Віктар Казько

_____________________ Сказ пра ката, каторы сьмяяўся. Аповесьць	Ноч пачынае жыць Пціч-рэчка. Вёска таксама Пціч. Імя ў іх такое, як прытоены ўсхліп ці ўздых высьмяглай птушкі ці зажуранай вясковай жанчыны ў сьпёку з сярпом сярод жыта. На самой справе рэчка ня з надта вясёлых, хоць вада ў ёй працавітая і сьцюдзёная. Крынічная. Выцякае з-пад чаромхавага кусточка з кубельцам салоўкі, што назаўжды зачапіўся, пабратаўся з ім… Увогуле так пачынаюцца ці ня ўсе рэчкі нашага краю. Беразіна, да прыкладу, з-пад бярозы, на якой акубліўся дрозд. Прыпяць – з-пад россыпу дрэваў, гаёў, дуброваў і бароў: явараў ды ясеняў, грабаў, дубоў ды ліпаў, з такім жа пырхкім россыпам птушак. Ад белых і чорных буслоў да малінавак-чаратовак і, вядома ж, вераб’ёў – канаплянікаў-жыдкоў. Куды ж ад іх дзенешся, і даводзіцца толькі гадаць, ці то дрэва з птушкай далі пачатак вадзе, ці то вада ўзгадавала і выпеставала дрэва і птушку. Гадаць, хто пусьціў гэтых птушак у сьвет, што там, у каранях гэтага дрэва. Хто садзіў яго, чаму плача ці радуецца яно. Ніхто сёньня ня скажа — ні навука, ні чалавек. А з птушкамі не пагаворыш. Сярод сівога журавіннага балота, якое чамусьці яшчэ завуць і верхавым, у засені чаромхі з-пад купіны бруіць і бруіць журлівая, няўцешная на ўсё свае жыцьцё крынічка. Прабілася на сьвет з далёкай-далёкай старажытнасьці, мо з-пад маманта нават, які некалі тут сканаў у сумным чаканьні чалавека. Стагоддзі і стагоддзі імкнуліся пахаваць яе і не пусьціць да таго чалавека — да нас з вамі. Засыпалі, хавалі то ў пясках, то ў гліне беспамяцтва, то ў чорным торфе журбы — рэштках тлену і ліхалецьця існага. Але крынічка не скарылася. Характар. Чым больш душаць і гнятуць — тым больш трываласьці і непакоры. Да таго ж, як і ўсе нованароджаныя, малыя хлопчыкі і дзяўчынкі, любіла волю і гульні. Гулялася з часам і наканаваньнем, травой забыцьця, пяском вечнасьці. З самой вечнасьцю — небам і тым, хто на небе — сонцам і Месяцам. Бо вельмі ж вабіла яе ўсё гэта — вечнасьць, неба і сонца, свой пачатак, зачараванае для вечнасьці любае ёй роднае балота, што без яе высьмягла б да донейка і змарнела, а так з-за яе свавольства толькі выкрапілася са стагоддзяў, аказала сябе зямлі. Выпнулася з глыбу зямлі балота, сталася верхавым. Крынічка ўратавала яго. Балота аддзячыла яе жыцьцём, глыбінным, патаемным і да скону вякоў. Выцягнула з небыцьця нават тады, калі час пахаваў ужо яе, абрынуў на грудзі непрадушную тоўшчу торфу. І торф той чорны пачаў бура камянець. Чорна-жоўтая віхура на высьпе супакаеньня крынічкі правіла ўжо хаўтуры. Пайшлі ў скокі балотныя гады на чале са сваім царом, чырвонаграбенным Васіліскам, зажурыліся лесуны, заплакалі русалкі, і нават маленькае чарцянятка ў абдымках з дамавіком выранілі па белае сьлязінцы смутку – купцы баравога ломкага моху, і сьлязінцы смутку блакітнай – каліву-другому зязюлінага лёну. І толькі што народжаны ўвесь яшчэ празрысты камарык зажурыўся. Але журба і смутак былі няўчаснымі. Крынічка пратачылася скрозь скамянелы ўжо торф, знайшла дарогу на гэты сьвет, да волі. І першым жа вольным і вільготным уздыхам перапыніла невялічкае, ледзь бачнае семачка, што карагодзілася над ёй. Чаромхі, як потым аказалася. Адлавіла ў ветра, што гойсаў па балоце, сама ня ведаючы, чаму і навошта. Але, як высьвятлілася зноў жа значна пазьней — гэта было ні больш, ні менш як наканаваньне, промысел нейчы. Крынічка ўмыла семачка, апратала ад бруду часу і даляў прасторы, аблашчыла і насыціла глыбіннымі сьлязамі сваёй радасьці. І тыя гаротныя яе слёзы надалі сілы чаромхаваму семачку. Сілу і пачатак яго караням і белай весьняй квецені, ад прыгажосьці якой канаюць, сыходзяць нанет апошнія зімовыя маразы. Так паўсюдна пачалася і запанавала пры рэчцы чаромха: з маленькага кусьціка, а потым і добрага дрэва. Такім жа чынам да чаромхі далучыліся і вольхі. Ляцелі па сьвету завушніцы. Ні то маленькая дзяўчынка неўпрыкмет іх згубіла, ні то сталая дзяўчына адцуралася і прагнала прэч, палічыла, што ўжо ня варта ёй гуляцца з коцікамі — так у гэтым краі клічуць завушніцы, якімі ўпрыгожваюцца дрэвы вясной і напрыканцы лета: коцікамі, а яшчэ і катышкамі. І дзяўчыне, ужо амаль нявесьце, канешне ж, ня з коцікамі трэба бавіцца. А крынічцы, як ёй здалося, яны б пасавалі. І тое, што прарабіла з семачкам чаромхі, яна паўтарыла і з завушніцамі. І было гэта таксама добрым промыслам ці то зямлі, ці то неба, а мо адначасова зямлі і неба, і яшчэ некага, невядомага ўжо. Добрым промыслам і шчасьлівым наканаваньнем ня толькі для крынічкі, але і для будучай Пцічы, для ўсяго тутэйшага краю, які нечакана атрымаў такую гожую раку. Атрымаў дзякуючы ўсім, а найбольш — вольхам ці альшынам, алешніку. Альхоўніку — недарэмна ў аднаго дрэва столькі імёнаў. Яно патаемнае, запаветнае. Людзі яшчэ гэтага не зразумелі, бо ня вельмі і хочуць разумець: сваё, сваё ж. А на сваё ў нашага чалавека замыленае вока. На чужыне ж, у заморскіх краях расчухалі, што гэта за дрэва, і карыстаецца яно там павагай і званьнем чырвонага. Мы таксама заплачам па алешыне, калі сьсячэм апошнюю вольху. Бо ня ў званьні чырвонага яго карысьць. Яно як не памерлы яшчэ дзядок на Палесьсі, дзе альха найбольш расьце пры дрыгве і багне, бо любіць іх, зачаравана імі, мае вялікі і нікім дасюль неспазнаны сакрэт, трымае ў сябе вялікую таямніцу. Ня проста ж так аднекуль узяліся і разьбегліся па балотах і нізінах вольхі чорныя ды вольхі каменныя. А чаму чорныя, чаму каменныя? Вольхі ці алешыны – найвялікшыя сярод усяго жывога і мёртвага стваральнікі і захавальнікі — ахоўнікі, абярэгі крыніцаў. Дзе яны растуць — там вада блізка, там жыцьцё. Апроч гэтага, калі напачатку вясны бярэ верх бяроза, першай выкідвае пупышкі і распускае ліст, – вольхі ратуюць крынічкі, не даюць ім вычарпацца і згаснуць, пояць, як коніка. Іх вадой. Робяць звычайнымі помпамі. Штодня падносяць і падносяць ім сьвежую ваду. Крышачку — кружачку ці вядзерца, каб яны не забываліся пра сваё прызначэньне і ня высьмяглі, не прыспалі сваю памяць. Высільваліся і не ўсыхалі. Вольхі каранямі і карэньчыкамі цягнуць па кроплі тонкі струменьчык вады з нетраў зямлі, падцягваюць да крынічак. Тыя каўтаюць, глытаюць гэтыя кроплі і струменяць жыцьцём траве і дрэву — ручаям, а то і цэлым рэкам. Гэта ў засушлівы, сухі год. Калі ж год задавольвае вадой, яе выпадае нават лішак, вольха пампуе наадварот — скідвае лішак туды, дзе некалі пазычала. Вось чаму ўся краіна гэтая спакон веку зялёная, і крыніцам няма зводу. Нашыя дрэвы, лясы нашыя ўмеюць думаць наперад, дбаць пра ўсё жывое. Дзякуючы чаму спрадвеку крынічка з году ў год дужэла, набірала моцы і сама дзячыла чаромсе і вольсе. Так адно ля аднаго яны і выжылі. Кусточкі вольхаў вырасьлі да альхі. Чаромха скочыла далей за яе. Задумалася, напялася і ўпрыгожыла іх сьвятое сваяцтва квеценьню. Наўзгон халадам, што толькі-толькі адышлі, адбегліся на поўнач перад зелянінай травы. Сагрэла, залюляла пупышкі, і тыя радасна ўздыхнулі, расплюшчылі вочкі, загулялі, замяцелілі ўсьлед адышоўшым ужо счарнелым сьнягам белым, радасным, як вэлюм нявесты, кветам. Вольхі дадалі гэтаму дзявочаму шчасьцю, увесіліся спачатку маленькімі, зялёненькімі, крыху выклікальнымі завушніцамі. Але тыя нахабныя завушніцы, калі вясна ўжо ўвабралася ў сьпеласьць, засарамаціліся і перамянілі колер, рдзяна заружавелі і сталі вабнымі, выглядалі з лісьцяў алешыны як маладыя сунічкі ці вочкі, альбо дзюбкі дурнаваценькіх, яшчэ не апераных птушанятаў. Мноства птушанятак — пры Пцічы ўсё ж. Але гэтую назву ўсяму навакольлю дала крыху пазьней ужо сама крынічка. Яна таксама вельмі старалася чым-небудзь аддзячыць зямлі, якая нарадзіла яе. І мо трохі перабрала ў памкненьні не марудзячы быць вартай парадзіхі, бо ўсім вядома, асабліва малым дзецям: жадаць трэба ціха і паступова. Калі ж жаданае набывае голас, пачынае патрабаваць, нічога добрага з гэтага не атрымліваецца. Нехта падслухоўвае, апярэджвае і забірае жаданьне і жаданае для сябе ці для сваіх ня ў меру прагных дзетак і ўнукаў. І яшчэ, прагнасьць і празьмернасьць жаданьняў нікога і ніколі да добрага не прыводзяць. Ненажэрныя яны. Сьціплым і разважлівым людзям вядома: чым больш п’еш, тым больш піць хочацца.