры так званых бой фрэндах, а бой фрэнды — публічныя грамадскія дзеячы, публічныя палітыкі, толькі тым і занятыя, што нястомна і голасна вучаць народ, як яму жыць і рабіць. А з другога боку, мо так было спакон веку: хто меў рукі — той рабіў, а ў каго тыя рукі, як і ўсё астатняе, у тым ліку і мазгі, знаходзіліся, расьлі са сракі, той навучаў іншых, як трэба рабіць, каб самому жыць прыпяваю­чы. Ён нікому не суддзя —толькі сьведка. Але яму баліць ад таго, як людзі гуляюцца ў жыцьцё, а не жывуць. І будзе непамысна, калі яны загуляюцца да страты сябе. А ён ужо адчувае, як ва ўсім застаецца толькі пры­блізнасьць: справы, жыцьця і чалавека. Чалавек толькі пазначаны нечым адным чалавечым, але бяз таленту і густу жыць. І само жыцьцё робіцца безаблічным і пустым, некалі бясцэннае — сёньня проста ня мае аніякай цаны. Чалавек перастаў адчуваць, баяцца крыві. Сваёй і чужой. I ў ім перарваўся, спыніўся цёк той крыві. Перарвалася адчуваньне вечнасьці і імгненьня. Работа сёньня больш нагадвае сірату. І, як усе бязбацькавічы, здадзена на канчатковае калецтва і ціхае дэбільнае вынішчэньне пад грамадскае апекаваньне — у напаўтурэмныя, напаўбардаковыя школы-інтэрнаты. З якіх яно ўжо ніколі, за малым выключэньнем, ня выйдзе ў здабытым стагоддзямі былым чалавечым абліччы, без абрысаў і твару людскога, які збыты, зьедзены няволяй. Бо сапраўдная праца гэта і ёсьць сапраўдная воля. А так званы разьняволены, вызвалены ад працы без прымусу чалавек — толькі цень яго, пячорны, наскальны адбітак былога свайго існаваньня. Ён зажурыўся, успамінаючы сваю першую працу. I адчуў, што ня можа ўспомніць. I ня толькі першую, а ўвогуле вартую памяці. Нібы не рабіў нічога за ўсе гэтыя гады на сьвеце. З дзяцінства да сёньняшняга дня — адны толькі гульні. I так, і гэтак, і радасьць і гора, хваробы і ўсе зьвязаныя з імі паміраньні — адна толькі гульня. Але ж была, была і работа, во якія рукі — што кавадлы. I спрацаванасьць, стомленасьць ва ўсім целе — не ад гуляў жа. А сам ён у сваёй памяці — яшчэ і на сконе дзён — горкае дзіця. Маладзенькае і маленькае, якое яшчэ столькі не дагуляла, мо і не пачынала нават гуляць. І рабіць. А як першы раз добра пад’еў, і сёньня помніць. На Дзяды... Не, на Спаса... А, хай будзе на Дзяды і Спаса — свайму жывату можна і паспрыяць. Бо так было і на самой справе: і на Дзяды, і на Спаса. Толькі ці ў адзін год? Ай, якая розьніца, усё роўна ўжо ніхто не адбярэ. На тыя Дзяды ён ад пуза наеўся толькі аўсянага кісялю. Так напароўся, што на тым яго пузе можна было вошай біць. Такога смачнага кісялю і столькі ён за ўсё жыцьцё ня зьеў. Неяк, будучы ўжо ў гадах, папрасіў жонку, каб зварыла таго кісялю. Зварыла, ды зусім не таго. Праглынуў лыжку, аблізаў і больш не захацеў. Не і не, зусім ня той кісель. А тады ён, падахвочаны бабай (тую брыгадзір на калгасным аўсянішчы мог і пабіць) налузаў аўсу. Пасушыў на печы, патоўк у ступе. I штодзень прыставаў да бабы: ці не Дзяды ўжо сёньня? А Дзяды ўсё ніяк не надыходзілі. Нарэшце схапіліся лядком у хаце шыбы. І баба сказала: — Ну вось і Дзяды прыйшлі. На бажніцы гарэла сьвечка. На стале стаялі місы з шэрым парэпаным кісялём і ляжаў ня мешанец — з бульбай і аўцюкамі — сапраўдны хлеб. Ён падбег да стала, пацягнуўся за лыжкай. Але баба перахапіла руку і так урэзала той лыжкай пасярод ілбу, што галавой пачуў, як надзімаецца гузак. — На коленцы, — сказала баба. — Маці з сястрой успомні, лоб перахрысьці, татарын. Ён паслухмяна і хуценька бухнуўся на калені, адтарабаніў «Ойча наш», успомніў маці і сястру. А баба ўсё тварыла і тварыла малітву. Успамінала і ўспамінала сваіх дзяцей-нябожчыкаў. Іх у яе назьбіралася столькі, што ён падумаў ужо: сёньня кісялю не дачакаецца. Дачакаўся, вытрываў. I дзякуй нябожчыкам, што ніхто з іх не прыйшоў і ня сеў за стол, і ўвесь кісель яны зьелі ўдвох з бабай. Дзякуй нябожчыкам і за Спаса. Такое сьвята яны зрабілі яму. Столькі вароных і пафарбаваных яек, белых каржоў і аладак з макам, яблык і груш, што ён ня даў рады ўсе і зьесьці. Рэшткі паклалі пад крыжы на могілках і на самыя крыжы. Ноччу ён прадыхаўся ўжо і трохі вымерхаўся, хацеў пабегчы на могілкі, паглядзець, ці любяць нябожчыкі прысмакі і як ядуць: зьбіраюць і забіраюць да сябе ў магілы ці таксама ня церпяць, пад’ядаюць, седзячы на могілках, не сыходзячы з месца. Хацеў, але пабаяўся. А раніцой, калі прыкапацеў на могілкі — ад прысмакаў і знаку не было. — Птушкі паелі, — сказала баба. — Птушкі — гэта душы нябожчыкаў. Як ні дзіўна, але два тыя памінальныя сытыя дні — Дзяды і Спас — абудзілі яго, далучылі да сьвятой непарыўнай сувязі жывога з мёртвым, да той вечнасьці, якая пралегла між імі і засталася ў іх. А дарога да яе адна: рупіцца і не пераядаць, стрымліваць і, ня збочваючы, весьці сябе праз буднія дні, каб аднойчы выратавацца і закласьці ў сабе адчуваньне веліч­нага спакою, той жа самай сытасьці бяз боязі быць пакараным тваімі ж роднымі нябожчыкамі і заўчасным паміраньнем. Адчуваньне перапляценьня тагасьветнасьці і бясконцасьці жыцьця, пекла і раю. Адчуваньне незагрубелымі яшчэ дзіцячымі вуснамі і душой чужой тленнасьці і сваёй уласнай працягласьці, слодыч свайго, яшчэ неспаганенага дыханьня сярод спарахнелых, сточаных мурашкамі крыжоў, сарамлівага, але густога паху першых яблык-жытніц, груш-мядовак, водару жнівеньскіх сьпелых садоў і цененька пахкіх, ужо ахопленых прадвосеньскім пустазельлем і пакрысе збываючых з грады ліпеньскае сонца брухатых гуркоў, крыху сумнаватага строкату нябачных у траве конікаў, што якраз такой парой пачынаюць касіць сабе на зіму сена, звону магільных, мядзяных і чугунных чмялёў. I ціхага падзынкваньня, як пробнае пазвоньваньне царкоўных званоў, праменяў яшчэ ласкавага цёплага сонца, што поўнымі жменямі сыплюцца з тваёй стрыжанай пад Катоўскага галавы, калі непарушную ціш старых бронзавых хвой, якія часам прарастаюць проста з магіл, гойдае і пакручвае задумлівы і ціхі вецер, набеглы з пяскоў прасёлкавай дарогі. Усяго таго, што ў сваю пару зьведалі і панесьлі ў сабе немаведама куды ўсе гэтыя людзі, якім загадана было назаўсёды супакоіцца, як у свой час будзе загадана і табе. Ты, нябачны, быў з імі і пры іх. А яны, таксама нябачныя, былі з табой. Назаўсёды. Яны і ты. Ты і яны. Навечна параднёныя адным небам, адной зямлёй, горам і сьвятам.Сьвятам вечнай памяці дзядоў і бацькоў. А гэта значыць, і цябе, працягу і бесьсьмяротнасьці зямнога насеньня і плоду. Бясконцае памнажэньне і адсоўваньне ўсё далей і далей наперад будучыні твайго роду, што будзе і будзе нават тады, калі ад самога цябе не застаецца ні на зямлі, ні ў сусьвеце і знаку. Толькі незразумелы і пахкі сум і водар прывялых і ў цьвеце кветак, калі здалёку на зямлю насоўваецца навальніца, і ты даўно згарэлы і спапялёны, спрэсаваны вякамі ў адлітую з падобных табе мірыядаў былых сусьветаў і жыцьцяў маланку, імкнеш з далёкага касьмічнага нябыту да роднага табе селішча, адзначаешся там і адначасова папярэджваеш, што плугам успароўшы зямлю пад парогам роднай хаты ці ў самой хаце, увайшоўшы праз акно ці комін, агледзеўшы яе — праведная яна ці спаскуджана ўжо. І калі што ня так, прыхапіўшы некага з сабой. Часам прыхапіўшы, калі ўсё і так — ад непазбытага і ў прасьцягах космасу зямнога суму і дзеля вечнасьці ўжо самой маланкі. Сьвята вечнага яблычнага Спаса Адама і Евы. Сонца ў небе і сонешніка ў руцэ іх дзіцяці. Іх стрыманай радасьці, зрэбнай сьвятасьці, сарамлівай нецярплівасьці маладых рук, ног, вуснаў. Было, было. Асновай, вытокам і пачаткам усяго існага, бласлаўлёнага небам, сонцам і зямлёй. А дзе, дзе ж сёньня ўсё гэта. Крыўдна, балюча і шкода свайго ж адчуваньня і бязьлітаснага веданьня, што гэта — ужо незваротна. А мо, мо?.. Не, не! Бо ў яго жыцьці, было, выпадала і нешта зусім процілеглае — непрыгожае і брыдкае. На вялікі жаль, зноў жа непарыўна з прыгажосьцю зьвязанае і параднёнае. З той жа работай, хлебам надзённым і да шчымлівасьці роднай хатай. Толькі куды большай за гэтую ягоную цяпер, прыглухлую, прамарожаную. Поўнае адмаўленьне і адцураньне ад яе. Надарылася такое на падзеле ўсяго існага на чыстых і нячыстых. Толькі пра гэта ніхто яшчэ ня ведаў і памысьліць ня мог, што такое магчыма. Так, нешта недзе выбухнула, грымнула, загарэлася. З рогатам нават успрымалася: падумаеш, нейкая адрына каля ракі згарэла. Затое, колькі мышэй ляснула. Толькі тымі мышамі былі людзі, хаця і тубыльцы. I адразу ж утварылася зона, што таксама не было навіной: усё жыцьцё так — з адной зоны ў другую. Ён наезьдзіўся і нахадзіўся па той новастворанай зоне. Наглядзеўся, як нудзіцца там зьвер і чалавек, яшчэ ж, пэўна, і шчасьлівы: грошы ж добрыя плоцяць. А душа як заснулая, вочы пасплюшчаныя, і рукі работай занятыя, а яна ня хоча прачынацца. Хаця і сонца ёй хапае, а што ўжо цёпла, то такой парой і занадта. І лета надыходзіць — пашукаць такога. Вясна ўхапіла, прыдбала вады, а тут яшчэ нябесны аграном рупіцца і дбае — дождж за дажджом і прыпар. Усё аж буяе. Але і зьвер, і лес ня радыя. Першымі замаркоціліся ракі, пачалі сыходзіць, пакідаць азярыны і рэкі. Яшчэ напярэдадні Вербнай нядзелі, у ноч, на якую адбылося няшчасьце, — толькі куды яны пайшлі, ніхто не прасачыў: пайшлі, як іх і не было. Некаторыя з рыб тым годам адмовіліся нераставаць, набраклі сваім жа не прарослым ці, наадварот, прарослым у сярэдзіне іх насеньнем і не далі яму выйсьця, што акіянскія гіганты-кіты выкінуліся на бераг і сканалі. I берагі рэк, мелкаводдзе прагорклых