Таму добраму чалавеку, каб спатоліць смагу, зусім ня трэба паўнюткае вядро вады — глыток. Потым яшчэ глыток, глядзіш — і напіўся. І вядро як было поўнае, так поўным і засталося. А калі ты хлебчаш што конь, толькі жывот расьцягваеш. І ўсё табе мала, сваю і чужую зайздрасьць распальваеш, бяду, галечу і нянавісьць вакол сябе плодзіш. Так адбылося і тут. Але зноў жа гэта высьветлілася крыху пазьней. Спачатку ж здалося, што тварэньне гэта толькі на радасьць і ўцеху. Адваротны, сьлёзны, бок шчасьця да пары да часу патаемны і нябачны нашаму воку. І толькі з цягам часу... з цягам часу сьцягваюцца на небе хмары, пачынаецца дождж і запозьнена бліскаюць маланкі і грыміць гром. Пазайздросьціла крынічка чаромсе і альсе, белай квецені і ягадкам-завушніцам. І спачатку ўсё было добра. Крынічка пашырылася, пераўтварылася ў ручай. Але гэтага ёй было мала. Жаданьні дзёрлі, расьпіралі яе, і мо збыліся. Таму што ў патаемнай глыбі яе, у самым сэрцы, нешта пстрыкнула, грукнула, як бы ўпала, разьбілася ці парвалася. І шырокай плыньню на паверхню хлынула вельмі сьцюдзеная, нават з інеем, здаецца, крыху саланаватая вада. Крынічка захлынулася ад тае вады. Голас яе, празрысты і звонкі, перасеў. Адзінае, на што хапіла моцы, гэта, глыбока ўздыхнуўшы, мовіць, папрасіць невядома ў каго: піць-піць... Пціч... Што б гэта значыла, да сёньняшняга дня ніхто ня можа разгадаць: адкуль каля вады такая прага той жа самай вады. Чаму крынічцы так неспатольна хочацца піць, што яна аж птушак успамінае. Але падобна на тое, што голас гаючай крынічнай вады пачулі людзі. Добрым ён прысьніўся і прымроіўся, каторыя так сабе — прыгадаўся, а нядобрым — яны спажыву чуюць там, дзе яна яшчэ сама пра сябе нічога ня ведае. І вось большасьць такіх людзей набегла на народзіны крынічкі. І не з пустымі рукамі і кішэнямі. Адразу ж нагналі тэхнікі — машынаў, бульдозераў, скрэпераў, кранаў. Панавезьлі каменьня, бетону, бярвеньняў — і ўсё гэта на грудзі крынічцы. Зямля вакол аж асела і ўгнулася. Як грыбы, больш гнаевікі ды скляпенныя, шэрыя і сьлізкія мухаморы, пачалі расьці, падымацца гмахі дамоў. І ня проста дамоў, а ў два, а то тры і чатыры паверхі асабнякі ды катэджы. То ўзрастаў і набіраўся моцы каля крынічкі Алігарх. Ён прыбраў, падгроб да сябе і захапіў у свае рукі і крынічку. Нейкі наш айчынны ні то Алігарх, ні то Алігафрэн. Дарэчы, розьніцы паміж імі сёньня, у эпоху вялікага разбуральніцтва і вялікіх разбуральнікаў, амаль няма. Усе яны з аднаго кораня. Алігархі, алігафрэны, ці як іх яшчэ завуць харызматычныя лідэры з адным і тым жа ўхілам і вывіхам галавы ў новамесіянства, што ў царкве на Вяліканьне пачуўшы ад вернікаў: “Хрыстос уваскрэс”, здольны мовіць у адказ: “Спасибо, спасибо”. У большасьці пустабрэхі, пустабрэхі і балаболы, у ціхамірныя часы ўсьлед якім ніхто б і ня плюнуў. Але сёньня іх верх, іх час, іх салаўіная ноч, ноч трыумфу, бо толькі ў прыгаломшанасьці такой ночы, змроку яны і пачынаюць свае сьпевы. Але ў адрозьненьне ад тых жа салаўёў, што заклікаюць ноч да сьвітаньня, А-А і Х прагнуць бясконцасьці цемры, галоўнай умовы пачатку і працягу іх жыцьця, галоўнай умовы жыцьця і працягу ўсіх вурдалакаў і вампіраў – д’ябальшчыны пры поўнай адсутнасьці душы, але са зьвярыным нюхам, інстынктам прыстасавальніцтва і так званай халявы – нахлебніцтва. Дык вось і гэты, свойскі А-А і Х паабяцаў умыць і напаіць гаючай крынічнай вадой увесь навакольны народ, увесь сьвет ашчасьлівіць. Мовіў так і амаль што адразу забыўся на гэтыя свае абяцанкі-цацанкі. З нашымі Алігафрэнамі і Х скрозь і паўсюдна такое здараецца. Крыху задумаўшыся, што больш народу патрэбна, ён абвясьціў: “Дам, дам кожнай бабе па мужыку, каб падвысіць нараджаемасьць, расшыць у жанчын тое вузкае месца, адкуль дзеці зьяўляюцца. Дам кожнаму мужыку па пляшцы гарэлкі. І ўсім хлеба ад пуза — па бохану на рыла. Толькі і пра гэта сваё абяцаньне ён хутка забыўся:”Мой народ будзе жыць бедна, але нядоўга. Зоймемся вырошчваньнем экалагічна-чыстых прадуктаў, і ў вялікай колькасьці: часныку і цыбулі, зялёнага гарошку і кукурузы, нават цытрусавых. І ўсё гэта толькі на чыстай і гаючай крынічнай вадзе”. Зразумела, што з гэтага атрымалася. Ну, забыўся, забыўся, бывае. А-А ж, пэўна, каб зусім ужо зьбіць з панталыку народ, кінуўся будаваць лядовыя палацы. Абяцаў стабільны лёд, з крынічнае вады. Што з гэтага адбылося, ня цяжка прадказаць. Часнык і цыбуля амаль зьвяліся, іх пачалі завозіць з замежжа. Цытрусавыя як не радзілі, так і ня родзяць. Кукурузы колькі было, столькі і засталося. А вось гарошку сапраўды спачатку стала крыху болей. Толькі быў ён не зялёным, а нейкім жоўтым, як кармавым, конскім. Лядовыя палацы ўзьняліся. Толькі крыніцы ўсе прамарозіліся да глыбі, да вытокаў. Пачалі прападаць балоты, азёры і рэкі. Толькі Алігарх пра гэта і слухаць не хацеў. Ён гуляў у хакей у сваіх лядовых палацах са сваёй камандай, што заўсёды ўсіх перамагала, нават канадцаў са шведамі гнюсіла, як Пётр першы тых жа шведаў пад Палтавай. Але ўсё гэта пазьней значна пазьней. Цяпер жа крынічку ачысьцілі ад глею і торфу і нешта яшчэ там прачысьцілі ўсярэдзіне сьвідравальнай устаноўкай, як зуб прасьвідравалі, каб вадзіца цякла чыстая і без затрымкі. Брукаванымі сьцежкамі, што вяроўкамі, падцяглі да ганку катэджу. Абгарадзілі з усіх бакоў плотам, абклалі бетоннымі кругамі. А кругі тыя ўзялі ў каменныя муры. Муры аздобілі чырвоным з іскрамі айчынным гранітам ды замежным непадступна чорным мармурам. Ні даць, ні ўзяць — Маўзалей. Нябожчыка б добрага знайсьці, уладкаваць туды і жыві — не хачу. Не схацела жыць і крынічка.. Амаль адразу ж занядужыла. Ваду пачала даваць не празрыстую, а як сукравіца, іржавую, чырвоную і гідкую — хворую. І нават на такую ваду натурылася: адзін дзень сьцякала кроўю, два – ні кроплі не выціскала з сябе. І потым ня стала і кропель гэтых, сукравічных і крывавых. Крыніца зьнікла, ці то сышла, зьбегла некуды, ці бетон, граніт і мармур перацялі ёй дыханьне і задушылі. Адным словам, прапала крынічка. Крынічка прапала. Але рака засталася. З вельмі халоднай і сярод лета вадою. І то быў нават ня холад вады, а смутак і жальба па сваёй страчанасьці і загубленасьці. І вялікае шкадаваньне па крыніцы, якая перамагла бруд, мазглявасьць стагоддзяў, зацятасьць пракаветнага чорнага торфу, сярод якога рачулка і праклала сваё рэчышча. Перамагла ліхалецьце і немач часу, але не адолела хцівасьць і жаданьне чалавека выхваліцца. Стоена і задуменна бегла і бегла ўдзень і ўначы, старанна мыючы, аблізваючы карані дрэваў, каменьчыкі і маленькія пясчынкі, спадзяючыся адшукаць саму сябе, свой колішні пачатак. Любую ёй сваю маладосьць, маленькую сінявокую пад лагодным небам крынічку. І вольхі, і чаромхі, адроджаныя крынічкай, дапамагалі цяпер ёй ў гэтых пошуках. Як толькі крынічка, даючы пачатак і назву раце, гаротна ўсхліпнула: піць-піць, Пціч, чаромхі і вольхі порскнулі, як з перасьпелага струка гарошыны апоўдні, па абодвух берагах нованароджанай ракі. І цяпер навыперадкі беглі паперадзе, падказваючы ёй дарогу да маці-ракі Прыпяці і прамаці Палесься, дзе б Пціч магла ачомацца і адпачыць, дзе наканавана было ёй суцішыцца. Да супакаеньня і ўсьцешнасьці раку заклікалі і птушкі.Спачатку найбольш дразды. Але ў іх галасах было больш перасьцярогі і спалоху, чымсьці песьні. Бо дразды ўсё ж няздольныя сьпяваць пры вадзе. Ім любы лес, а не рака. Там кожны з іх музыка. Для слыху мядзьведзяў і неабдымных адвечных дубоў, сярод якіх і сабачы брэх і крык пугача ўначы, і стогн ветру — усё адно песьня. Выправілі справу салаўі. Малодшыя і меншыя браты драздоў. Адкуль павяліся тыя салаўі, і самім драздам было невядома. Дразды ж мажныя, шыракагрудыя і галавастыя. Нават у супе наварыстыя. Салаўі ж – і паглядзець няма на што. Але крутне маленькай галоўкай, каўтне нешта нябачнае нябеснае гарлачыкам. Здаецца, і роту не разявіць. І адкуль што бярэцца: сьвіст, шчоўк, бульканьне, клыканьне, пленканьне, дроб урэшце рэшт. Так, пэўна, радаваўся і сьпяваў сусьвет, калі нараджалася матухна-Зямля. І шчасьлівая радасьць гэта не перапыняецца часам. Жыве ў маленькай і непагляднай птушцы, якая сама не ведае, чаму і пра што сьпявае, як не ведае і шчасьце, чаму яно шчасьце, навошта і адкуль. Талент не павінен адказваць ні на разумныя, ні на бязглуздыя пытаньні. Яго прызначэньне быць талентам, як наканаваньне і прызначэньне дзяцінства быць дзяцінствам, каб сумаваць потым. Калі дзяцінства скончыцца і адыдзе, травы высахнуць ад сьлёзных начных росаў пад сьпякотным сонцам апоўдні. З салаўямі, праўда, усё наадварот. Сьпевы іх пачынаюцца з надыходам ночы, і доўжацца, доўжацца, пакуль недзе на ўсходзе, з вельмі далёка ад іх, сьпевамі ня ўхопяцца за нябачны яшчэ нікому першы прамень сонца. Абуджаюць і падымаюць сонца, купаюць яго ў прахалодзе ночы, сваёй песьні. Нябачныя нікому сярод лістоты чаромхаў ды вольхаў, нібы то самі дрэвы твораць музыку. Лесавік зладзіў з галінкі лазы ці крушыны, што далі ўжо соку, дуду-жалейку і грае, грае пры маладым і старым месяцы, лашчыць белыя пялёсткі чаромхі і ўводзіць у чырвань завушніцы альхі. Але за гэтую сваю песеннасьць салаўям давялося і пазмагацца. З тымі ж драздамі, брацікамі сваімі безгалосымі. Сьвет песьні не такі ўжо бяскрыўдны і скрозь адно толькі мілагучны. Дразды ўзлаваліся на салаўёў за тое, што яны такія любыя чалавеку, зьверу і нават іншым птушкам. Пачалі зводзіць братоў сваіх меншых. Наслалі на іх драпежнікаў — коршакаў, соваў ды пугачоў, аднаго старога, даўно ўжо аглухлага на абодва вухі арла-магільніка. Ноч ды песьня толькі і ўратавалі салоўкаў. Ноч, песьня ды прырэчная хмыза алешніку і чаромхі. Салаўі ў тых хмызах ні з неба, ні з зямлі, ні зьверху, ні зьнізу нябачныя, таму што сьпяваць сьпявалі, але не высоўваліся, не аказвалі сябе. Толькі голас ды песьня гучалі над ракой і пры селішчах людзей. І тады дразды пачалі помсьціць людзям, ужо і іх селішчам. Гайнёй чародамі наляталі на сады і грады. Задзёўбвалі жыўцом суніцы і клубніцы. Шэрым стракатым покрывам, нібыта гэта быў адзіны вялізны і калматы вусень, абсаджвалі садовыя дрэвы. Не дапамагалі ні пудзілы, ні бразготкі, нават цененькая плёнка з замежным імем спанбонд, якой укрывалі грады і дрэўцы вішняў і чарэшняў, не выратоўвалі ад гэтай крылатай пошасьці. А салаўі грэбліва наглядалі за гэтым нахабным і ненажэрным нашэсьцем і сьпявалі, сьпявалі, ушаноўвалі, ганаравалі на зямлі песьню. Пачыналі сьпяваць, як толькі па вясьне прачыналася зямля, і нештачкі пачынала ўжо расьці і ажываць на ёй. Калі коцікі на вербах пухмянелі ад лагоды сонца і цяпла. Каля вясковая бяроза пры хаце дзеда ці бабулі клейка раздымала ружовенькую напачатку дзюбку першага лістка, і лісток гэты пад камарыным наглядам і непакоем зелена ўжо распускаўся цалкам, застаючыся па краёчках яшчэ трошкі скручаным, каб назапасіць весьняй расы і не расплёхаць яе. Збыць той расой памяць пра халады і зімовую сьцюжу. Умыцца ёй, глынуць яе і перапыніць радасную сьлязу аднаўленьня, якая паўсюдна завецца бярозавікам. Пасьля чаго бяроза больш ужо нея плача гаючым сокам глыбу зямной патаемнасьці. А да бярозавага лісьціка з празрыстай кропляй расы на ім сьпяшаецца, ляціць, падцяўшы ножкі, салоўка. Бо раса тая першая на бярозавым лістку і зьяўляецца пачаткам яго песьні. Запевам, мелодыяй і першай нотай. Толькі каўтнуўшы расы, ён абуджае ў сабе прагу і сум музыкі і забываецца ўжо на ўсё іншае: драздоў, коршакаў, пугачоў і соваў. Музыка, песьня прарастаюць у салоўку, як тая кволая травінка пасьля дажджу, што дзярэ і рушыць асфальт і бетон, прабіваецца скрозь камень і не паддаецца ні каню, ні агню, ні медным трубам. Пасьля глытка нябеснага і зямнога напою гаючай расы, паднесенай салоўку ў боскім кубку бярозавага лісьціка, ён сам пераўтвараецца ў Бога. Вясёлага і шчасьлівага Леля ў пер’і, маючага песьню, здольнага зачараваць і рассунуць ноч, цемру. Валодаць імі, скарачаць ці доўжыць, надаваць ім розуму ці пазбаўляць яго. Цалюткі сонечны дзень пасьля першага глытка роснай вады з бярозавага лісьціка, а прыпадае гэта заўжды на самым пачатку траўня, салоўка жыве ў песьні і з песьняй. Яна расьпірае, угравае і сьвеціць яму, як сонца сьвеціць зямлі. І салоўку гэта патрэбна як сонцу абруч, зорцы – аксамітная аздоба неба, а нашаму воку – вачніца, каб не ўчыніць якой-небудзь шкоды зямлі і сусьвету. Непаглядная, здаецца, птушка чакае прыцемку, цішы і самоты шэрай гадзіны зьмярканьня. Так чакае, што месца сабе не знаходзіць. Ведае, іменна самоце шарай гадзіны, самоце змроку найбольш патрэбна і найбольш прыдатная яго песьня. Бо самота шарай гадзіны можа перашкодзіць наступнаму дню. Ён можа і не прыйсьці. Бяз песьні наогул мажліва і не разьвіднець. Толькі пад салаўіную песьню абуджаецца жыцьцё, прачынаюцца людзі — бацькі і іх дзеткі, бабулі і дзядулі і іх унукі, коцікі і сабачкі. Бо салаўіная песьня – гэта і ёсьць жыцьцё, ад якога хаваюцца, запаўзаюць у свае магілы і труны вампіры і вурдалакі. Засьпявае салавей, і ноч, усё жывое і добрае ў ёй пачынае жыць. Каб было сьвітаньне. Менавіта дзеля гэтага і створаны салоўка, а потым ужо малыя дзеткі і зьвяры. Усё вядзецца ад гэтай маленькай і сьціплай птушкі. Яна, падобна, была народжана і створана раней за чалавека. І ў салаўінай песьні яго пачатак. Дзеля яе растуць пры балоце і берагах рэчак чаромхі і алешнік, зачынаюцца і абуджаюцца, пачынаюць біць занядбаныя ліхалецьцем няўчасься крынічкі. Ёсьць у салоўкі і яго песьні, і сьвята, прачысты дзень. Дваццаць другога траўня, і завецца ён Васіліскам. Васіліскам, бо дзеліць гэты дзень салоўка з гадам балотным і падкалодным — царом усіх гадаў, чырвонаграбнёвым Васіліскам. Так ужо заведзена на сьвеце: сьвята ў нас бяз дзіва не бывае, а шчасьце — без журбы і смутку. Песьня суседнічае, заручаная з пачвараю, і пачвара абуджаецца пад салаўіную песьню, калі яна дасягае і вышыні, і чысьціні, і прыгажосьці. Нешта, пэўна, ёсьць і ў душы падкалодных гадаў. Мо калі не разуменьне гожасьці майстэрства, дык зайздрасьць. Зайздрасьць тая сыціць