водаў доўга і серна сьмярдзелі. Лісы і зайцы выходзілі на асфальт і кідаліся пад колы машынаў. А лес сярод лета пачаў жоўкнуць і чэзнуць, сам па сабе пачаў гарэць, нібы сігналізаваў некаму, маліў аб дапамозе. Ці нехта з космасу па зямлі ўжо сьвечку паставіў. Паўсюль і зьнячэўку пачыналіся лясныя пажары. Людзі пры сухім тады законе і поўнай адсутнасьці ў продажы гарэлкі пілі сьмерт­на і гарэлі накшталт таго ж лесу, як сьвечкі. Ён адскочыў з зоны праведаць бацьку. Той таксама паскорана дагараў нутром. I дома, у прадбачаньні яго згасаньня, на пачатку лета забілі кабанчыка. I ўсе, хто быў у хаце, хто жыў па суседстве, наваліліся на таго кабанчыка, бы з галоднага краю. Ён таксама ня грэбаваў. Больш за тое, еў як не ў сябе. I ніякай гаркаты не адчуваў. Наадварот, так смачна еў, соладка піў, як гэта магчыма іншым разам толькі на хаўтурах. Як вымушае есьці толькі сьмерць, згаладалая на сатвораным нядаўна забойстве. Наеўся сьвежаніны на ўсё жыцьцё, і сёньня яшчэ не пазбыў таго чарнобыльскага баляваньня. I тады, адразу ж як адваліўся, адпаў ад стала, пагрэбаваў сабой. Як сёньня пагрэбавалі яго хатай, яго жыцьцём, тым, за што ён гатовы быў закласьці душу, адсекчы кожную з рук, якія ўсё гэта нажывалі. Злодзей толькі пазьдзекваўся і зьдзекваецца, пэўна, з яго і зараз: стары дурань, жыцьцё пражыў, а ўкрасьці няма чаго. Навошта толькі жыў? Ён адчуваў сябе ў сваёй хаце, як у дамавіне, калі ўжо нічога ні табе, ні людзям ня трэба. Як наплявалі ў душу, не кранулі ні рубанкаў, ні фуганкаў, нажовак па дрэве, метале і шкле. Пераступілі, як новы год пераступае праз стары, і пайшлі прэч. Не азіраючыся. Не, з такіх злодзеяў людзей ужо ніколі ня будзе. Так пагарджаць сваёй прафесіяй, ягонай хатай. Залезьці і нічога ня ўзяць.Няўжо яна нявартая, каб у ёй, як у людзей, што-небудзь ды ўкралі. Няўжо ён так пуста пражыў жыцьцё. Калі ў яго нічога, што ж тады крадуць у іншых? Дзеля чаго страчваюць сорам і сумленьне, ідуць па турмах. Няўжо толькі дзеля гэтай брахлівай лупатай скрыні і нечага падобнага гэтаму пустабрэху. — Чаго ж вы, мае яварочкі, галубкі вы мае, толькі прыходзілі?.. Зла­дзейкавата азірнуўся, нібы ў хаце мог быць яшчэ нехта, апроч яго, доўга і пільна пачаў прыглядацца да тэлевізара. Потым неяк знарочыста адвярнуўся ад яго і, гледзячы толькі сабе пад ногі, прытанцоўваючы, лёгенька і хуценька прайшоўся па пакоі. Пасьля, яшчэ раз азірнуўшыся, з нейкай своеасаблівай нацятай расслабленасьцю і ленасьцю паляўнічага ката часта і мякка ступаючы па падлозе, зрабіў апошні, амаль няўлоўны крок, як прылашчваючы, ахапіў тэлевізар, ашчаперыў абедзьвюма рукамі. Раз-другі, што штангіст цяжкавагавік, хукнуў, пазбавіўся ад назапашанага, да гэтага стоенага ў сабе паветра. І, адкуль толькі сілы ўзяліся, узьняў, ускінуў пяціпудовы тэлевізар над галавой. Лёгенька так ускінуў, без напругі, нібы ўсё жыцьцё толькі гэтым і займаўся. Нейкае імгненьне патрымаў яго ўгары і адштурхнуў ад сябе. Апусьціў рукі і бразнуў тэлевізар на падлогу, ды так, што недзе на рацэ, падалося, лопнуў лёд, і, здаецца, па ўсёй зямлі пака­цілася доўгае і гудлівае рэха. А тут, у хаце, мёртвы тэлевізар адразу ж і адпомсьціў яму. Узарваўся, выбухнуў кінескопам. Ці яго адкінула тым выбухам да дзьвярэй, ці сам адскочыў туды, ён ужо ня помніў бо ачомаўся, знайшоў сябе амаль што ў пограбе, у падполе. Сам ня ведае, як наступіў на крышку люка, што прычыняла пограб, і тая кульнулася. Ён асунуўся, што той мех з бульбай, у пограб. У апошнюю хвіліну затрымаўся, распасьцершы ўбакі на масьні­цах рукі, як расьпяты, толькі не на крыжы, а сваёй уласнай хатай, паміж зяўрастай апраметнай настылага, патыхаючага цьвільлю і тленам падпольля і чысьцюткай, што курыны жаўток, не сапсаванай ні пабелкай, ні фарбай стольлю. Навісу, нагамі намацаў лесьвіцу пад сабой, зацьвердзіўся на ёй. I тут, у куточку, перад самым носам, убачыў тое, па што, па ўсім, маглі лезьці злодзеі ў яго хату. Пляшку з-пад шампанскага. Пляшка — сапраўд­ная, а шампанскае самаробнае. З агрэсту. — Ну і дзякуй Богу, — сказаў ён. — Бог не цяля, не. I ў маёй хаце ёсьць нешта спажыўнае і патрэбнае людзям. Павесялеў, але ненадоўга. Тут адразу ж яму было наканавана і расчараваньне. Самаробнае шампанскае было выпітае толькі напалову. Дый ці выпітае. Каля пляшкі стаяла добрая лужына. Гранёная шклянка, цяпер менавіта шклянка, бо гэта толькі адзін ён піў са стакана, была таксама, напалову недапітая. Ён панюхаў недапіўкі. Патыхала, здаецца, чымсьці належным. — Ну, з Богам, — сказаў ён. — Ня толькі ж злыдням піць шампанскае, трэба глынуць і гаспадару, так сказаць, разгавецца. Ён са смакам прыклаўся да пляшкі. Але раз толькі пракаўтнуўшы, адразу ж і скасавурыўся, і ледзь ня вылаяўся. Але, па ўсім, ён прыходзіў ужо да раўнавагі, нават пачуцьцё гумару абудзілася: — Сярод паноў гэты шампань сышоў бы і за Брут, — паведаміў ён пляшцы, узьняўшы яе перад тварам. — ...I гэта ты, Брут?.. Паскудства, браце, і не пытайся. Во дажыліся, дык дажыліся, як у французскім каралеўстве. Народ адмаўляецца ня толькі пячэньне есьці, але і піць шампанскае. І хрэн за мяса ніхто ўжо ня лічыць, во як... Усё, прыйшлі. Гэта «прыйшлі» было як прысудам яму і ягонай хаце. Усё, больш нічога спажыўнага і прынаднага ў ёй ня мелася. Надта ж пераборлівыя, не па яго здабытку і жыцьці, пайшлі злодзеі, нават самага мо з іх зломка, лайдака і п’янтоса, ён ня здольны ўжо задаволіць і хоць чымсьці спакусіць. Калі і далей так пойдзе, то будзе, як тады: калі якраз народ адмовіўся лічыць хрэн за мяса, пачаў патрабаваць, каб мяса яму — асобна і хрэн — асобна. А гэтыя ж іх Высокасьці бамжы са сьметніка пачнуць і перад ананасамі носам круціць, ці даўно ў малодшых навуковых супрацоўніках хадзілі і марылі аб нейлонавай кашулі, балоневым плашчыку і джынсовых штоні­ках з прарэшкай на маланцы... Нешта ён занадта ўжо разышоўся, час бы і спыніцца. Але, як гэта заўсё­ды з ім адбывалася, спыніцца ён спазьніўся. Затахкала, затахкала сэрца і як у прочкі некуды пабегла. Дарэмна, пэўна, увязаўся ён у бойку з тым гадам тэлевізарам, хапіла б і непадымнай чарнобыльскай памяці. Але, што зроблена, да таго ня вернешся, не пераробіш. А па плячах ужо беглі мурашкі, дробненькія такія, і па старэчай зморшчанай скуры, што і без таго магла парвацца. I рвалася ўжо, рвалася. Так яму здавалася таму, што не любіў і нават грэбаваў сваім хворым целам, калі яму пачынала нядужыцца. На самой справе цела яго было зусім яшчэ нестарым і ніколькі ня зморшчаным. Сьпецыяльна правяраў, калі прымроілася такое: чалавека заўсёды знойдзе, наведае тое, пра што ён думае, чаго перасьцярагаецца. А мурашкі ўсё беглі і беглі, халодныя, і таму ня вельмі спора. I па целу холад пайшоў, працяў да самых пят. I панесла, панесла застойным холадам падполу, над якім ён вісеў, як абрэзаны па падпахі цемрай. Як квадратам Малевіча. Добра яшчэ, што так, што галавой па сьветлым можна пакруціць ды вачыма палыпаць. Але і не круцілася, і ня лыпалася. Вось так бы лунаў і лунаў сабе паміж падполам, падлогай і стольлю.Паміж небам і зямлёй, выбіраў, куды б гэта лацьвей падацца грэшнаму, дзе яго больш чакаюць. Вакно ж адчыненае, шыбы ў ім няма. Праз тую адчыненасьць — куды хочаш, ніхто не ўтрымае, не заступіць дарогі. Тым больш, як там хораша за вакном. Ніякая там не зіма. Цёпла там, сонечна. I яблыні там цьвітуць. Падобна... Не, зусім ні на што не падобна. Бо сад гэты зусім не тутэйшы, незямны. Сад шчымлівых і салодкіх дзіцячых і юнацкіх сноў, жаданьняў, надзеяў, што ён заўсёды толькі наперадзе ў кожнага з тых, хто зьявіўся на гэты сьвет, якім ён трызьніць да апошняга дараванага імгненьня адчуваць і разумець, што яму яшчэ рана, рана, што, як бы там ні было, а наперадзе ў яго сад. I вось гэты весьні сад сам праявіўся яму. Сярод зімы. У яго абрабаванай і зьняважанай хаце. I рупіліся ў ім працятыя сонцам чмялі ў чорных сьвітках, падбітых футрам, і пчолы, падперазаныя слуцкімі паясамі, шчыравалі маляўніча ільсьняныя шпачкі і лабаты сухарлявы муравейка, як у чоўне, пагойдваўся ў апалым ружовым пялёстку, робячы выгляд, што яму некалі, што ён хоча выхапіцца з яго, а на самой справе з усяе моцы трымаючыся за яго прыпалены сонцам крайчык. I дзяўчынка бегла плямамі сярод прагалаў трапяткой яблыневай квецені весьняга саду. У тых прагалах то мільгаў блакіт ці зялёны гарошак яе караткаватай сукенкі, то праблісквала бель кофтачкі з аголеным ружовым, грэшна напятым выразам на грудзях. Пад сонечны сьмех і шолах яблыневай квецені з цнатлівым выклікам дзяўчынка біла, сьцябала па яго міжвольна бессаромных вачах абяцаньнем вечнай бясконцай вясны. Такім жа вечным і недасягальным, як гэта мроістая квецень сада сярод зімы, як яна сама — заўсёды імклівая дзяўчынка, якой даўно ўжо цесна ў яе куртатай сукенцы і кофтачцы ў абліпку. Цесна ва ўласным целе, як, дарэчы, крыху ўжо сьціснуты немаведама чым з нейкай пары і ён. Падобна, што яму цесна на зямлі. I час ад часу ў змроку ночы ён выратавальна пазбаўляецца гэтай сваёй сьціснутасьці і палохаецца гэтага пазбаўленьня, заходзячыся ад сораму, прагне сьніць яго зноў і зноў, бо тады ён лятае, уздымаецца ўверх і некуды ляціць. Ён бы і зараз паляцеў, паляцеў сьледам за дзяўчынкай, але не наважваецца лішні раз варухнуцца, каб не патурбаваць тую, што жыве ў дупле гэтай яблыні, у якую ён вымушаны ўціскацца, туліцца целам. У дупле яблыні жыве дрэўная гадзюка, куды больш небясьпечная і ядавітая, чымсьці простая гадзюка. I на выгляд больш