чырваньню карону Васіліска, яго грэбень пачынае гарэць агнём, і надта ж той агонь пячэ яму. Вымушае прачнуцца ад зімняй сьпячкі і пакінуць нару, халодныя нетры падзямельля, скляпеньні адвечнага смуроду і вільгаці, і шукаць ні то збавеньня ад пракаветнага пракляцьця, ні то проста палёгкі, а часам нават і заўчаснай сьмерці. І таму спакон веку так ужо заведзена: дзе песьня, салаўі — там і гады балотныя, і ўладар іх — каранаваны вогненнай каронай Васіліск. Салоўкі адчуваюць іх прысутнасьць, але ня вельмі зважаюць на яго. І не таму, што надта сьмелыя, наадварот, нават баязьлівыя і пудкія, але ўся справа ў песьні. За яе яны заўжды гатовы закласьці і аддаць жыцьцё і душу. І таму так млява і шчасьліва гамоніць і ўздыхае ўначы рэчка: піць-піць, Пціч... І чаромха, са скамянелай і ўчарнелай вольхай па яе берагах. Белымі завеямі, сьнягамі, сівізною стагоддзяў аздоблівае зямлю някідкая, мо крыху і прыгаломшаная раньняй вясной квецень чаромхі, каб больш ярка і прывабна глядзеліся завушніцы вольхаў, каб утульна жылося і хораша сьпявалася салаўком. А тыя, ведай сабе, шчыруюць і шчыруюць. Каленца за каленцам высьвістваюць, вышчоўкваюць, пленкаюць, булько­чуць і булькуюць, клыкаюць ды выбіваюць дроб. І сам уладар лесу з старога абамшэлага карча падыгрывае ім на сваёй дудцы і таньчыць Лявоніху. Вясна ўладарыць сьветам. Ноч кіруе жыцьцём і надае жыцьцё ўсяму існаму. Ноч салаўінымі сьпевамі зачынае будучае неба. За зямлёй цікуюць яшчэ зоркі, а ў пануючай навокал цемры па чорных тарфяніках сярод чаромхі і алешніку, ніцых лоз пад салаўіныя сьпевы імкне ў белы сьвет асірацелая, страціўшая сваю гаючую крынічку, задуменная і негаваркая рэчка Пціч. Пра карысьць дзірак на зямлі, у небе, плоце і ня толькі Сямёра маленькіх коцікаў брылі па прадзімова снулай ужо і таму падмарожана цьвёрдай зямлі. Ісьці ім было цяжка і нязвыкла. Лапкі іх яшчэ не пасьпелі задубець, кволыя і няўходжаныя. Хатнія лапкі — для летняй травы-муравы, дываноў на падлозе, ложку з мяккай коўдрай і нават падушкай з пер’я. Толькі ж пазаўчора, а ў каго і ўчора ў кожнага з іх мелася свая, цёплая і ўгрэўная хата, і заботнікі, ласкавыя і прыязныя гаспадары і гаспадыні. Хлопчыкі і дзяўчынкі. А сёньня яны былі беспрытульнікі: нікому не пажаліцца, ні да каго прылашчыцца, а што ўжо есьці хочацца — аж пераначаваць, як гавораць, няма дзе. Зусім нядаўна яны былі ўпэўнены, што кожны кусьцік іх абагрэе, пераначаваць пусьціць. Было ніштавата, цярпіма цёпла. Але заўчасна і нечакана прыкінуліся халады. Людзі, што летавалі тут, пры рэчцы, у чаромхавай раскошы, пачалі пакідаць свае лецішчы і сьпешна ад’язджаць на зімаваньне ў горад. Але за час свайго панаваньня многія з іх нечакана і зусім непажадана забагацелі — абзавяліся жыўнасьцю. Жывое да жывога цягнецца. Так было заўжды і будзе на зямлі. Да каго прыйшлі і прыляпіліся вожыкі. Да каго прыляцелі і зьвілі кубельца вераб’і і шпачкі. А некага наведалі і сёньняшнія выгнаньнікі лесу зайцы, якіх дапяклі паляўнічыя. Хтосьці неспадзявана абзавёўся прыплодам маленькіх сабачак і коцікаў. Але такі прыбытак ня вельмі ўсьцешваў, больш турбаваў летніх прыхадняў. Раскашавалі ў няпужаным краі не толькі людзі, дачнікі, а іх гарадскія любімцы —каты і коткі. І таму пад восень аказаліся з прыбыткам. Акаціліся, нарадзілі кацянят. Пакуль пагоды спрыялі, кацяняты і гора ня ведалі, былі дагледжанымі і аблашчанымі—жывыя ж, мяккія і даверлівыя, цацкі дзецям гараджан. А гараджане сваіх дзетак любілі. Толькі любоў любоўю, але як быць з яе наступствамі — нечаканым прыплодам і памнажэньнем каханцаў. Не цягнуць жа гэта чаромхавую ды крапіўную зроду ў горад. Некаторыя з іх мо і саромеліся таго, што ўчынялі, нібыта камень цяжкі клалі сабе на душу. Але што гэты камень на іх душы, што сорам, калі творыцца крыўда – вада ў рацэ. Сплыве па тарфяным рэчышчы вельмі хутка. І знаку не застанецца ад якога б там не было сораму, граху. З яго ж пачаліся і прарасьлі, стаялі, стаім і стаяць будзем. І на сьвеце нямала ўжо рэк, па якіх цячэ не вада, а адзіна толькі сплываюць грахі чалавечыя. І вада іх нябачна пайшла глыбока пад зямлю, спадзеючыся мо ачысьціцца там. І самі берагі ўжо зарастаюць грахамі людзей. Грэшнае жыцьцё, а не чалавек. Людзей можна зразумець. У іх заўсёды столькі клопатаў і абавязкаў на бягучы дзень, што няма калі дбаць, думаць пра дзень наступны, будучы. І маленькія коцікі, пэўна, разумелі гэта, таму, здаецца, не наракалі. Увогуле, адрозьненьне чалавека ад іншых жывых істот — апошнія ніколі не наракаюць на жыцьцё, прымаюць і бяруць яго, якое ўжо ёсьць, з замілаваньнем і зачараванасьцю ім. Не наракалі коцікі на людзей. Не наракалі. Але як без нараканьня і прыкрасьці адчуць і зразумець пакору і паслухмянасьць таго, хто ня мае яшчэ слова. Любасьць да сьвету чалавечай і жывёльнай малечы, ня зьведаўшай азлабленьня і крыўды, нямых і яшчэ паўсьляпых кацянятаў. Хто падасьць ім кавалачак хлеба, сподачак малака, абагрэе і прылашчыць у няўчасьсе пераходнай пары. Хто надасьць ім спрыту і розуму застацца жывымі, ня маючы свайго вугла, сярод прымаразкаў няўмольна падступаючай зімы. Мо таму сямёра гаротнікаў і зьбіліся ў такі вось хаўрус. Нядоля схаўрусавала іх. Усе аднолькава няшчасныя аднаго племя, хаця і рознай пароды. Былі тут чыстыя і нячыстыя, белыя і чорныя, нават шэрабурамалінавыя ў крапінку. Мешанцы і мешанкі, каты і коткі вясковага нядбайна наплявацельскага паходжаньня, і нашчадкі, спадкаемцы высакароднай, хаця зараз крыху разбаўленай ужо, сапсаванай вольным вулічным утрыманьнем расава чыстай блакітнай крыві. Але ў маленстве ня толькі людзі, а і ўсё жывое яшчэ ня ведае дзяльбы на абраных і адрынутых. У маленстве людзі і зьверы — усе роўныя, якой бы даўніны і колеру не была іх поўсьць, якую б форму галавы яны ня мелі, якой бы крыві яны не былі, з якіх краёў ні паходзілі — зямля і неба адзінае на ўсіх, будзь ты родзічам, братам ці сястрой афрыканскай блакітнай кошкі з Аману, коткай сіамскай, бірманскай, абісінскай, персідскай ці лівійска-егіпецкай — якая дала пачатак усяму хвастатаму роду. Родныя яны, пакуль не вырасьлі, і ў шчасьці, і ў няшчасьці. Гэта прадвызначаная пачатковая роўнасьць адчувалася і тае нядобрай начы, што прыпала да зямлі. У халоднай цемры яе мелася нешта такое няўтульнае і непрыязнае, што сьцягвала, прымушала яднацца ня толькі коцікаў і котак, але і набліжала, злучала гэты ўжо трохі падмарожаны рай з усім сьветам, у якім яшчэ цеплілася дабрыня і ўтульнасьць, з тымі ж, ня ведаючымі зімы афрыкамі і амерыкамі, егіптамі і абісініямі, да якіх у свой час мелі дачыненьне ўсе мы, у тым ліку і нашы беспрытульнікі. І найбольш менавіта яны, маленькія каты і коткі, як усе немаўляты сьвету. Таму што па сваім нараджэньні яны яшчэ не набылі ні слыху, ні голасу, ні разуменьня таго, дзе і чаму яны апынуліся. Яны амаль цалкам прыналежаць мінуламу, поўнасьцю збытаму, сцёртаму ў іх памяці ў сталасьці. Вось чаму ўсе малыя дзеці так прыгожа ўсьміхаюцца ў сьне. Яны помняць, як абярэжна, ашчадна выношвала іх маці. Помняць старажытнае ласкавае неба і сонца. Помняць цеплыню пяску, травы, дрэваў, пампасаў, барханаў, дзюнаў, джунгляў, якія ў свой час пакінулі іх продкі. Помняць, як люляў іх вецер, закалыхваў вечнасьцю, спавіваў бясконцасьцю роднай зямлі. Бацькі на ўсё гэта забыліся. А малым дзецям даравана імгненьне па­быць у сваёй калысцы мінуўшчыны. Тую калыску і імкнуліся зноў здабыць