страшная, бо маскіруецца і пад кару яблыні, і чырвонабокі яе плод. Пацягнешся за ім, і кранты. Ад дрэўнай яблыневай гадзюкі няма лекаў, няма паратунку, і хаця ён яшчэ ня бачыў нікога з укушаных той гадзюкай, ніводнага памёрлага, але ведае, што гэта праўда. Дзяўчынка ж пра гадзюку, што жыве ў яблыні, не здагадваецца. Бегае, гойсае па садзе, бо ёй гэта куды як даспадобы. Даспадобы абабіць на сябе, ядраную пялёсткавую расу яблынь, разам з дажджом прахалодных пялёсткаў, умыцца і выцерціся імі. Гэта яе любімы занятак, штораніцы. I ён вымушаны бараніць яе ад гадзюкі ў дупле яблыні, ад яе самой, бо яна такая няўрымсьлівая, яна так прагне ўсё зьведаць, адчуць, атрымаць наперад пчалы, птушкі і нават сонца, і цяпер блазнуе, пацьвельвае адразу ўвесь белы сьвет. І, зразумела, яго, бо менавіта ён трапіўся ёй на самым пачатку шляху, запаў у вока і крыху ў яшчэ амаль неіснавальную памежную лагчынку паміж двума толькі-толькі пазначанымі бугорчыкамі, соладка так падрапаў нечакана сьмелым і таксама абяцальным позіркам. А мо гэта ён так толькі прыдумаў. I яна яго прыдумала. А на самой справе яны падсьвядома толькі ведалі, што ёсьць, існуюць, створаныя для гэтага саду. А саду няма. А іх таксама няма. Няма ні рызыкі, ні радасьці іх суст­рэчы, няма ні дзяўчынкі, ні хлопчыка. Толькі, ні іх нават, мроі, здані, прывіды. Вечна спадзявацца і чакаць. І жыць толькі тым, чаго ніколі не было і ня будзе, што толькі промільгам, усхліпам стомленага цела пра-блісьне ў вачах, замглёных салёным туманам зьдзеклівага часу. Праблісьне і адпадзе, страсецца з панылай, апечанай вечным клопатам аб хлебе надзённым, душы. Адыдзе як насланьнё. Але не адыходзіла. Дзяўчынка працягвала бегчы каляровымі плямамі сярод прагалаў яблыневай квецені весьняга саду. Толькі каленьні мільгалі, толькі вочкі стралялі, некага, пэўна, шукаючы, уздымаліся, ападалі прыціснутыя да цела локцікі з пульхнымі ямінкамі на згібе. Дзяўчынка ўцякала з квецені саду на волю, за пчалой, што, прыгаломшаная водарам квету, ацяжараная лятучым пахам няктару імкнулася як мага хутчэй пазбавіцца мёду, што ўжо брагай хадзіў па целе. Пчала ўжо выцягнула набрынялаю радасьцю салодкай ношкі душу з саду. Вось-вось павінна была выхапіцца з яго і рынуцца ў будучыню і дзяўчынка, назаўсёды пакінуўшы яго тут аднаго. — Стой, стой! — крыкнуў ён і замоўк, бо ня ведаў, што сказаць яшчэ, каб яна спынілася. І ці сапраўды хоча ён сёньня, каб дзяўчынка спынілася, і яны сустрэліся. Дзяўчынка як пачула няпэўнасьць у яго крыку, працягвала бегчы далей. I яму зрабілася прыкра, што ён такі абыякавы ёй, непатрэбны, нежаданы сёньня. — Ты дзе цяпер? Ты куды цяпер і адкуль? Дзяўчынка, не зважаючы на гэтыя яго цяпер ужо ўмольныя пытаньні, махнула рукой, выпрастала яе так, што адразу ж зьнікла, прыпухлая ямін­ка на згібе локця. Дзяўчынка яго ня помніла. Забылася. А мо ён ніколі і ня быў ёй у галаве. Як і яна яму. Ён ніколі ня ведаў яе вузенькіх, што ластаўка, і такіх красамоўных то гарачых, то крыху толькі цёплых рук, ня бачыў ніякіх ямінак, як ня бачыў іх на шчоках яе. Але ж адкуль, адкуль яму вядома гэта зазыўная ўсьмешка, крыху сарамлівая, а больш іранічная, ад нейкага недасягальнага, пэўна, яму жаночага веданьня далечы, што чакае іх наперадзе, жалю, пратэсту і падпарадкаванасьці разлучонасьці і рознасьці іх жыцьцяў і лёсаў. Адкуль усё гэта яму вядома. Ці не тагасьветнае гэта ўжо веданьне. Дзе ён зараз знаходзіцца. Адкуль ён узяўся, прыйшоў і куды ідзе. Ён успомніў сябе. I яе ўспомніў. Успомніў усё. У свой час, гэта калі не было ні зімы, ні лета, ні зямлі, ні неба — так лёгка, цёпла, і сьветла было яго душы... Яго душы? Яго душы! Амаль як зараз. Там і тады яны абодва жылі ў гэтым вечным садзе. Парасткі заўсёды маленькіх і сьпешчаных яблыняў. Два вечназялёныя недасьпелыя яблыкі. Чаму ім было наканавана такое, ніхто ня ведаў і асабліва ня прагнуў даведацца. Хіба трава ў каго пытаецца, чаму яна трава. Трава дый годзе. Ёй хапае свайго спрадвечнага наканаваньня. Так было і з імі. Але аднойчы ён — не, то быў ня бунт і не пратэст, цікаўнасьць: а што калі, а калі што, то што і калі — ён высьпеліў два яблыкі і пайшоў шукаць яе. Зноў жа, невядома чаму і навошта. Мо і таму, што ў добрай хаце па адным за стол не садзяцца і лепшыя кускі з талерак не хапаюць. Разам, усё толькі разам: і ядуць, і плачуць. Разам, сьмеючыся і захлынаючыся да сьлёз ад радасьці і трошкі ад незразумелага паху, слодычы і горычы, яны зьелі абодва яблыкі да зярнятак. Зярняткі ж таксама ня выкінулі, ён са­браў іх да апошняга і захаваў. Пабраліся за рукі, далонь у далонь. І, ні на імгненьне не раздымаючы рук, усю ноч моўчкі прастаялі пад дуплістай яблыняй. З адбітай памяцьцю пра тое, што тут жыве самая страшная на сьвеце дрэўная гадзюка, на сьвітаньні разышліся. Здавалася, да новага дня, хуткага вечару, а аказалася, на зусім, на ўсё жыцьцё. Хаця далёка адно ад аднаго і не адбегліся. Амаль усё жыцьцё ішлі побач. Але неяк не пажадна, не пачуцьцёва. I гэта пры тым, што зярняткі ён працягваў захоўваць, як нешта вельмі дарагое, бясцэннае, не забываючыся, пра тое, што займеў іх якраз на яблычны Спас. Самы час, калі сьпеліцца яблыкам, калі жанчынам, што не раджалі, дазваляецца без граху іх есьці. I гэта быў апошні час і апошні дзень, калі яны бачыліся, калі яны былі разам. I яшчэ пры садзе, з садам і ў садзе. Хутка, вельмі хутка той сад іх растаў у небе, як паравозны дым. Ці не на другі ўжо дзень эшалоны і эшалоны, набітыя радаснымі і прасьветленымі шчырасьцю адмаўленьня ад свайго жыцьця і маладосьці павезьлі іх з эдэмскіх садоў, як некалі іх бацькоў на вайну. Павезьлі, павезьлі, павезьлі. Вьётся дорога длинная, Здравствуй, земля целинная, Здравствуй, простор широкий, Весну и молодость встречай свою. Да чаго харошая песьня, харошая яму і сёньня, тут ён ніколькі ня крывіць душой — проста ў аголены нерв усяго пакаленьня запала. I яшчэ адна такая ж прыцягальна-кранальная і душэўная: «И на Марсе будут яблони цвести...» Каб тое, як гэта будзе на самой справе, ды хто ведаў. Каб хто-небудзь прадбачыў. Падказаў, направіў і спыніў. Хаця спыніць іх было немагчыма, дарэчы, зноў жа, як іх бацькоў, калі тыя бралі рэйхстаг. Адно толькі, прастор аказаўся занадта ўжо шырокім, неабсяжным. Прыдатным для безыменных магілаў маладосьці, каханьня і шчырасьці. Яны згубіліся спачатку сярод раскошы і багацьця чужой зямлі, на якой — ня тое, што на Марсе — яблыні чамусьці расьці адмаўляліся. I гэта ня толькі засмучала, але нагадвала пра нешта процілеглае багацьцю на пакінутай імі бацькаўшчыне. Што ж на самой справе іх так разьвяло і згубіла — пярэсыць ці жабрацтва, ён ня помніць, забыўся яшчэ там. Там увогуле шмат каму адбівала памяць на родную хату бацькоў, пакінутыя недзе свае занядбаныя, а з цягам часу і зьведзеныя руплівымі мічурынцамі, дбайнымі гаспадарамі родныя сады, бо яны ўжо былі чужымі бацькоўскім кладам — жывыя іх нябожчыкі дзеці. На ўсё гэта ў іх не было памяці. I толькі зярняткі ад зьедзеных у дзяцінстве яблыкаў у кішэні. Рудыя і зморшчаныя, што саскі жанчыны, якая ня зьведала дотыку свайго дзіцяці. Ён намацваў іх у кішэні сьвяточнага касцюму, кожны раз хацеў выкінуць. Але нешта спыняла яго. Толькі аднойчы — зноў правал у памяці. Ён хацеў дастаць іх з кішэні, зірнуць і прылашчыць. А іх ужо не было. I яго больш нічога ўжо не трымала на чужыне, бо нічога роднага ад сваёй зямлі ні пры ім, ня ў яго ня мелася. Адмовіліся сьніцца нават сны пра квітнеючы сярод зімы яблыневы сад. I ён ціха сышоў з чужого жыцьця і чужой зямлі. I дайшоў, даклыпаў сюды. Мо і па яблыневаму паху, што не вымарожваўся тут і ў самыя строгія і сіберныя зімы. А мо яго сюды прынесьлі, бо ногі ўжо часам таксама адмаўляліся ісьці і сэрца працівілася — помніла, як ён наступіў на яго і згвалціў, пайшоў яму насуперак: зярняткі зьбярог... Зьбярог зярняткі, а яблык зьеў. Зьеў і яшчэ патрабуе міласэрнасьці і ўдзячнасьці. А з зярнятак тых так нічога і ня вырасла. Толькі аднавіліся, высьпелі зноў зімовыя прывідныя сны. Уначы ён зноў пачаў сьніць, як у завіруху падбягае пад вакно, нібы пагрэцца просіцца, яблыневы ў ружовай мяцеліцы сад. Шкрабецца ў сьсінелую з панадворку шыбіну гольлем, умольна лашчыцца зьмерзлымі пялёсткамі і маладым, яшчэ неразгорнутым напоўніцу лісьцікам. Ён прахоплі­ваўся, голы і босы выскокваў на двор: нікога. Пуста, пуста, пуста. Толькі босы сьлед яго ж ног на сьнезе, як сьлед сьнежнага чалавека, і нешта няпэўнае, нейкае шэрае ці то ў небе пад зімовымі зоркамі, ці то пад самым лесам, каля даляглядаў. I толькі во зараз ён бачыў свой сад да апошняй драбніцы. Ня сьніў, ня трызьніў ім. Бачыў нават лепш, чымсьці ўдзень. Бо глядзеў на яго маладымі, не натруджанымі яшчэ вачыма. І сам сад, яшчэ малады і дужы, ахапіў яго і яго хату белай, ружовай паводкай, малозівам велічнай і спорай вясны. І сама гэтая вясна, як дзяўчынка, бегла плямамі сярод прагалаў сарамлівай яблыневай квецені весьняга саду. Спынілася пад яблыняй, у дупле якой колісь, а ён упэўнены, што і сёньня, жыла і жыве яшчэ дрэўная гадзюка. — Глядзі ты, — сказаў ён. — Гэта ж наша дрэва, наша яблыня, яблыкі з якой мы зьелі ў дзяцінстве. — Знайшоў што ўспамінаць, — адказала яна так, нібы яны ніколі не разлучаліся, век зьвекавалі ў гэтым садзе, у гэтай хаце. I чамусьці голасам Фенькі, з якой ён гаварыў гадзіну-дзьве таму. — Як жа ня ўспомніць. Якраз жа і надышоў час нам успамінаць. — А што ўспамінаць, зноў вярэдзіць душу. Што ўжо зьедзена, тое зье­дзена. — Так... Але ж... — Вох... Але ж... I алешнік наш ужо ссох, сьсечаны і спалены ў печы. Сёньня ад нас ужо ні агню і ні жару. Шкода толькі адно сёньняшняй жыткі. — Ня большая, чым мы нашкодзілі некалі самі сабе. — Ты нашкодзіў? Не паверу, — сказала яна. — Хаця... — Яна наблізілася да яго, правяла па яго твары даланёй, такой жа лёгкай, як крыло ластаўкі, як і раней. Як і раней, ён адчуў водар палыну, рачнога плёсу і засьмяяўся: ёсьць, ёсьць, не зусім адбіта, аказваецца, памяць. I яна засьмяялася: — Во які ты калючы. Ты такі толькі сьніўся мне, а я хацела, усё жыцьцё папікала сябе, што разышлася з табой, калі ты яшчэ галіўся ўціральнікам. А цяпер ты... — Цяпер так, цяпер я такі. А ты... Ты якой была, такой і засталася. А я, вось бачыш, падбіўся... Даруй мне, жыцьцё маё. Даруй... — Не бяры ў галаву, а то яшчэ заплачам. А чаго плакаць. Яблык зье­дзены, зярняткі згубленыя. З нас ужо нічога не прарасьце. Мо толькі... Ты чуеш, ты чуеш?.. Ён нічога ня чуў, бо слухаў толькі яе, даўнюю, такую ж, як і ў мінулым, але гаворачую сёньня чужым голасам. А мо гэта быў і яе голас, але ўжо адтуль. — Ты дзе? — спытаўся ён яе. — Нідзе, — адказала яна. — Ты разгадаў мяне. Я пайшла. — Пачакай, пачакай, мы разам, — ён хацеў рвануцца сьледам за ёй, але ногі ня слухаліся яго. — Час чаканьня скончыўся. Ідзе, набліжаецца, б’е зусім іншы час. Ты чуеш, ты чуеш? Цяпер ён ужо таксама чуў. Шолах і сыканьне. I адразу ж здагадаўся, адкуль ідуць гэтыя гукі. — Павярніся, — загадала яна. — Я ўжо спрабаваў, ногі ня слухаюцца, не магу. — Можаш, — загадала яна. — Гэта куды лягчэй, чымсьці нам пражыць адно без аднаго. Паварочвайся, мужчына. I ён адразу і вельмі лёгка павярнуўся. З залепленага цяпер ужо сьнегам дупла, сыкаючы раздвоеным лязом хіжага языка, выпаўзала, паляскваючы чырваньню бляшак на галаве, гіпнатызуючы яго мёртвым вокам вя­лізная, у асьпідную і шэрую палосы дрэўная гадзюка. Зьвесіла з дупла галаву, нібы прыглядаючыся, куды абрынуцца, да каго прыпасьці, але, пэўна, прыпадаць перадумала, нацэлілася, стрэліла галавой наперад, у яго. Але не дацягнулася, напалову, а мо толькі і на трэць выпаўзла з дупла, мёртвым вокам шукаючы яго вочы. — Ня зводзь толькі вачэй, — пачуў ён голас адзаду. — Вочы ў вочы. Вочы ў вочы — няправільна, — не пагадзіўся ён. — Я чытаў... — Ты чытаў казкі. А тут табе... Хто каго пераломіць. Гэта я, гэта ты сам перад сабой стаіш. Хопіць сілы не адвесьці вока, прайсьці праз сябе і застацца — застанешся. А не, то пойдзем ужо разам. Выбірай. Мо так яно і лепей. Мо толькі цяпер планіда нашая так легла — быць разам. Пагадзіся і супакойся. Суцішся. Пойдзем нарэшце разам у вечны сад. У вечны сад. Хопіць ад мяне бегаць. Я прыйшла па цябе. Я скучыла там па табе. I не жадаю... Жадаю, каб больш ты ад мяне ня бегаў, не ўцякаў. — Гэта я ад цябе бегаў, гэта я ад цябе ўцякаў. А ўспомні.. — Добра, мо і так. Ты шукаў і я шукала. Толькі ня дадзена нам было ведаць, што мы шукалі адно і тое ж... адно аднаго. Ты згодны пайсьці са мной? Ты гатовы? — Гатовы, — сказаў ён.— Але зірнуў у мёртвае вока гадзюкі, адчуў халодны жах яе языка, што ўжо амаль датыкаўся яго твару, убачыў белы зубік, у якім пагрозьліва стаілася ўжо яго небыцьцё, і адчуў, зразумеў — хлусіць. Хлусіць, хоць яму і вельмі ня хочацца хлусіць менавіта зараз. Менавіта зараз ён аж са скуры вылузваецца, каб захаваць праўдзівасьць, застацца чыстым. Ужо назаўсёды. I было ў ім яшчэ штосьці больш моцнае за гэтую прагу чысьціні. Нязгода, нежаданьне каму б тое не было падпарадкавацца. Не, хай будзе як будзе, але толькі не па загадзе, не па прымусе. Па сваёй уласнай волі, па тым, як паднявольна, свабодна пражыў на гэтым сьвеце, як і ўвесь яго род ад першага да апошняга калена. Свабодна і вольна. Заўчасна падалі, было і ад чужых рук. Але не скараліся чужой волі, бо шанавалі сваю і сябе шанавалі, сваю душу. — Ну, хопіць упарціцца, давай, мой даражэнькі, — мовіла дрэўная га­дзюка. — Чаго ўжо тут, толькі помні, гвалтам я нікога не бяру. Я падбіраю толькі ахвотнікаў. Так што згаджайся і выбірай. Хаця чаго тут асабліва выбіраць. Але ён усё ж выбраў. Ён выбраў, выбраў... У сэрцы былі лагода і спакой, яно, па ўсім, было задаволена, нешта выбрала. Тодькі ён з пэўнасьцю ня мог адказаць — што. I не маркоцілася, не перажывала яно ні кропелькі, нібыта то было і ня сэрца, а проста кавалак мяса. І не балела яму, як і заўсёды, як і ў тыя разы. А гэта ўжо быў яму ці ня трэці званок. Добрае сэрца ў яго, літасьцівае і памяркоўнае, ня зводзіла ні скрухой, ні болем. Толькі напачатку, як шворанам, што свіньню б’юць, нешта пеканула яму — і ўсё: «Я люблю тебя жизнь»... Па ўсёй грудзіне соладка так, соладка. I ўсярэдзіне. Хоць рукой залезь туды ды пазбаўся слодычы, выграбі лішні цукар. Так ужо нешта там сьвярбіць, так сьвярбіць, спасу няма, як кароста туды прыпала. Так, каросьлівая гэта рэч. Каросьлівая і салодкая. Хлусяць людзі, салодкая. Веерам, веерам слодыч па артэрыях і венах, па ўсім целе, як кругі па вадзе. I апошнія разыходзяцца ўжо слабенька, затухаючы, а першыя яшчэ ў салодкі смак пульсуюць. Ён добра зьведаў несуцішнасьць і несуцешнасьць такой саладжавасьці. Кожны раз разумеў, гэта ўжо ня так званы намёк, нешта зусім іншае больш строгае і пагрозьлівае. I кожны раз адмаўляўся верыць, здавалася б, ужо непазьбежнасьці, нават лаяўся: я таўстаскуры, калі толькі ня ў лоб ці па лобе — не разумею і не прымаю, адчапіся ад мяне, дурында старая, бо і сам яшчэ магу і ў лоб і пасярод лобу, так, што макацоўбіна на друзачкі, а на срацы — скурка лопне. Палохаў так. I калі не атрымлівалася напалохаць, пачынаў адхрышчвацца і ўгаворваць, шукаць зачэпкі, чаму ён не гатовы: некалі яму яшчэ туды — рана. Не, жыцьцём задаволены, нацешаны. Тут наракаць няма чаго і на каго — сваё ж, як ужо распарадзіўся, так распарадзіўся. Ну, было, было. I за ветрам, і па ветры столькі пусьціў. Але ж калі жыта на таку малоцяць ды веюць, хіба толькі адна мякіна адлятае. Колькі ж і зерня прападае пропадам — літога, важкага, сьпелага. Чаму ж табе так падпірае, чаму так рана ты прагнеш прыбраць, упарадкаваць і выправіць мяне ў незваротнасьць. Не, гэта я ня толькі ў цябе пытаюся. Ты нішто, ты толькі касарка. I мы з табой цалкам роўныя. Я ж, як і ты — толькі работны інструмент на гэтай зямлі. Падобна табе — прыбіральшчык і чысьцільшчык. І шмат чаго і каго, твая праўда, прыбраў. Толькі ніколі нікому не забягаў наперад, бо сама ведаеш, з тым, хто ўсіх імкнецца апярэдзіць, добра толькі гаўно есьці. Прыходзіў і ў лес, і ў поле, і на сенажаць толькі ў належны час, калі ўсё высьпявала ўжо само, само прасілася туды, прадчуваючы сваю неабходнасьць на чыйсьці працяг. Я зьвяртаюся да тых, хто за плячыма ў цябе, касарка. Адзін — справа, другі — зьлева. Няўжо я вам такі неабходны, няўжо ў вас там так не хапае работнікаў, што без мяне і не абысьціся? Калі сапраўды такая ўжо вялікая нявыкрутка, я згодны, я пайду. Нават на галеньне траціць часу ня буду. Пайду, бо заўсёды па першай жа просьбе падымаўся і ішоў, не пытаючыся, куды мяне клічуць, куды вядуць-гоняць. Так ня толькі мяне, так і пясок на гэтай нашай зямлі ганяла з краю ў край — з выспаў на палеткі, з палеткаў на балота, а адтуль ужо і ў неба, у вечны вырай. I паслухмяна ў той вечны, а часам і чужы вырай ляцелі лясы, балоты, рэкі і ручаі. Дубы з хвоямі, ракі са шчупакамі, ваўкі з зубрамі. Дзеці нашыя, немаўляты — душы нашыя жывыя і яшчэ ненароджаныя, якіх ня ўведалі мы, якія ня ўведалі нас. Мо таму мы і ацалелі, захаваліся на матухне-зямлі, што вакол нас — і ў небе, і пад нашымі нагамі, на дрэвах, якія дачасна сьсечаны, у рэках і азёрах і нашым колішнім моры, перасохлым моры Герадота — гэта ж трэба так: усе астатнія моры ацалелі, а нашае перасохла?! — на зорках у далёкім космасе столькі згубленых і загубленых нашых душ. Столькі іх, пяшчотных, самаахвярных і трапяткіх, гатовых заўжды ахвяраваць сабой у нас пад нагамі, пад нагамі нашых ворагаў і чужынцаў. I нават у кожным з нас. Сярод іх недзе і мае бацькі, мае ўсе крэўныя і родныя, і проста бясконца блізкія і прыязныя да мяне людзі. У памяці і сэрцы кожнага з нас. На кожным нашым плячы, на кожнай нашай валасінцы, у кожнай нашай сьлязінцы. І калі трэба, калі яны там без мяне не ўпраўляюцца, я пайду. Пайду дапамагчы ім там, як яны мне тут зычылі і дбалі. Толькі ж, яварка мая, я неблагі яшчэ работнік і тут. Магу і ў хаце, і з сякерай для хаты, спраўны яшчэ і ў полі, спрытны ў лесе, упраўны ў лузе. Праўда, рукі сёньня адбіваюць. Але калі іх таму, хто робіць, хто прагне работы, не адбівалі. Заўжды абсякалі па локаць залатыя на гэтым сьвеце рукі. Таму што на кожнага, хто зваўся чалавекам, меўся і яго злыдзень. Не бывае краю бяз дзіва, а чалавека бяз чорта ў ім. I хоць я тут толькі госьць, але гасьцюю спакон веку. I каб на мне не перарвалася гэтае гасьцяваньне, ня скончылася вечнасьць, мяркуйце самі, дазвольце аздобіць зямлю сваім працягам — бульбай і жытам, гарохам і бобам, пасадзіць яблыню, зрабіць шпакоўню... Так ён маліўся і маліў некага, калі на двары была вясна. Калі ж прыхоплівала сярод лета, маліцца было некалі і некаму. Заход сонца сыхо­дзіўся з узыходам, адзін дзень перацякаў у другі, і над зямлёй стаяла вечнае аднадзённае лета з непрытушаным ні на хвіліну, поўным прысьпешлівай радасьці і агню сонцам. Увосень самім Богам было наканавана адмахвацца ад хваробаў і зьбіраць, зьбіраць у засекі, падпол і падол тое, чым адорвала