кацяняты. Адшукаць у цемры і холадзе ночы праход, пралом у часе, каб знайсьці, здабыць сваю страчаную, украдзеную іх нараджэньнем ня ў тым месцы і ня ў той час долю. Як толькі абязьлюднелі лецішчы, на вокнах амаль кожнага з іх былі пастаўленыя ці то жалезныя краты, ці то шырокі крыж з дошак, беспрытульныя кацяняты, няшчасны плод шчасьлівага каханьня, згуртаваліся. Такая ўжо доля ўсіх бедакоў шукаць ці красьці, біць ці ўцякаць чарадой, натоўпам. З натоўпу адразу ж вылучыўся і важак, правадыр, бо зноў жа няма натоўпу без правадыра. Ім, як ні дзіўна, стаў мо самы непаглядны і згаладалы каток. Усе чыстапародныя неяк адразу разгубіліся і страцілі сваю высакароднасьць і званьне. А крапіўны каток, як кажуць, сумесь бульдога з насарогам аказаў сябе на вышыні. Ён далучыўся да чарады амаль што апошнім. — Дзень добры, хычнікі, — усьмешліва мармытнуў, павітаўся з усімі разам. І тым сваім вітаньнем адразу ж схлусіў, бо гэта быў ужо ня дзень і нават ня вечар, а ноч. Але ж мо якраз у гэтым і заключалася рацыя: катам жа, пэўна, што дзень, што ноч — бяз розьніцы, яны відушчыя і ў цемры. А ўсе правадыры пачынаюць з хлусьні і падману. І надалей на ўсё жыцьцё самі звыкаюцца са сваім першым словам. Яно ў іх і апошняе. Толькі наш каток ні хлусіць, ні маніць і ня думаў. Ён быў ня менш астатніх коцікаў разгублены і прыніжаны цемрай, холадам і голадам. Але гэта яму было ўжо паўсядзённасьцю — крыху з-за той жа непагляднасьці ў спалучэньні з нахабнасьцю. Апошняе, як вядома, другое шчасьце. Адказам на яго вітаньне была маўклівасьць і падцятыя хвасты. — Усё зразумела, — зноў коратка мармытнуў каток і зацягнуў нейкую працяглую і доўгую, ці не даўжэй сабачай, песьню, няўцямны сэнс якой, пэўна, зводзіўся ў перакладзе з кацінага да вельмі простага людскога: Бог ня выдасьць, сьвіньня ня зьесьць. Наперад, да выйсьця з ночы, недзе ж яна канчаецца. У мінулае ці будучае, што нам, катам, усё роўна: абы пагрэцца ды што-небудзь зьесьці. Але ноч, пэўна, ужо адразала і ці не адрэзала іх ад літасьці і мінулага, і будучага. Яна яшчэ некуды клікала іх і трохі прываблівала пазбытай памяцьцю сышоўшага ўжо ў мінулае лета. Але сыход той быў недалёкі і таму падманліва прывідны. Нехта то шкадаваў і плакаў бяз дай прычыны. То ў роспачы ўскрыкваў голасам збалелага дзіцяці пугач. Радаваўся і заліваўся вар’яцкім рогатам, пацьвельваў і перадражніваў некага перасьмешнік — мо птушка, а мо і чалавек. Спляталіся, як купальскія вянкі, у адзінае і непарыўна рознакаляровае радасныя і пакутніцкія мужчынскія і жаночыя галасы. Гучаў спалоханы сабачы брэх, пераходзячы ў воўчае выцьцё тыгровы рык і скуголеньне ні то шакала, ні то гіены. Здавалася, сышліся разам прастора і час — усе часткі сьвету, мінулае і будучае, і гібельна грызьліся паміж сабой, не жадаючы адно аднаму саступіць, нібыта нехта вызваліў зьвярынец, выпусьціў з клеткі зьвяроў, і тыя шалелі ні то ад радасьці, нечакана атрыманай волі, ні то ад нежаданьня прызнаць і прыняць гэту волю. Сямёрка як ня чула гэтых стогнаў, енкаў і рыку — змаганьня рэшткаў сатлелага праху стагоддзяў. Памяці і пазнаваньня бягучага ў іх яшчэ не было. Але прачынаўся ўжо інстынкт зьвера. Прачынаўся і браў іх у свае ўладныя рукі. Сама ноч была парою зьвера. З апраметнай цемры неба зрэдку сачыліся і з ціхім моргатам журботна хаваліся ў жоўклай і панылай траве, як скамянелыя сьлёзы, першыя і вельмі цьвёрдыя, жорсткія крупінкі сьнегу, нібы нехта там, у небе, адкрыў жалобную крупярню. У тым жа небе нябачна і самотна паігрывала скрыпка. Музыка набягала на зямлю, але не ахоплівала, не атульвала яе ўсю цалкам. Прыпадала, як да струны, да прасёлку, па сьцежках, ледзь бачна пракладзеных у траве рыбакамі-вудачнікамі ўлетку, скочвалася ў нізы, да вады. Падала ў раку і як тапілася, зьнікала ў ёй, паглыналася і зносілася ў нябыт — прыплюшчана чорныя вочы журлівых віроў, аголеныя кусты агаломшаных чаромхаў і алешніку. І як бы наўздагон той прытопленай музыцы, напярэймы яе іржалі коні і з прыхропваньнем пілі начную ваду, у якой, затухаючы ўжо, цялепкаліся гукі скрыпак. Гартанна гучала чужая гэтаму краю гаворка. І гаворка свая, тутэйшая. Толькі ішла яна нібыта з-пад зямлі, адлятала ад халодных, адмерлых ужо вуснаў гаворачага, што толькі гукамі чапляліся за жыцьцё, больш трызьнілі ўжо. І адразу было не зразумець — ці гэта будучае канае, і з такім болем адыходзіць у зямлю, ці мінулае пнецца выхапіцца, вырвацца з нябыту. У сухім і зрэджаным паветры ночы сыпаўся долу звон жалеза аброцяў і страмён, сьмяротна скрыгаталі мячы, выразна і злосна бразгалі дзіды. А пад ногі коцікаў, далёкіх ад гэтай былой ці будучай бойкі, увесь час кідаўся прыпалы да зямлі, памерлы ўжо, але ад гэтага яшчэ больш учэпісты чартапалох і трывушчы ў любое надвор’е дзядоўнік. Апошняга на дзіва навокал была бяздонная процьма. Нібы хтосьці сьпецыяльна засеяў тым дзядоўнікам зямлю. Засеяў і вырошчваў яго не адзін год. І з сівой далечы гадоў ён увесь захаваўся і паўстаў цяпер на дарозе коцікаў. Але трэба адзначыць, што самі дзяды, пругкія, кругленькія і сівабародыя, не перашкаджалі хадзе коцікаў, хаця сярод іх меліся і доўгапоўсьцевыя пушыстыя каты і коткі. Але такімі яны будуць ці маюць быць, калі падрастуць. Цяпер жа ўсе яны былі аднолькавыя, з кароценькай шорсткай. І дзяды ня здолелі, а мо і не хацелі ўблытвацца ў яе. Мякка сьлізгацелі толькі шэрымі сьвіткамі і сівымі бародамі па іх хвосьціках і мысах, як лашчылі і давалі праход, дазвол рухацца ў жыцьцё. І кацяняты, як жывыя іголкі, расшывалі ноч, сточвалі яе імкненьнем і прагай жыцьця. Яны шукалі сваё месьцейка ў той начы, дзе б ім спагадалі і дазволілі хаця б абагрэцца. Шукалі чалавека і хату. Невядома, быў ці не ўначы чалавек, а хаты вакол меліся. Але коцікам апроч саміх хатаў былі патрэбныя яшчэ і дзіркі, якія б дазволілі ім пранікнуць хаця б да ганкаў тых хатаў, прыпасьці да іх парогаў і пратрываць да сьвятла, слухаючы, як недзе за сьценамі варочаецца і цёпла дыхае чалавек. Яны зусім не спадзяваліся на гасьцінна адчыненыя перад імі вароты і весьнічкі. Час быў ня той, ня тая пара і эпоха, каб перад нязванымі гасьцямі шырока адчыняць дзьверы. Кацяняты ўжо добра ведалі гэта. І паколькі самі былі маленькія, яны шукалі маленькія дзірачкі ў душах хатаў. Нават ня дзірачкі, а шчылінкі ў плоце, праз якія яны маглі прашчаміцца бліжэй да жытла чалавека і крыху адпачыць на забытым ці проста пасьцеленым на ганку людзьмі палавіку. Але і маленькіх, па сабе, дзірак нідзе ў халоднай цемры маленькім коцікам ня шчасьціла знайсьці. Хаты былі запакаваныя ў платы як каўбаса на вынас ці нават вываз. Трэба адзначыць, што і хатаў было небагата. Вёска, у якой собіла нарадзіцца кацянятам, хаця і старажытная, славутая, была цяпер амаль пакінутая людзьмі. Колішні чалавек тут ня толькі араў зямлю, сеяў жыта, садзіў сады, лавіў рыбу і сплаўляў лес, а таньчыў мазуркі і вальсы, бласлаўляў і ўпрыгожваў край, у якім жыў, быў музыкам і дойлідам, вучоным і дасьледчыкам, лагодзіў, астужаў, бадзёрыў душу адкрыцьцём шматлікіх тут гаючых крыніцаў. Цяпер колішні той чалавек адсюль зьвёўся. Разьбегся, рассыпаўся па сьвеце. Па тым самым бясконцым сьвеце, што даў жыцьцё, пароду сямі ўсім нашым коткам і коцікам. Уганароўваў жыцьцё ў Амерыках, Азіях, Афрыках ды Аўстраліях. А ўласны яго корань на роднай зямлі высах і спрах. Большасьць жыхароў вёскі перабралася ў жвір бярэзьніку на пагорку — у могілкі. Шмат