чалавека тая ж вечнасьць. А паміраць сярод зімы, лічыў ён, гэта проста нахабства. Па-першае... Самому неяк ня хочацца. А па-другое, і, асноўнае — гэта ж колькі клопату людзям. Шукаць сярод сьнегу месца і ня ведаць, добрае яно ці не. Дзяўбсьці мёрзлую зямлю. Цягнуцца ў холад за труной і праклінаць нябогу — увогуле неблагога пры жыцьці чалавека. Дзіўнае нешта атрымлівалася: паміраць добраму чалавеку — няма пары. Хаця ён па-тубыльску ўжо і ня ўпарціцца, згодны ўжо да сьмерці. Толькі каб сышлося ўжо на такі час і дзень усё так, каб ня шкода было разьвітвацца з белым сьветам і назаўсёды заплюшчваць вочы. Ды няма, няма ні ў яго, ні ў Бога, ні ў чорта такога дня. I сёньняшні дзень, хай выбачаюць, не ягоны, перапрашаем пана, — не і не. Ён так-сяк выкараскаўся з падполу. Спачатку перакатам пакаціўся да пакойчыка, дзе ў яго яшчэ з мінулага года захоўваліся лекі. Каля дзьвярэй у той пакойчык — быў ужо на нагах: нягожа чалавеку паўзьці праз парог. Трымаючыся за сьцены, даклыпаў да шкапіка з лекамі. Адчыніў яго і зьдзіўлена адхіснуўся. Не, нешта там мелася, але ж і прыблізна ня столькі, колькі ён пакідаў. Валідолу дакладна ў два разы меней. Сам купляў апошні раз па восені і клаў дзьве, дзьве ўпакоўкі, а тут толькі адна. I карвалолу адна бутэлечка, і валяр’янкі палова толькі пляшачкі. Няўжо, яварка ты мой, цябе прыхапіла ў маёй хаце? Як жа добра, што лякарства было. А то і падумаць страшна. Улез бы ў хату, а тут — нябожчык. Зацягалі б... Яму зрабілася сорамна і горача, што ён так думае аб сьмерці чалавека: аб сабе думае. Але гэтае запозьненае шкадаваньне чужога яму чалавека было ўсё ж не зусім шчырым, ад розуму, а не ад сэрца. Ад сэрца, кальнула яму, у гэтай хаце магло быць два нябожчыкі: злодзей і гаспадар. Зірнуў бы ён на нябогу, пакаціўся б сам. Хаця, калі меркаваць, як той жа злодзей абышоўся з яго лекамі, чалавек гэта быў не зусім яшчэ кончаны, такога варта і пашкадаваць, спагадлівы і праніклівы. Другі па сёньняшнім часе выграб бы ўсё і не міргнуў. Хворы быў чалавек. Як жа гэта яму хапіла яшчэ духу пайсьці ў злодзеі. Калі слабое здароўе, трэба ісьці... Але куды ісьці сёньня са слабым здароўем, ён так і не прыдумаў. Не ў бальніцу ж, канечне. Сёньня, каб лячыцца, здароўе трэба, уга, — жалезнае. А калі купляць яшчэ і лекі, то тут ужо і яго ня хопіць. Застаецца толькі ці моўчкі паўзьці на могілкі ці, сапраўды ўжо, ісьці красьці. Але, як той, хто збірае недакуркі, ніколі не займее капу грошай, ня выйграе мільён, так і той, хто крадзе валідол, — ніколі ўжо не аздаравее. Як пакутнік пакутніку — ніхто апроч нас ня ведае нашых мук, тайных сьлёз, цаны нашай бадзёрасьці на людзях. Бо сярод нашых людзей на самым пачатку ўжо так заведзена, не хваробамі выхваляюцца, а багатырствам, і то ўпотайкі. Мо таму і не чуваць нашага голасу ў сьвеце... Лухта. Здаровыя мы. Мо нават і занадта, бо хапае ў нас моцы і духу не назаляць сьвету, захоўваць і насіць усё сваё ў сабе. Іншай бы нацыі чалавека ад гэтага свайго ўжо разарвала б на часткі. А мы ня толькі цэласна жывыя, а яшчэ ўсім, чым можам, і з сусьветам дзелімся, сваімі дабротамі, сваімі лепшымі людзьмі. Гэта ж куды на сьвеце палкай ня кінь, трапіш у беларуса. Ды не абы якога, выбітнога сярод тамтэйшых людзей. Бо чалавек і тут, і там, і на тым сьвеце — чалавек. Толькі ў беларуса радзімы няма, сірата ён дома і ў сьвеце сірата. Цяпер ён ужо шчыра шкадаваў невядомага яму чалавека, нягледзячы на тое, што ён паквапіўся на ягоную хату: хай будзе, чалавеча, на здароўе табе мой валідол з карвалолам, як хворы хвораму зычу. Сустрэнемся, слова благога не скажу. Мо калі і ты мне нечым дапаможаш. Ніхто ня ведае, дзе сёньня знойдзеш, дзе згубіш. Хай мне гэта будзе саломкай папераду, калі, не дай Гасподзь, давядзецца падаць. Ён надарваў аблатку, выцягнуў валідоліну і паклаў пад язык. Трэба было мо хоць кольвечы пасядзець, ачомацца. Мяркуючы па ўсім, ён абышоўся, расплаціўся з тым, хто наведаў яго хату, толькі лекамі. Хвалявацца не было чаго. Але ў ім зноў абудзілася нецярплівасьць гаспадара, толькі ўжо ня роспачнага, які ня ведае, што рабіць і куды кінуцца, а чалавека, якому ад клопатаў і дыхнуць няма калі. I ён, адчуваючы, як з кожным крокам здаравеюць ногі і праясьняецца ў галаве, ціха пасунуўся зноў да падполу. Хацеў паставіць на месца люк, зачыніць лаз, але чамусьці перадумаў. Апусьціўся перад лазам на коленцы, пачаў спаўзаць уніз, вобмацкам шукаючы нагамі лесьвіцу. Зьнік у пограбе і там нешта доўга поркаўся, палячы адну за другой запалкі. Усе дзьверы ён пакінуў адчыненымі, і вецер наскрозь прадзімаў хату, варушачы посьцілкі і фіранкі. З панадворку праз выцягнутую з аканіцы шыбіну чулася пацьвельваньне шпачка на яблыні: піў-піў-піў. Ні то пытаўся ў некага, ні то сьцьвярджаў мо трохі захмялелы ад радзімы шпачок. Піў! Піў! Піў! Выгаворвала яму з бярозы, што стаяла непадалеку, шпачыха. На той жа бярозе яшчэ з даўняга часу была і шпакоўня. Але і ў ёй, пэўна, як і ў хаце чалавека, назапасілася за зіму і вільгаці, і праху адмерлай пары году, паху акалелых і перапрэлых там за зіму матылькоў, жучкоў і казюрак, што ўпадабалі чужыя хароміны пасьля таго, як некуды зьніклі гаспадары. Мінулагодні перадзімні матылёк, а мо ўжо і сёлетні, весьні, і зараз трымаўся нялётнымі, праўда ўжо, амярцьвела касьцянымі крылцамі і прырослымі лапкамі за шурпаты яму калочак перад кругла выразанай дзіркай — шпачынымі дзьвярыма. Але шпакі на таго мёртвага матылька не зважалі і на сваю хату таксама не зьвярталі ўвагі, упэўненыя, што яна ў іх ёсьць і будзе. Недарэмна ж так доўга блукалі яны па сьвеце, правяралі, дзе хто і як жыве, і помнілі, помнілі. І вярнуліся з бежанцаў, з бласлаўлёных і цёплых краёў у пакуль што няўтульнасьць, холад і нястачу, каб працягнуць, хай і на пакуты сабе, свой род. I таму так голасна і зла­джана падцягвалі адно аднаму: пілі-пілі-пець, пелі-пелі-піць. Пелі, як са­праўдныя п’янтосы за сталом у князёўны-вясны, ніколькі ня дбаючы пра тое, дзе і як даведзецца начаваць. Дый, пэўна, не адну ночку: з мілым рай і ў шалашы. А тут перад імі быў жа зусім не шалаш. Хата. Чалавек меў хату. А калі яна ёсьць у чалавека, то і птушцы няма чаго тлуміць галаву. У хаце чалавека ўсе памесьцяцца і ўсе паладзяць. Птушкам каля чалавека дзень будучы заўжды забясьпечаны. Сьвятло з пограбу перастала выбліскваць. У чалавека скончыліся запалкі. Ён порстка ўжо цяпер, па-маладому вылез з пограбу. Узяў з прыпечка карабок з запалкамі, што заўсёды ляжалі там. Непадалёку ад іх на краёчку ў вялікай місе, куды скідвалася ўсё, што, здаецца, ня мела ніякай патрэбы зараз, але кожную хвіліну магло быць край як неабходна. I вось надышла якраз такая хвіліна. Ён знайшоў у місе агарак сьвечкі і пахваліў сябе, што не паслухаўся і ня даў яго выкінуць падчас бясконцых жончыных прыборак. Запаліў сьвечку і зноў апынуўся ў падполе. Адразу ж, калі павярнуцца да лесьвіцы плячыма, каля цэментаванай сьцяны падполу стаялі рознакаліберныя — ад аднаго да трох літраў, шкляныя слоікі з саленьнямі, варэньнямі і марынадамі. Жонка пашчыравала, нарабіла сабе і дзецям. I больш сабе, бо дзеці, калі за імі не прыгледзець, спажывалі ўсё магазіннае. А тое магазіннае... Казённае і ёсьць казённае. І цана нялюдская: дзе ж гэта бачана, каб гурок быў у ацной цане з мясам. Гэта свой, айчынны, а заморскі — у два разы і даражэй за кіло Камароўскай гавяды ці парасяціны. Ён пальцам пералічыў слоікі, дарэчы, некаторыя з іх былі перакуленыя, а адзін і пабіты, услых адзначыў: — Цёпла. Ужо цёпла. Роўна палавіна... Справядліва. I, відаць, не з бальшавікоў. Тыя рэквізавалі б усё падчыстую. Але ў наступную хвіліну ён ужо быў гатовы перамяніць сваю думку. Па левую руку ад слоікаў на зеленавата вільготным жвіры ляжалі тры бульбіны. I адна толькі цэлая, некранутая, а дзьве як драчкай падзертыя, добра так пагрызеныя мышамі. I па абодва бакі ад іх — толькі знакі ад бульбінаў. Ямачкі, ямачкі і нічога болей. — А тут ужо і горача, — зноў прагаварыў ён. I яму сапраўды рабілася горача. Ён не чакаў таго, што адбылося, падняў ацалелую бульбіну, паднёс да вачэй: — Было ў мяне поўнае вядро Раю. Дзе ж ты мой Рай? А дзе ж «Явар», «Лугаўская», «Украінская», «Адрэта», дзе ж ты мой «Скарб», нарэшце? Няўжо гэта і ўвесь мой скарб?.. Так як адказу ніадкуль чакаць не даводзілася, ён унурыўся, прысеў на прыступку лесьвіцы. Успомніў пра валідол, што ўсё яшчэ трымаў пад языком, выкаціў яго ў рот і ўзяўся смактаць, цундоліць, як немаўля соску. Пазіраў на сьлядкі — ямачкі ад бульбы, на дзьве пагрызеныя ў куце бульбіны, адну ацалелую ў руках, пакручваў яе ў пальцах і маўчаў. Але ж нешта муляла яму, седзячы ў пограбе сярод адпалавіненага і зьнесенага свайго скарбу. Ён бы нешта спрабаваў мовіць жалобна сьцятымі вуснамі, ды нічога не выгаворвалася. I ён толькі смактаў і смактаў сваю дзедаву цукерку, валідоліну, як трус моркаўку. Праўду кажуць, старыя людзі дзяцінеюць. З нейкай пары пачаў дзяці­нець і ён. Адчуваў гэта, але не хваляваўся. Уцёкі ў мінуўшчыну, а тым больш неазмрочаную, дужую, поўную грыбоў, яблыкаў, сьцежак і дзевак — што можа быць лепей. Асабліва сёньня, калі направа пойдзеш — каня згубіш, налева — галаву. I прама ісьці заказана, бо ўжо той правільнай дарогай выхаджана і стоптана, выпалена да мрояў, надзеі і душы і, галоўнае, на старасьці ў адведках свайго дзяцінства — вярнуцца з яго, не разьмінуцца з самім сабой, ускочыць у сябе, свае гады, хаця часам ня вельмі і хочацца. Зірніце ў вочы таму ці іншаму старому сёньня — гэта ж невяртанцы. Яны ў сваім узросьце захварэлі, упадабалі часы свайго дзяцінства, маладосьці і назаўсёды засталіся ў іх. На гэтым жа ён ня раз падлоўліваў і сябе. Журыўся, пасьміхаўся, але і пільна сачыў, каб хвароба ня стала хранічнай і незваротнай. Адсюль жа бяруць пачатак яго прыгоды і з бульбай. Раней ён еў яе, не зважаючы на бульбяныя чыны, званьні і гатункі, толькі была б яна з яго рук. І ўсе ў яго куце вызначалі бульбу зусім не па высокароднасьці і чысьціні паходжаньня, не па гатунку. А па тым, дзе, на якой зямлі, яна расла. Зямля падроў­нівала ўсе высокародныя гатункі да сябе, да чалавека, які яе садзіў, да яго палеткаў, сотак, дзе яны месьціліся. Так было заўсёды. Ад каго ён набраўся новай бульбяной навукі, ня ведае і сам. Толькі на старасьці гадоў зрабіўся надта ж пераборлівым. А мо тут пачало адбівацца і нешта больш істотнае. На Беларусі імкліва пачаў павялічвацца лік гатункаў бульбы. А сама бульба, як гэта ні дзіўна, пачала зьнікаць. Варыш яе, варыш, а яна нібы камень ці гліна. I ясі яе, як шкло. Праўда, давалася ў знакі і нішчымніца яшчэ. Бульба з бульбай добра адзін раз на дзень, а калі тры разы ды з дня ў дзень, дый запар яшчэ — і год, і другі, і трэці. Хаця не, былога смаку ў ёй ужо не было. А тут да ўсяго, прыкінулася да яе і нейкая хвароба, накшталт люд­ской эпідэміі грыпа ці яшчэ якой заразы: адзін год — дробненькая, што шрот, другі — крыху большая, толькі нейкая надта ж каросьлівая і збалелая, як жалеза ад іржы, рудая з самой сярэдзіны. А трэці — увогуле, невядома і навошта садзіў. I сам ня гам, і людзям ня дам, і жывёла есьці адмаўляецца. Такі пруцень прыкінуўся, што пачынаеш яе лупіць — жывога месца не застаецца, сточаная наскрозь такімі пакручастымі хадамі, як душа ката. І пахне брыдка. Вось тады і надумаўся ён разьвесьці сваю бульбу, вывесьці свой гатунак. Гады ці ня тры, дзе пры­глядваў і прасіў, дзе перакопваў ужо выкапанае поле, дзе прыкупляў. Хаця людскую насенную бульбу лягчэй было ўкрасьці, чымсьці купіць: пасадзіць сотку ці дзьве — кабана на тыя грошы, што патрачаны на насеньне, можна было прыдбаць. Але як там ні было, свайго ён дамогся. Мяхі з два элітнага насеньня па восені з думкай, як распарадзіцца ёй сёлета, укінуў у пограб. I бачыў ужо, бачыў, нават сьніў, як бела-сіне і ружова зацьвіце яна, пераапыліцца — ён сам возьмецца яе апыляць. Атрымаецца нешта надзвычайнае — бульба Наская, Вясковая. Яго. I цяпер усё ляснула. Замест бульбы валідол у роце. I горкі ж, і едкі, зараза, смакчы яго напрадвесьні, седзячы ў пограбе, што партызан. Вось табе і чаго прыходзіў, чаго прыходзіў. Таму і прыходзіў. А ён яго яшчэ і шкадаваў, быў гатовы бегчы за ім сьледам, каб аддаць свой апошні валідол з карвалолам. А цяпер ён бы яму, ён бы яго... Але, чым больш у падполе ён надзімаўся горыччу і помстай, сьвечка гарэла, гарэла і згарэла. Сьмярдзюча шпокнула і патухла. I ў ім таксама нешта пачало атухаць, высьпяваць ужо зусім іншае. Хаця таксама пратэстнае, але скіраванае і на самога сябе. Тут ужо нічога немагчыма было паправіць, украдзеную, а мо ўжо нават зьедзеную бульбу не вярнуць. I трэба было неяк супакойваць сябе, рыхтавацца жыць далей. Мо і ашукаць пры гэтым сябе, бо яго жытка спрэс адно толькі ашуканства. А калі так, то ці варта прызнавацца ў гэтым нават сабе. У такім выпадку, пры такой праўдзе лепш пяцельку на шыю. Але яму хацелася, як бы там ні было, працягваць жыць. А калі што, дык і на тым сьвеце. I мо ўжо нават больш на тым, чым на гэтым. Гэты ён прайшоў, зьведаў. I спадзяецца. I менавіта на гэтым сьвеце ён у каторы ўжо раз праг як мага ямчэй ашукаць сябе. Знайсьці апраўданьне нават таму, хто паквапіўся на яго апошні скарб. I ён знайшоў, спрабуючы намацаць у поцемках шыльдачку з надпісам «Скарб». Так, у яго кожны гатунак бульбы ляжаў паасобку, перагароджаны дошчачкай. I пры кожным мелася шыльдачка, дзе яго рукой была напісана: «Украінская», «Лугаўская», «Скарб» і адпаведна намалявана, як жа гэтыя гутункі выглядаюць у яго ўяўленьні ў фарбах. I яму пажадалася ўзяць і патрымаць у руцэ калі ўжо не саму бульбу, то хаця б шыльдачку ад яе. Перагародкі былі на месцы. А вось шыльдачкі — зьніклі. Ён падумаў, што б гэта магло значыць, і яго азарыла. Не, калі зьніклі і шыльдачкі з пазначэньнем гатунку насеньня, чалавек ня проста браў бульбу. Зусім не таму, каб аблупіць яе, у чыгун і зьесьці. Ён браў яе з выразна вызначанай мэтай: пасадзіць і вырасьціць, дагледзець і сабраць ураджай. Такім чынам, гэта ўжо зусім не зладзейства. Гэта ён сам — жабрак падаў міласьціну жабраку. Ці як гаспадар — гаспадару. Гэта ўжо не зладзейства — дабрачыннасьць. Хаця і маніць сабе ня трэба. Няварта папускацца: у яго хаце пабываў злодзей. Злодзей яшчэ і зараз знаходзіцца ў яго хаце. Яго хата павінна, каб яе прызнавалі і паважалі ў сьвеце, выбраць некага аднаго — ці то злодзея, ці то гаспадара. Але гаспадар — ён. І, як сапраўдны гаспадар, ён добра ведае і разумее тое, да чаго ў злодзея няма, ніколі не было і ня будзе мазгоў: нават вялікія злодзеі як прыходзяць, так і адыходзяць. А ягоны век, век гаспадара, у адрозьненьне ад веку прыхадня, доўгі, бясконцы. Таму што ён з мазаля і сэрца, поту, крыві, веры і вернасьці сабе і сваёй зямлі. I нягожа скарачаць яго, канаць па тым, што можна набыць, стварыць, зарабіць — што само па сабе толькі няпэўны знак яго сёньняшняга тут бытаваньня. Усё пройдзе, усё мінецца, усё адпадзе і забудзецца. А ён застанецца. I калі падумаць, у яго немагчыма што-небудзь украсьці. Ці можна ўкрасьці вечнага чалавека? Таму ня трэба паганіць душу і рваць сэрца тым, што на гэта імгненьне мы няздольныя перамяніць, у што няздольныя ўмяшацца, мо нехта яшчэ і спыняе нас, не дазваляе гэтага зрабіць. Бо, да ўсяго ж, мы ня ведаем вышэйшай задумы, вялікага промыслу. Ня дадзена чалавеку ведаць, чым, ужо мо нават праз нейкую хвіліну абернецца яго яшчэ нязбытыя жалоба і сум. Мо з усяго гэтага ўжо спакваля высьпявае вялікая радасьць. Мо так менавіта прарастае ня гора, а ўзыходзіць надзея, каб прабліснуць жыцьцё сонечным праменем шчасьця. Аднекуль жа тое шчасьце зьяўляецца, абвяшчае сябе сьвету. Чаму б і ня з гора? А наконт злодзея ў яго хаце — хай пацешыцца. Ці ж ён да гэтага ня ведаў, што той даўно ўжо ўвабраўся, нахабам захапіў яго хату. І гэта зусім ня той небарака, што адпалавініў яго лекі, украў апошнюю бульбу. Дый не апошнюю яшчэ — адну ж пакінуў. Яго сапраўдныя злодзеі — вядомыя ўсім, і яны ня тояцца. Вунь як разьлегліся партрэтамі ва ўвесь рост у анфас і профіль на старонках газетаў, што ён кінуў пасярод стала. Славутыя і слынныя злодзеі даўно ўжо балююць і раскашуюць у яго хаце. I нечага яму тут расьседжвацца ў пограбе над адзінаю бульбінай пад назваю Скарб. Час ужо і вылазіць, апратваць жытло. Месьці і месьці, што напаскудзілі мышы. Прапальваць печ, уграваць куты. Ажыўляць, поўніць сабой, сваім духам, гукам і словам. Мыць, шараваць дзеркачамі дух мышыны, чужы. Вокны і дзьверы — насьцеж, каб і знаку ад поскудзі не засталося, застоенага недзе па кутах дыханьня. Бо ён грэблівы, бо яго прывучылі да чысьціні душы. Хаця і трывае, калі часам нешта чапляецца панадворку за боты ці чаравікі — птушынае, жывёльнае, нават парасячае. Але не пераносіць духу свойскага, чалавечага. Ва ўсім так. Калі хто чужы лапаў нешта яго, датыкаўся толькі, ён як убываў. Скурай адчуваў подых чужых думак і поту. І добра калі той чужынец быў яшчэ ніштаватым чалавекам. А не — сам пачынаў хварэць на яго хваробы. Ён ужо вылез з падполу, памыў нават талай вадой рукі, да чырвані пашараваў іх жорсткім і буйным, што колішняя соль, сьнегам. Пайшоў у хату па рушнік. Але таго на звычайным месцы не аказалася. Хаця ён добра помніў, што пакідаў, ад’язджаючы, рушнік на цьвічку ля падполу. Падумаў, што памяць яму здрадзіла, кінуўся яшчэ ў адно месца і яшчэ. Рушніка нідзе не было. — Ну вось, — сказаў ён сам сабе, сеўшы на лаву перад разьбітым тэлевізарам, — кола замкнулася. — Лекі ты ўзяў, каб быць здаровым, бульбу — сытым, рушнік — чыстым. Дык будзь жа такім. Ты ня страціў яшчэ чалавека ў сабе, беражы яго. I падобна, ня надта памыліўся ў сваім жаданьні. Ён прыйшоў да такой высновы, калі аглядзеў падворак, свой малады сад, адамкнуў і прайшоўся вокам па хляву. Зіма не ўчыніла яму вялікай шкоды. Ён, як і па восені, парадкуючы гаспадарку, зазіраючы наперад, гатовы быў сустракаць вясну. Усё ляжала на сваім месцы, падрыхтаванае да вясновых клопатаў. Хаця зноў жа, як заведзена, знакі для сардэчнага зруху былі. Бяз гэтага ж не абходзіцца ні адна вясна. Вясна ня любіць паўтарацца, кожны год падкід­вае што-небудзь новенькае. I сёлета падкінула яму. Старэнькае толькі. Сёньня ён зноў знайшоў мёртвую птушку. Ужо ў хляве, замкнутым на ўсе замкі, забітым, нідзе ні шчылінкі, дошкамі. Як яна трапіла туды. Ну чаму, чаму так упадабалі совы ягонае селішча. Хто наводзіць іх, чаму яны прыходзяць сюды па сваю сьмерць? Што гэта за знак такі? Хто падае яму гэты знак? А тое, што гэта знак, няйнакш насланьнё, папярэ­джаньне, ці засьцярога, абарона яго — ён не сумняваўся. Чатыры ўжо савы загінулі, каля яго хаты. I гэта толькі ён ведае чатыры, а колькі ж іх на самой справе. У садзе, на грушцы, па ўсім, жыла і пятая — так угноена грушка, столькі пад ёй усё роўна як курынага памёту. Мо яна сьпецыяльна прыляцела і пасялілася ў садзе, каб ратаваць, бараніць яго ад нашэсьця мышэй? Падобна на тое. Але ж адкуль узялася сава ў хляве, хто яе забіў