селішчаў з даўняй пары пуставалі, занесеныя, затканыя з усіх чатырох бакоў чартапалохам, дзядоўнікам ды крапівой. А там, дзе нехта яшчэ трымаўся, ацалеў і ладзіўся перазімаваць, прыляпіліся і сабакі. І вельмі злыя, пакрыўджаныя прадбачаньнем свайго непазьбежнага і хуткага нешчасьлівага лёсу. Кацяняты, як і сабакі, яшчэ здалёку чулі сваю агульную долю і не рызыкавалі сысьціся з чужой бядой і крыўдай. Хаця, трэба адзначыць, пакрыўджанасьць і нядоля чалавека і сабак больш прываблівалі кацянятаў, чымсьці раскоша, багацьце і панаваньне, бо такі-сякі жыцьцёвы вопыт усё ж набылі, нястача і гора навучае ўсіх вельмі хутка. Сьметнікавы вопыт, хаця і горкі, але куды як дзейны і карысны. Кацяняты ж да таго, як зьбіцца ў чараду, былі што ні на ёсьць сьметнікавымі істотамі, падплотнымі падкідышамі. Сьметнікі ўтрымлівалі іх, не давалі памерці з голаду. І пачалі яны свой шлях са звыклай ужо ім сьметнікавай хаты, якая б прытуліла іх, дазволіла хаця б пераначаваць. Адчуць чалавека, здольнага спагадаць іх сіроцтву. Хата тая была канцавой. Стаяла на ростанях трох дарог. Адна х іх — вулічная — заканчвалася вузенькай сьцежкай, што вяла да ракі. Другая абодвума напрамкамі абапіралася на цемру, ноч, з якой і выйшлі кацяняты і пачалі вандроўку ад селішча да селішча. Канцавая хата прыйшлася да спадобы таму, што ня ведала плоту. Па-усім, ён некалі ўсё ж быў. Быў ды сплыў — упаў і згніў, ці то яго спалілі з-за адсутнасьці дроў, дзе-нідзе тырчалі толькі клыкаста спарахнелыя праслы. І тыя клыкі, як ацалелыя зубы бабы-Ягі, падобна, запрашалі ўсіх, хто б не ішоў, не праходзіць міма. І кацяняты даверыліся ім. Нічога страшнага з імі не адбылося. Праўда, адразу ж насустрач выхапіўся з будкі паджары і вельмі худы, скура прырасла да хрыбту, сабака. Кінуўся да кацянятаў, але не з абурэньнем і злосьцю, а з лагодай і павагай, нібыта толькі сядзеў і чакаў іх у сваёй будцы. Ласкава заскакаў перад імі на дзьвюх лапах прыхільна пазвоньваючы саржавелым ланцугом, памахваючы адразу і хвастом, і галавой, нават выпнутымі з-пад скуры — усе да адной напералік вонку — рэбрамі. Выпнутымі і, пэўна ж, сухімі і жорсткімі – не спажыўнымі. Якія ж інакш у змучанай вечным галаданьнем жывёліны могуць быць рэбры. Дарэчы, такія ж рэбры былі і ў гаспадара сабакі. Бо ён таксама даўно, як зьехалі адсюль дачнікі, нічога ня еў, а толькі закусваў чэрствай скарынкай ці надсыра зваранай у мундзіры зьзелянелай бульбінай. Бо тая бульбіна сама знаходзіла яго забытая ці прапушчаная на выкапаным і ўжо апусьцелым бульбянішчы. А вось дзе знаходзіў ён сабе пітво — было невядома нікому. Знаходзіў. Такія ж спадзяваньні на нечаканасьць і таямнічасьць знаходкі захоўвалі ў сабе і ўсе сямёра кацянятаў. Сустрэча з ветлівым, але галодным сабакам іх не напалохала і ня ўзрадавала. Яны даўно і добра ведалі яго па сумесных раскопках закінутых сьметнікаў і ўжо звыкліся з ім і ні кропелькі не баяліся. Больш за тое, яны ведалі і пра незвычайны талент гэтага сабакі. Ён умеў сьпяваць. Яму б на людзі. На сцэну — у цырк ці тэатр, цаны б не было. І гэта якраз у самы яблычак. Цаны яму не было, і рабіў ён раней у нейкім пагарэлым тэатры ў сталіцы. Выгналі за празьмернасьць таленту, а мо нават і геніяльнасьць. Паперлі, бо сьпяваў ён і таньчыў так, што гледачы забываліся на ўсіх іншых актораў, сачылі за ім. Толькі песьні яго, хоць і сабачыя, былі нейкія няправільныя. Пра нейкіх там родных дзяцей і матчыну мову. Слухацца ж, выпраўляць іх сабака не жадаў. Цягнула яго ўвесь час, карцела сысьці з гэтай правільнай жыткі немаведама куды. Вось ён і пакаціўся. Спачатку на маленькія ролі ў эпізодах, а потым і ўвогуле на падмены і ў запасьнікі. Прыбіўся да нейкага рэжысёра, што знаходзіўся ў вечным творчым прастоі і сьпіўся. Рэжысёр таксама быў таленавіты, але як і сабака, няправільны, нячэсны, цураўся прыстойных людзей, вадзіў знаёмства з усякімі падазронымі асобамі. З-за гэтага яго і папрасілі з тэатру і нават творчай гільдыі актораў. Разам з сабакам актор і рэжысёр пагарэлага тэатру атабарыўся ў гэтых глухіх і нецікавых чэсным творцам мясьцінах і запіў ужо, як кажуць, па-чорнаму. Пракляў і ўзьненавідзеў свой талент і ўсе астатнія таленты на сьвеце. Каб ня вадзіла і сабаку праяўляць свае здольнасьці, пасадзіў яго на ланцуг і амаль перастаў карміць. Часам спрабаваў яго напаіць, пэўна, правакаваў, каб аднаму піць было ня сумна. Але сабака да гарэлкі быў нязвыклы. Гібеў тут былы дваранін, як некалі гібелі дзекабрысты ў сібірскай тайзе. Пакрысе песеннасьць сабакі, яго музычныя здольнасьці збываліся, сыходзілі ў нябыт. Мо б так усё і пайшло прахам. Але і тут здарылася нешта дзіўнае, пэўна, ня без умяшальніцтва нячыстай сілы. Страчаны талент сабакі аднавіўся. Нечакана і адразу, пасьля сямідзённага запою гаспадара. Увесь гэты час сабака сядзеў на ланцугу. Спачатку голасна і гулка брахаў. Калі адчуў, што на гэта не стае ўжо сілы, пачаў жаласна скуголіць і ціхенька падвываць, а потым безнадзейна стагнаць усім целам. Пэўна, якраз з гэтага разьвітальнага стогну адчаю і абудзілася забытая песьня. Ня ўсе ж яны нараджаюцца ў раскошы і сытасьці. У непраходнасьці і безвыходнасьці таксама ёсьць свая песьня. І хоць гавораць — песьняй сыты ня будзеш — мана гэта. Калі песьня апошняя, то яна заўсёды салаўіная. Толькі ня ўсе чуюць і ведаюць гэта. Мо адзіны толькі сам салавей. І салавей першым пачуў сабачую песьню. Падтрымаў, падцягнуў. А тут і верабейкі наляцелі. За імі наскочылі іншыя птушкі. Сьпеўна зашчабяталі шпачкі: што тут, што тут. Сарока застракатала, грак як у бубен бухнуў. Людзі прыслухаліся, пачалі зьбірацца на гэты канцэрт — агляд самадзейнасьці ў кустах, ці, як сярод іх прынята гаварыць, па кустах. Вось так, з дапамогі ўсяго сьвету, сабака паціху ачомаўся, акрыяў. І з тае пары часьцяком ужо выступаў перад насельніцтвам вёскі і навакольных кустоў з сольнымі канцэртамі. Пачаў ня толькі сьпяваць, як раней. Але яшчэ і таньчыць, падтанцоўваць пры гэтым. Што прарабляў і цяпер, перад кацянятамі. Сьпяваў, таньчыў і сам сабе іграў на гусьлях саржавелага ланцуга. Адначасова на гусьлях і бразготках. Толькі кацяняты былі зусім няўдзячнымі слухачамі і гледачамі. Бо ў некаторых з іх, відавочна, таксама паціху прачынаўся ўжо сабачы талент. Вялікі талент адчаю, сіроцтва і беспрытульнасьці перад халоднай і галоднай ноччу. І іх ненадоўга затрымала і забавіла сабачая песьня, хаця яна была і бясконцай. Яны амаль што подбегам кінуліся прэч ад начнога саліста, адчуваючы, што іх песьня ня тут і ня сёньня. Яна яшчэ акажа сябе. А каля гэтай хаты, ды яшчэ з галодным сабакам, іх чакае толькі забыцьцё. Мастацтва, зразумела, вялікая сіла, і ў кожным мелася тая сіла: была сіла, калі маці насіла. А цяпер даводзіцца давярацца толькі сваім нагам, хвастам ды носікам. І носік беспамылкова скіраваў іх да панства, сытасьці і раскошы. Да пагорку, на якім на асобіцу стаяў шыкоўны, на два паверхі, гмах. Вокны таго гмаху сьвяціліся, праз іх цененька прабівалася і прысутнасьць чалавека. Таксама музыка і песьня, толькі зусім не сабачая, пад пах мяса і рыбы, масла і сьмятаны і яшчэ, Бог яго ведае, якіх прысмакаў, што шырокай плыньню выструменьвалі насьцеж адчыненыя дзьверы гмаху. А яшчэ яны струменілі лагодай і добразычлівасьцю гаспадароў, іх здароўем і спакоем. Толькі вось бяда, усё гэта было агароджана высокім плотам з металёва ацынкованай сеткі на чырвоным падмурку штучнага, пад