там, хто падкінуў яе туды, яна тая — з саду — абярэг яго ці нейкая зусім іншая? Ён спрабаваў знайсьці адказ на гэтыя пытаньні ў непрымружаным савіным воку. Замарожанае, яно было як жывое. Увогуле птушка была як для лёту, неба і жыцьця, пругкая і да шчымлівасьці прыгожая. I мёртвая, яна захавала вартасьць і гонар уладнай царыцы ночы. Ён ледзь не заплакаў, узяўшы яе ў рукі, адчуўшы мяккае цяпло яшчэ жывых пер’яў. Сьмерць птушкі і зьвера заўсёды ўзрушвала яго, абуджала нешта першабытна безразважнае, вымушаючы кінуцца з кулакамі на само неба і сонца. Грэх адбіраць жыцьцё ў таго, хто ня мае розуму і сілы нават сьлязінкай учапіц­ца за яго, згодна ніякавее і адыходзіць бяз піску, енку і супраціўленьня, моўчкі зьліваецца з вечнасьцю. У птушным воку не было адказу на яго пытаньні. Яны, як і дагэтуль, засталіся ў ім: што ж нясе і тоіць у сабе гэтая заўчасная паблізу яго саві­ная сьмерць? Ці то нехта ківае яму, каб ён не дурыўся ў гэтым жыцьці, не губляў свайго імя. Ці, наадварот, намякае — надта ж ён ужо разумны, мудры. Добра б, каб было гэта наадварот. А калі наадварот — наадварот?.. Пра ўсё гэта ён думаў, ужо ставячы на месца шыбіну ў раму, прыгаломшаны сьмерцю савы — вяршыняй дасканаласьці і гожасьці прыроды, зусім ня тое, што сёньняшні чалавек. Хаця яму няма асаблівых падставаў наракаць і на чалавека. Вунь як акуратненька выцягнуў той шыбы з акна. Па ўсім, ведае толк у рабоце. Не раструшчыў, не пабіў. А шкло, толькі майстар можа засьведчыць, якое яно крохкае на марозе. Крышачку націснуў — яно і пабегла трэшчынай. А гэты рабіў бяз шкоды, пэўна ж, спачуваў таму, хто будзе ўстаўляць яго. Далікатненька выцягнуў са штапікаў цьвічкі. І самі штапікі не паламаў, адклаў іх убок і на відавоку, каб лішне ня гнуцца і не шукаць. I шыбы не абы як кінуў — на дошчачку паставіў і прыхінуў да сьцяны. Толькі бяры ды ўстаўляй нанава. І гнёзды пад цьвікі і на раме, і на штапіках супадаюць. Не, у гэтага чалавека рукі растуць адкуль трэба. Думае, думае пра іншага, пра таго, хто ідзе сьледам за ім. Такіх ён і шануе, і паважае. Вось каго ўжо ненавідзіць — то гэта зайцоў. Што не трывае, то не трывае. Бандыты, з якіх людзей ужо ня будзе. Ён грэбуе, пагарджае імі, каб ім век ні морквы, ні капусты ня бачыць. Зьелі, абгрызьлі яго яблыню. Антэй — багатырка, а ня яблыня. Не сказаць, праўда, каб гэта быў самы любы яму яблык. Але ж кожны амаль па кілаграму. I крамяны, і чырвонабокі. Каб упадаць па ім — не. Яго яблык усё ж — белы антон. Такі ўжо белы, што па восені трошачкі і загарэла-жоўты. Насупраць сонца — і зярняткі лічы, так ён насычаны ім, наліты яго прамяністай сілай. Не, антэй таксама ён любіць, паважае — гэта ж яго дзіця. Паважае яшчэ, як дужы чалавек паважае другога дужага чалавека за яго багатырства і дужасьць, прагу дага­джаць людскому воку, упрыгожваць сад. А цяпер жа бяз гэтага багатыра, без Антэя, яго сад будзе няпоўны. Чортавы зайцы, няйнакш нейкай новай пароды, таму што яблыні яго амаль пад дзесяць ужо гадоў. Дзесяць гадоў запар ён укрываў, абвязваў яе яловымі лапкамі. А тут, не сказаць, каб паленаваўся, палічыў — досыць. Расьці, пасіся сама ўжо на волі. Цікава, побач такога ж узросту, толькі нейкая чужаземная, з балтыйскім акцэнтам і хворанькая на так званы рак яблынька. Дык тую хворую не кранулі, як адчулі загану, чорныя душы. А ён яшчэ ня верыў Феньцы, калі яна яму пра чорных зайцоў гаварыла: не бывае, не бывае. Бывае, што і дзеўка раджае. Цяпер адны толькі дзеўкі і раджаюць, школьніцы. Жонкі спрактыкаваныя пайшлі... Ён упраўна прыладзіў да рамы адну шыбіну, яшчэ раз парадаваўся, што ня трэба траціцца на шкло. Яно ж такое вялізнае і шматтысячнае на базары. Носікам малатка па-вераб’інаму пацюкваючы па ржавым, але яшчэ годным цьвіку і адыходзячы душой, што ласкава падтрымлівала яго на ўжо склізкаватай, прыпаранай вясной зямлі, пачаў усё часьцей і болей распрамляцца скаваным і прыгнутым за зіму целам, распроствацца, азірацца. Ужо далёкі і ад таго, што ў яго хаце пабываў злодзей, і ад таго, што той украў, і нават ад таго, чым цяпер займаўся. Бо галава занятая была ўжо іншым і зусім ня сёньняшнім. Вока яго сьлізгацела па невялікім гаёч­ку, што падбег да самой хаты. Па кустах каліны, якія адстояў перад жонкай і дзецьмі, не дазволіў высекчы, зарасьніках крушыны, з-за якіх нават палаяўся з сынам. Так усердзіўся, што з тыдзень словам не азваўся яму, ніяк ня мог дараваць. Кінуўся пад сякеру ўжо. — Гэта ж воўчае лыка, — зьдзівіўся сын. — Навошта яно табе, для якіх ваўкоў ты яго беражэш? — Для такіх, як я, — адказаў ён. —Граматны вельмі. А ці ведаеш ты, што крушыны на Беларусі ўжо няма. Шукаць яе сёньня трэба ў Чырвонай кнізе... Там, за калінай і крушынай, знаходзілася сажалка. А каля той сажалкі прыпала, схавалася недзе крынічка. Ён засьпеў убачыць яе і паспытаць яе вады. I трэба сказаць... Вох, як неабходна гэта сказаць! Гэта ўвогуле быў край блукаючых крыніцаў, хатніх барсукоў і смаленых соваў. Барсукі зваліся хатнімі зусім не таму, што жылі па хатах разам з чалавекам. Не, усё было падзелена. У чалавека свая хата, а ў зьвера свая. Толькі зьвер хаваўся ад усіх і адзін ад аднаго ў патаемных у некалькі га­­дзінаў, а то і дзён пешай хады бярлогах і логавах. Барсукі жылі купна, паселішчамі і часта хадзілі ў госьці адзін да аднаго, а калі-нікалі — і да чалавека. I хаты іх былі дабрачыя, жвірам белым зьверху пасыпаныя, дзеразой, сон-травой аздобленыя. I каля кожнай расла ці то елачка, ці то сасонка, а каторы любіў цянёк і арэхі — ляшчына. Шанавалі барсукі свае хаты, таму і звалі іх хатнімі. Чаму ж соваў нараклі смаленымі — тут гэтага ніхто ня ведаў. Даўно было, забылася. Мо і таму, што ўзялі моду лазіць уначы па комінах і адтуль, як з калодзежу, пужаць малых. А таксама ж і дарослых, у каго сэрца слабое і калені дрыжаць. Выхоўвалі так па сваёй мятодзе людзей: хто выжываў і не палохаўся болей, у таго сэрца здаравела і надта ж моцным рабіўся ён на ногі. Крынічкі ж ня мелі пэўнага месца жыхарства. Яны хоць і былі старэйшымі за зьвяроў, птушак і людзей, але усё яшчэ лічылі сябе і маленькімі, і маладзенькімі. Жанчыны — ведама, як таксама ведама кожнаму, што крынічкі — вечныя, і вельмі любяць гуляць, таньчыць. Хуценька гэта перанялі і мясцовыя людзі: у старажытнасьці былі яны надта ж песенныя ды музычныя. Крынічкі прывучылі. Бралі людское паселішча ўкруг, зразумела, не абміналі і зьвярынае і птушынае, самі хапаліся за рукі і дзень цэлы, пачынаючы з вясны, вадзілі карагоды. Сьпявалі песьні з прыпеўкамі, перасьмешнічалі з сонцам. А калі крынічка стала ў карагод і пачала таньчыць, якія ж гэта ногі трэба мець, каб не пайсьці разам з ёй у скокі. I совы ж дарэмна мышэй ня елі. Крынічкі, само сабой, і плакалі, але толькі зрэдку. I толькі таму, што кожны хто мае вочы, хоць раз у жыцьці павінен і паплакаць. Таму што ў вачах закладзены нейкі вельмі старажытны боль і сум — душа ўсяго існага, а яе час ад часу трэба ўмываць. Вось чаму і ўсе сьлёзы на сьвеце салёныя — каб цела чысьцейшым было. Пэўна, і сама зямля нарадзілася з нечых чыстых сьлёз. Таму некаторыя людзі так горка плачуць па сёньняшні дзень. Плачуць немаўляты яшчэ ў сваю самую першую хвіліну зьяўленьня на сьвет: нібы загадзя абвяшчаюць: плакаў, плачу і буду пла­каць. І не ўгаворвайце мяне, і не прасіце. Дзяцей усё ж угаворваюць і шкадуюць, а несуцешныя крыніцы па­збаўляюць права звацца крыніцамі. Іх праганялі прэч і перараблялі: маленькая крыніца-плачка — ручай, вялікая рымза — рэчка. А тую, у каторай буйныя і трохі зеленаватыя сьлёзы, рабілі калодзежам. А іншую — выпраўлялі на неба, каб услугоўвала яна там некаму: была коўдрай, была хмарай, а калі ўжо назапасіць столькі сьлёз, што нікому і ў далонях не сабраць і не ўтрымаць — пралівалася дажджом. I зноў жа, усім было добра. Усё і тут, на зямлі, і там, на небе — ураўнаважана. Крынічкі заставаліся крынічкамі, парадкавалі — упрыгожвалі і цешылі зямлю. Там, дзе яны аказвалі сябе, абавязкова прарастала, набягала і прылятала нешта жывое і ўсьмешлівае. Вось і тут, у гэтым краі, дзе блукалі і таньчылі крынічкі, прычэсвалі асаковыя косы зямлі, спляталі з незабудак, смолак і бясьсьмертніку вянкі, праклалі вялікую дарогу, злучылі тры сталіцы. Адна, само сабой, сталіца тутэйшага краю — хатніх барсукоў, блукаючых крыніцаў і смаленых соваў. Каму прыналежалі дзьве іншыя — ня ведалі і ня мкнуліся ведаць. Бо вельмі шанавалі сваё і на ўвесь сьвет услаўляліся, як самыя вольныя і вясёлыя людзі. Тыя другія дзьве сталіцы на крынічнай мове нават адпаведную грамату склалі: Край блукаючых крыніцаў — вольны кут з вечнымі людзьмі. Толькі на сьвеце няма нічога вечнага. Вечнасьць зьнікае, калі адлятае воля, перастае ганарыцца сваёй хатай, таньчыць і сьпяваць свае песьні. Так, пэўна здарылася і тут. Ці то багата ўжо крынічак пераўтварылася ў ручаі і рэкі, ці то пасьпяшаліся выпраўляць іх хмаркамі на неба, на млечны шлях, на Вялікую Мядзьведзіцу і проста направа і налева адорваць імі кожнага, хто толькі пажадае. Неўпрыкмет і няўзнак густым грабянём з чужой і хцівай галавы так прычасалі гэты вольны і сьпеўны кут, што крынічкі пачалі прападаць, зьнікаць самі па сабе. I засталося іх толькі дзьве ці тры — хопіць пальцаў на адной руцэ, каб палічыць. І тыя стаіліся, перасталі ня толькі вадзіць карагоды і таньчыць, нават ціхенька сьпяваць прыпеўкі на сваёй празрыстай мове. Пайшлі пад зямлю, упрочкі з роднага кута — шукаць лепшай долі і больш літасьцівага ж, пэўна, і дбайнага гаспадара. І тады заплакалі ўжо тут не крыніцы, а людзі, заклікаючы іх вярнуцца. Ды хто і калі вяртаўся з-пад зямлі, каго падымалі з таго сьвету чый-небудзь жалобны голас і самая шчырая сьляза. Але сьлёз у людзей было багата. Так-сяк з горам папалам наплакалі яны, напоўнілі адну-адненькую крынічку. Толькі яна аказалася горкай і, каб не засмучаць людзей, таксама некуды сышла, як яе не ўгаворвалі, як ні ўмольвалі: горкая, але нашая, свая. Сышла. А праз год-два, пашкадавала мо тутэйшых людзей, аб’явілася зноў. I зноў была яна горкай, таму і зноў зьнікла, але не сышла — стаілася, рассыпалася кроплямі сярод жвіру, каляровых глін, каранёў елак, арэшын і травы сьветаяньніка. Потым апамяталася і доўга тыя кроплі пясок, травы і дрэвы прасіла вярнуць ёй, угаворвала ранішнія росы сабрацца разам, сысьціся, зьліцца ў крынічку. I яны сыходзіліся, асабліва вясной, як толькі пачыналі сьветла бедаваць і соладка плакаць клёны ды бярозы. Зьбягалі­ся ў адно са смутку і радасьці вясковых казак, маёвай квецені садоў, лясных кветак белага і блакітнага званкоў, звону ландышаў і блакітнай паводкі лясной незабудкі. А на падтрымку ім спадыспаду зямлі ціхенька тачыліся, ачышчаліся сярод жывых і мёртвых, і больш мёртвых, адрынутыя людзьмі кроплі вады памяці — тыя ж сьлёзы людскія, што некалі праліліся і доўга, і стоена чакалі свайго часу, калі пра іх узгадаюць і прызавуць. Воды памяці людской, яе сьлёзы, нябачныя, але вечныя, што жывуць сярод могілкаў, сівых старажытных курганоў, каранёў пракаветных волатаў дубоў, што толькі ў посьвісьце ветру і плачы старых груганоў былі яшчэ жывымі на гэтым сьвеце, а так даўно ўжо спрахлі. Крынічка тачылася, набіралася моцы ад памяці пра іх, ад ніцых вольхаў і чэзлых лозаў пры берагах асушаных і ацалелых рэк і балотаў. I зваротным, зьведаным шляхам, пракладзеным ёй жа, зьняможаная, зноў вярнулася да чалавека і яго хаты. Спачатку спынілася наводдаль ад яго селішча, сярод сьметніку, што чалавек сам і ўтварыў. Употай заплакала ў ім і ачысьціла яго сваёй гаючай сьлязой ад бруду. Але, калі чалавек празнаў пра гэта дзіва, узрадавана прыбег да крынічкі, каб павітаць яе і падзякаваць, тая не паверыла яму. Ці мо выпрабоўвала — зноў некуды схавалася. Толькі чалавек цяпер ужо здагадваўся, што недалёка, што яна шукае яго, але няўпэўненая ці можна яму даверыцца. Бо праўды за ім яна ўжо ня ведала. Зьняверылася. Чалавечая парода ва ўсім сьвеце самая ненадзейная. На голым месцы бяз дай прычыны можа і надурыць, і падмануць, бо ня ведае, дзе пачынаецца мана і канчаецца праўда. Заблудзіўся чалавек сярод іх, як васілёк у жыце: бяз праўды, зразумела не пражывеш, але і ня схлусіш — таксама не пражывеш. I таму чалавек то канае, прагнучы праўды, то гоніць, як жабрачку прэч з хаты і душы, цкуе сабакамі і выпальвае агнём. I ніхто з пэўнасьцю няздольны сказаць, які бзык на яго нападзе сёньня, і крынічка зноў і зноў выпрабоўвала чалавека. Зьяўлялася то ў адным, то ў другім месцы. I гэта выпрабоўваньне нечакана для яе набыло нейкі новы і незразумелы сэнс. Хаця ёй і ня вельмі хацелася прызнавацца, але ёй мімаволі нешта перадалося ад таго, каму яна ладзіла іспыт. Цяпер яна ня толькі хавалася, але і гуляла з чалавекам. Збывала крыўду і горыч, памаладзела і прыхарошылася, бо ўведала, што неабходна чалавеку. Той неяк зачарпнуў і папіў яе вады. Вада была салодкай і лёгкай. Чалавек ад яе як сам стаў больш лёгкім і памаладзелым. Прайшоўшы праз жывых і мёртвых, крынічка здабыла слова, згубленае і забытае чалавекам, без якога ён, ня ведаючы аб гэтым сам, усыхаў і сьмяг. І крынічка цяпер здагадвалася пра сваю сілу і ўладу над чалавекам. Таму і не сьпяшалася назаўсёды прывязвацца да яго. Працягвала проста ўжо гуляцца з ім, бо ёй гэта, па жаночай яе натуры, было вельмі даспадобы. Даспадобы знацца з гульлівай крынічкай было і чалавеку. Але аднойчы той гульні прыйшоў канец. Крынічка стала ўжо амаль што свойскай, прыручанай, прыбілася да хаты чалавека. Заставалася зрабіць адзіны толькі крок. Яны спынілася каля яго плоту, на краёчку балотца, што спакваля пераўтваралася ў невялічкую і гожанькую сажалку, у якой вяліся на той час ня толькі куцахвосьценькія і пузаценькія апалонікі з лупатымі і абыякавымі да сваіх няўклюдных нашчадкаў жабамі, але адначасова пражываў і залацісты, хоць і вечны капун у гразі, ды заўсёды чысьценькі, вялікі аматар чырвонага камарынага матыля карась. Непераўзыдзеныя майстры, пераможцы ўсіх сусьветных конкурсаў бальных танцаў даўгалыгія, дзыбатыя жучкі-сьлізгуны — усе, хто павінен жыць у найлепшых пад бокам хаты вясковых сажалках. Усё ў ёй мелася-вялося, пасьвілася, раскашавала пры месяцы і сонцы сярод зялёнай раскі і рудога жаберу. Усё было, але і чагосьці не хапала. I ўсе пра гэта ведалі, толькі памоўчвалі. Бо крыху баяліся, а калі сказаць праўду, то і надта ж баяліся: пачні толькі наракаць — зьнікне тое, што ёсьць. Некалі так ужо было: пачалі клясьці балота. I дакляліся. Дзе яно сёньня. Вось і тут усе маўчалі пра тое, што не хапае кропелькі, глытка сьвежай праточнай вады. Дай ім той вады і уга. Сажалка морам-акіянам стане. I вось тады і аб’явіцца... А невядома хто можа аб’явіцца. Ці той, каго на гэты час тут так не хапае, ці наадварот — чорт які балотны. У балоце ды ў вадзе хто ж толькі ня водзіцца, мы ж таксама з вады выйшлі. А паглядзець, хто за намі ў чарзе стаяў, не здагадаліся. Добра б, калі той, каго так зьняможана чакаюць. Але і тут: адны — чакаюць, а другія... Такім чынам амаль усе хоць і падсьвядома, але лічылі за лепшае мець толькі тое, што ёсьць, хаця і каналі, праглі пераменаў. Вось чаму крынічка так доўга не аказвала сябе, не вытыркалася лішне. Толькі ўначы пры месячным сьвятле адно праблісквала празрыстай кропелькай, як сьлязінкай. Яна атабарылася на беразе сажалкі ў зарасьніках крушыны з калінай. Вясёлае месца, якраз крынічкі такое і любяць, каб белая квецень, а потым ягада чорная, ягада чырвоная і пчолы з птушкамі, і чмялі са стракозамі. Так яно і вялося, на тое і ішло. Ды тут зноў крынічку спасьцігла нядоля і бяда. Сусед чалавека — прадпрыймальнік-будаўнік прапанаваў паскорыць пераўтварэньне балотца ў сажалку. Чалавек ня стаў пярэчыць, таму што таксама хацеў, каб усё рабілася кумільгам. Думаў, што гэта будзе па-людску: так, як заўжды людзі капаюць сажалкі каля сваіх хатаў і для сябе. Яны возьмуць рыдлёўкі, паклічуць на дапамогу яшчэ людзей, дзяцей сваіх. Толькі ўсё адбылося зусім інакш. Сусед прыгнаў з гораду аж саракатонны экскаватар. Весьняя зямля на краі балотца яшчэ ня ўцьвердзілася, не зрабілася тупкай. Экскаватар, жалезны бамбіза, пачаў грузнуць і з адчаю, баючыся ўтапіцца, кінуўся па-жывому дратаваць і нішчыць усё навокал. Сашчэпленымі сківіцамі каўша дзерці і каліну, і рабіну, і бярозу так, што апошняя адразу ж пусьціла сьлязу. Не ўратавалася і крынічка. Эскаватар спляжыў, струшчыў, загнаў у глыбокае падзямельле яе чыстыя воды. Крынічка не аказвала сябе некалькі апошніх гадоў. Больш за тое, пачала прападаць, усыхаць і сама сажалка. На беразе яе ўрачыстымі сьвечкамі выбухнула чырвоная балбатлівая асіна, гонка і строма пайшла ўгору. I дарэмна сумны чалавек хадзіў па беразе сажалкі, што мялела ўжо на вачах. Ад крынічкі нідзе не было і знаку. Ні сьлязінкі, нават на ломкай і жорсткай асацэ. На тым месцы, дзе апошні раз яна прабілася на сьвет, чалавек спрабаваў пракопваць ямы. Але там была адна толькі ссохлая блакітная гліна. Тады, мо ўжо з адчаю, на рэшткі жабрацкіх грошай ён набыў старую бензапілу і пачаў выразаць асіну; сон сасьніў, што гэта юдзіна дрэва смокча сваімі паўсюдна пранікальнымі каранямі сокі зямлі, у тым ліку і воды яго крынічкі. Гэта сам засілены на асіне хрыстапрадаўца Юда ажывае ўначы і прагне жыць і ўдзень: смокча, п’е жывую ваду крынічкі, як той пруцень бульбу, праточваецца каранямі да самога яе сэрца. У той год, калі ён выразаў асіньнік на беразе сажалкі, ніякіх зьменаў не было. Праўда, вады ў сажалцы крыху, здаецца, дадалося. Ці то яму ўжо так карцела, каб дадалося. Ён зноў пачаў дасьледаваць берагі, кожны кусь­цік, горбік, кожную травінку. I ў адным месцы прыкмеціў: лаза павесялела. А потым тамака ж неяк успатнела зямля . Але ён ужо баяўся лезьці ў яе рыдлёўкай: сама, родная, сама, мілая. Нараджайся. I яна нарадзілася. Толькі зусім ня там, дзе ён чакаў. Так падалося яму. Прабліснуў сьлязінкай на сонцы пахкі аер, паўз які ён праходзіў няўважна і толькі моршчыўся. А тут адным ранкам ён зазіхацеў, пайшла серабром вострая голачка вяршыняў яго ліста. На досьвітку другога дня тая сьлязінка выплакалася правей ужо, на сьветаяньніку, потым на ім жа, але яшчэ правей. I так доўжылася, доўжылася і ня спраўджвалася ўсё лета. I сярод таго шчасьлівага лета ён зразумеў: гэта ж зноў пачаліся вясёлыя крынічныя гулі. Сьлязой яна ўсьміхаецца яму з таго сьвету. I трэба спа­дзявацца. Трэба спадзявацца. I цяпер, устаўляючы шыбіну, аднаўляючы сваёй хаце былы яе зрок, стоячы на скаванай яшчэ мёрзлай зямлі, ён прагнуў працягнуць гуляцца з крынічкай. А раптам. Ад нявызваленай яшчэ ад зімовай сьцюжы зямлі яму перадавалася ўжо яе нецярпеньне і цёк водаў, што абуджаліся, прачыналіся гэтай парой. Ведаў, што ў тых водах ёсьць кропелька і з яго крыніцы. Яна таксама прагне гуляць з ім у вечныя гулі. Бо яны абодва добра ведаюць, што ўжо ня могуць адно без аднаго. Абодва канаюць па весьняй гульні, якую ніхто на сьвеце няздольны ні перапыніць, ні адмяніць, ні ўкрасьці. 26. 04. 2003 г., в. Пціч.