граніт, і самароднага шэрага каменю. І колькі ні кружылі каля гэтага гмаху кацяняты, нідзе не было ані дзірачкі, ані шчылінкі: мыш ня ўстрэміцца. І ім заставалася толькі аблізвацца на гэты цуд у начы: жывуць жа людзі. Жывуць. Але ня толькі людзі жылі тут. Пачуў кацянятаў і шалёна выхапіўся з хаты вялізны, з ладнага пакаёвага сабаку белы кот-прыгажун з ахоўным ад блыхі ашыйнікам, з тонкім пахам мо і не яго, а гаспадыня парфумы, шампуню. Падляцеў да плоту, дзе стаіліся кацяняты, усім целам кінуўся на сетку і як прарвала яго, так дзіка і злосна зароў ён на ўсю цемру, нібыта сам быў злосьцю і непазнанай яшчэ сьветам ярасьцю. Такой моцы і такога напалу нянавісьці кацяняты ў сваім жыцьці яшчэ ня чулі і ня ведалі. Адкуль ім было ведаць, што не жывое, а памерлае, адмерлае ўжо так галосіць. Гэты белы ўкормлены і сьпешчаны кот быў куды больш нешчасьлівы за самага апошняга з іх. Бо быў з заганай, як бы не зусім катом. Яго яшчэ ў маленстве пазбавілі кацінства, кастрыравалі, каб ён не памячаў сваімі мужчынскімі пахамі хату, асабліва не прэтэндаваў на нейкую ў ёй сваю маёмасьць. Ня меў уласьцівых кату жаданьняў, спакойна тлусьцеў і ня дзёр шпалеры. І гэта супакоенае назаўсёды, не жыцьцёвае, а адмерлае бунтавала ў ім, то нядоля яго вечная і непапраўная аказвала сябе перад сваімі ж супляменьнікамі, якіх ён даўно ўжо і назаўсёды ўзьненавідзеў з-за сваёй непаўнавартасьці. Узьненавідзеў і, як і дзе толькі мог, помсьціў, гадзіў і запалохваў іх. Вось як зараз: гатовы, здаецца, разарваць кожнага з іх. А тут яшчэ, як на тую хваробу, з той жа хаты выляцеў вялізны таўсматы шыракагруды і такіж шырокі і ў азадку сабака. Поўсьць ільсьняна чорная, нібы ноч прыпала да яго скуры. Ірдзяна чырвоная, пеннасьлінная, так сьцякала на зямлю і падала яму пад бярвеньні лапаў з вострых клыкоў яго няўтаймаваная вар’яцкая раз’юшанасьць. Сабака не брахаў на кацянятаў па-за драцяным плотам, бо падобна, ня здольны быў брахаць, мо ад паходжаньня, пароды, а мо і задышка душыла яго, жаба. Ён толькі пыхкаў, утробна скуголіў і скрыгацеў белымі лапатамі глыбока прырослых да пашчы ікламі зубоў. І трос, трос пярэднімі лапамі металёвую сетку, навальваўся на яе грудзямі, тулавам, як п’яны чалавек навальваецца на корч ці кол, каб выдзерці яго і з тым колам кінуцца на ворага. Ворагі-кацяняты пасунуліся задам ад гэтай падвоенай пагрозы. І апрытомнелі ўжо даволі далёка ад шыкоўнага гмаху, што сьвечкамі еўрапейскіх вокан зьзяў у начы на пагорку, заказваючы і сёмаму, і дзявятаму ў сваім калене нават набліжацца да такога шчасьця і дабрабыту. Мо недзе ў душы ўжо і шкадуючы, што не засталіся ў пустой і высьцюжанай будцы сабакі, які меў талент сьпяваць. Хоць бы ня зьведалі такога жаху, ня зьведалі сытнага і шчасьлівага пекла. Цяпер жа яно назаўсёды захаваецца ў памяці. І зноў была ноч, і зноў быў холад. І зноў была беспрытульнасьць. Цемра вывела іх на нейкае бязладдзе збудаваньняў. Хату з абвіслым, як вушы, да самага долу дахам, такі ж, з віслымі вушамі над памостам двухпавярховы чамусьці хлеў, і хляўчук ужо нармальны, прыстойны, у якім можна было б жыць жывёле. Але быў ён пусты, нежылы, хаця каля яго стаялі калёсы з драбінамі і шырока разьведзенымі ў бакі аглоблямі, з якіх выветрыўся ўжо і конскі пах. Карцінка, не калёсы. І ўсё навокал забудаваньне было карціннае. Ад засіверанага глечыка на калу пры хаце да драўлянага лінялага пеўніка на страсе той жа хаты, лазовага плеценя пры парозе і парванага, абчышчанага ветрам плёначнага паркану. Сярод гэтага бязладдзя і няўтульнасьці ім, кацянятам, і прыпыніцца б, зашыцца ў якіх-небудзь лахманах. А там ужо, раніцой, што Бог пашле. Але зноў жа гэта неахайнасьць жыцьця была толькі вонкавай, умоўнай. На самой жа справе яна была арганізаванай і старанна ахоўнай, непадступнай і недапушчальнай. Куды ні тыцнуліся насамі кацяняты, з усіх бакоў быў каменны ці бетанаваны падмурак і металёвая сетка. І кацяняты пасунуліся далей у цемру, ужо без спадзяваньняў на больш-менш утульны і цёплы прытулак. Толькі б некуды рухацца. Ня ўпасьці па дарозе, не замерзнуць на ёй. Бо сканаць на дарозе, на відавоку, было ім заказана, як гэта заказана кожнаму зьверу. І яны шанавалі і бераглі вечную таямніцу адыходу: толькі не на людскім воку, ня дай Бог, дзіцячым. Сьмерць нікога не павінна палохаць, ёй наканавана быць ціхай і нябачнай. Адчуваньне нябыту вяло іх у зарасьнікі кустоў пры невялічкім балоце сярод поля. Але сярод тых кустоў, снулага ўжо алешніку, лазы і чаромхі чарнелася і нейкае жытло. Стаяў ужо гатовы хлеў з двума варотамі — пад машыну і праходу людзей, забетанаванымі пад’ездам і падыходам. Хату ж яшчэ трэба было ладзіць ды ладзіць. Не, яна ўжо была выведзена пад страху і пакрытая шыферам. Мелася і веранда пры ёй з пафарбаванай падлогай ужо. Але з усіх бакоў заставаліся дробныя недаробкі. Не дайшло яшчэ да падмурку шаляваньне, ня скончана атынкоўка аканіцаў. І ў самой хаце, пэўна, ня ўсё яшчэ было зроблена, бо каля яе ганку ляжала цэгла, высокія гурбы трэсак і тырсы, карыта з разьведзенай глінай. Кацяняты ўсё гэта добра бачылі і ў цемры, бо былі яны вясковымі. Добра адчувалі і разумелі, як бярэцца на жыцьцё ўсё жывое на гэтым сьвеце. Да таго ж неба над імі крыху пралысілася. Хаця яно, як і раней, было зацягнута хмарамі, толькі цяпер плыткімі ўжо, сьсівелымі і цяжкімі, што восеньская вада ў Пцічы. Але і пад гэтым няпэўным сьвятле кацянятам стала трошачкі відней і крышачку цяплей. Нехта там, на небе, праскрэбваўся, імкнуў да іх і да зямлі. Прасякаў у вышыні дрыготныя шчылінкі. І тыя шчылінкі былі ўгравальнымі і добрымі. Неба нібы пашкадавала іх, хаця і пацягнула ня дужа ласкавым ветрыкам. Пад тым ціхім ветрыкам ноч нечакана як абламілася. Хмары сплылі, і поўны да краёчкаў не расплюханым сьвятлом Месяц вынырнуў з цемры і адразу магутна і цалкам прабліснуў з ночы, з недасяжнай вышыні абрынуўся з неба, кінуўся кацянятам у вочы і пад ногі, як кавалачак жоўценькага масла на шэрані сподачка дарогі. Зямля асьвятлілася, уся, да далаглядаў, хоць былкі на ёй лічы ці іголкі зьбірай, такая вялікая і ясная дзірка ўтварылася на ўсё яшчэ хмарным небе. Лёгкі ветрык, які ўсё гэта мо і прарабіў, спуджана адбегся ў зарасьці кустоў, зашапацеў не апалай яшчэ іх лістотай. І нешта ажыло там, у зарасьцях, няцямна падало голас. Мо заяц ускрыкнуў у сьне, усхліпнула абуджаная поўняй птушка, апошні раз узмахнуў здранцьвелымі крылцамі матылёк. І ўсё неба адразу зрабілася падраным, дзіркаватым. То ў ім узышлі, праскрэбліся зоркі, заміргалі чыстымі шчылінкамі вочак, пачалі перашэптвацца між сабой, пэўна, спачуваючы кацянятам. І кацяняты ўбачылі. Убачылі адно аднаго, саміх сябе на дарозе. І проста перад сабой у плоце, якім было шчытна агароджана жытло, дзірку, ды такую ладную, што ў кожнага аж у носе засьвярбела. Не, ёсьць усё ж праўда на белым сьвеце: тут жыў Чалавек. Чалавек парупіўся пра іх. Дбаў аб сваёй сядзібе, выгароджваўся плотам, але паспрыяў і ім. Пакінуў для іх дзірку, бо добра ведаў, што ўсякая, нават самая заможная гаспадарка, мае дзіркі. Павінна мець іх, бо ня ўсе сьцежкі на сьвеце прамыя, і кожная добрая агароджа бяз шчылінак немагчыма. Само жыцьцё не бывае бяз дзірак, шчылінак, бо на сьвеце апроч чалавека ёсьць яшчэ і каты, і маленькія беспрытульныя сіраты-кацяняты. Хаўрус прымае хату Зьбіраліся доўга, марудна. Ня ўсе ведалі дарогу. Час такі пайшоў, калі пачалі зарастаць дарогі. Ад былых сьцежак ужо і знаку няма. Некалі бойкія гасьцінцы і тыя пабраліся быльнягом. Зьдзічэлі і зьвяліся яблыні, грушы і вішні на колішніх бальшаках. Мала каму хадзіць, а тым больш езьдзіць, адпачываць ад стомы і сьпёку ў цяньку пад шапатлівымі шатамі пракаветных дзедавых груш ды яблынь, ласавацца іх сьціплымі ласункамі. У большай пашане і тут даўно ўжо бананы ды ананасы з мандарынамі. І людзі зьявіліся смуглыя, рудавокія ды ў шапках з вялізнымі, што лапухі, брылямі. І раскідзісты лопух, што ўхапіўся на былых сьлядах сёньня зьведзеных людзей, вітаў прышлых сакавітым і разлапістым лістом як папярэджаньнем і пасланьнем з таго сьвету. І садовыя дрэвы абапал бальшакоў, шляхоў і гасьцінцаў ніякавелі пад абыякавым поступам сваіх і чужынцаў. Угіналіся, чэзьлі і марнелі. Да ўсяго ж прыкінулася да іх набрыдзь зайцоў – русакоў ды белякоў, што выйшлі са зьведзеных бароў, дуброваў і гаёў. Выйшлі згаладалыя, а таму прагныя. Шаткавалі ўсё маладое і больш-менш спажыўнае з дрэваў ня горш за тых баброў. Абгрызалі, каравілі да сухажыльляў, да стрыжня ўсе маладыя парасткі, што ўздымаліся на зьмену старым дзедаўскім яблыням ды грушам. І часам прайсьці па былой дарозе магчыма было, пэўна, толькі з касой ці сякерай. Сілу і спрыт трэба было мець, і не маленькую, каб хадзіць па сваёй жа зямлі. Вось таму амаль усе і пазьніліся, выцярэбліваючыся з ацалелых яшчэ патаемных нораў і хованак да маладзенькай, толькі-толькі паўсталай пад небам хаты. Гэта новая хата была таксама што дзіва. Хаты тут больш не расьлі — урасталі ў зямлю. І пакуль кожны з іх туляўся ад адной спарахнелай дамавіны да другой, час ішоў. І ўсё наперад, наперад, бязьлітасна і незваротна, зусім ня іх час. Адзіны толькі Дамавік здолеў без прыгодаў апынуцца на дамоўленым загадзя месцы, хаця таксама не бяз цяжкасьці і зацятага змаганьня. Ён проста жыў тут, апошнія гады вельмі гаротна і сумна, бо яго хату з цёплым падпеччам і ўтульным кутам зруйнавалі ўжо даўнавата. Дамавік нікуды не сышоў са свайго захопленага травой нябыту і забыцьця селішча, ня кінуўся ў белы сьвет, што ў капеечку, шукаць новай долі, новага прытулку, як гэта зрабілі ў большасьці яго суродзічы. Заплюшчыўшы вочы, пабеглі прэч ад сваіх сканалых селішчаў, ачахлых печаў. Пабеглі і згінулі. А стары Дамавік застаўся верны свайму прадвечнаму наканаваньню. І не прагадаў. Дачакаўся свайго пры адзіным дубовым бервяне ад падмурку старой хаты. Бервяне, што ўрасло глыбока ў зямлю і мо магло нават прарасьці, каб было ў ім нешта жывое, так абмывалі і клапаціліся аб ім тутэйшыя падземныя воды былых тут ручаёў і крыніцаў. Не прарасло, але і ня спрахла. Загартавалася і стала, як кажуць, мароным. Вось каля гэтага маронага, цяпер ужо вечнага дубовага бервяна не прапаў і Дамавік. Нават сам трохі падужэў, акрыяў. І таму, калі на адноўленае, паўсталае з нябыту жытло кінуліся Дамавікі суседзі, што таксама перабіваліся пры спарахнелых ужо хатах, ён паказаў: ня ўсе яшчэ зубы ў яго павыпадалі, і даў ім ад варот паварот, хаця па сваім адвечным прызначэньні ніколі ня быў ваяўнічым. Заўсёды нябачны. Ціхі і памяркоўны. Толькі сваім ніколі не папускаўся, якой бы не была навала. А яна была даволі жорсткай і напальнай. Бо акрамя нягеглых і старых Дамавікоў-пнёў пачало пракідвацца племя ўжо маладое, жорсткае і нахабнае, часткова з невядома адкуль зьявіўшыхся прыхадняў. І гэтыя маладыя ваўкі не зважалі ні на малое, ні на старое, трушчылі маладымі, ня зьведаўшымі карыесу зубамі ўсё без разбору. І ўсё пераварвалі, і было ім усяго заўсёды мала. І стары тутэйшы Дамавік вымушаны быў прыгадаць сваю маладосьць, калі і на ім гарэла скура. Паказаў кожнаму, дзе ракі зімуюць. Вось толькі пашкодзіў, акрывеў на правую нагу. Хадзіў з кульбачкай, нечым падазрона падобнай на яго самога, толькі як бы апалавіненага, ссохлага данельга. Кульбачка тая стаяла каля яго, і зараз ён абапіраўся на яе, як і яго чэрап, да бляску адпаліраваны, зручны да рукі тронак, склаўшы на яе абедзьве рукі і падбародак. І цяпер, чакаючы, пакуль падцягнуцца іншыя пакліканыя і абраныя на гэты сход, ён, можна сказаць, адпачываў. Насунуў ці не да самога роту да белі зношаны, лаплены капялюш, прыдрэмваў у звычным яму куце — толькі калыхалася і жоўта паблісквала старэчая лысінка ды час ад часу нешта абурана клекатала, як варылася ў яго ў жываце. Але гэта было падманліва, бо ён ня браў у рот нічога спажыўнага ужо гадоў пяцьдзясят. Ня меней. Больш — магчыма. І нават прыкархнуўшы, ён добра ведаў і бачыў, што тут адбываецца. Вось зьявіўся лёгкі на пад’ём Вох — воблака і без штаноў. Зьявіўся і адразу завохкаў, угінаючыся безаблічным і цьмяна дрогкім целам. – Вох-вох-вох, як бядотна стала на гэтым сьвеце. —Вох-вох-вох. – Ну, усё, жыцьцё пачалося, – прыўзьняў капялюшык на бровы Дамавік.— Вох, як бачыце, прыступіў ужо да сваіх службовых абавязкаў. Жыцьцё наладжваецца. І будзе яно вясёлым. – Памаўчы, стары казьляк, а то я наладжу табе вясельле. Дамавік прамаўчаў, толькі нешта буркнуў у сівое шчэцьце твару — не разабраць, дзе рот, дзе нос і ці ёсьць яны нават. Але, пэўна ж, былі, бо Дамавік пасьміхаўся, толькі хаваў гэту сваю ўсьмешку пад насунутым да вуснаў капялюшыкам. Нейкі час у хаце зноў панавала цішыня. Нават Цвыркун не падаваў голасу. Ён цішком, трэсачкай, узьнятай подыхам ці то Воха, ці то Дамавіка, уляцеў у хату, таксама цішком прыгледзеў маленькую шчылінку ў бервяне каля печы. Быў ужо сонны напярэдадні халадоў. Час яго сьпеваў, пэўна, ужо скончыўся. Ды з някорміцы, невядома дзе начуючы, якія могуць быць сьпевы. Адно ратаваньне — рот на замок. Але ніхто і ніколі няздольны быў заткнуць рот Воху. – Вох-вох-вох, – загаварыў ён зноў. І цяпер ужо вершамі. – Мядзьведзь недзе ў лесе здох. Вох, вох, вох. – Чаго ён здох? – спытаў, не зварухнуўшыся, каб падаць голас сябру, Дамавік. – Задумаўся і здох. Зацікаўлены, дапытлівы вельмі быў і наскрозь сухі... Вох-вох-вох, нас жа трое ўжо, можна і наліваць. – Налівалы няма, – усё ж азваўся, піскнуў са шчылінкі Цвыркун, пэўна, угрэўся, пачаў нават трохі сьвіціцца. Праўда, вельмі цьмяна, не хапала ўсё ж цяпла. – Няма каму наліваць. А помню... – Гэта не праблема. Было б што, я і сам бы наліў, – адказаў адразу абодвум Дамавік. – Я табе нальлю, – пыхнуў перастаяласьцю балотаў, курнасьцю і застарэлай брагай карчоў новы, хаця і ня вельмі сьвежы, відно, толькі што падвяселены чацьвёрты наведвальнік хаты. І было ўражаньне, што ў яго сапраўды ёсьць што наліць. Налівалку ён насіў, здаецца, пры сабе. І яна рабіла. Цягнула, цягнула ад яго дымком, і агеньчык пабліскваў ня толькі ў вачах яго, але, здаецца, недзе ў сярэдзіне. Кіпеў ладных памераў там жа, у сярэдзіне, кацёльчык. І нешта булькацела, як у зьмеявіку, смачная кропля за кропляй капала, толькі куды, у якую пасудзіну невядома, бо яна была схавана ад чужога вока пад яго панцырна-шчытнай, непранікальнай скурай. Ён быў вельмі падобны да вялізнага, толькі абсмаленага чмяля. І гудзеў, як чмель, і крылцы пры ім меліся. Але не сьлюдзяныя, а што ў кажана, скураныя і перапончатыя. Па тым, як ён паводзіў сябе, можна было меркаваць, што гэта сапраўдны налівала. А на самой жа справе гэта быў ня чмель, не кажан і нават не налівала. Неўміручы і вечны, як той і гэты сьвет, як балота і вада, Цмок. І зусім ня тое, пра што можна было падумаць, варылася ў яго чэраве. Там сапраўды была топка і меўся пры ёй кацёльчык. Ну, і на ўсякі ўжо выпадак зьмеявічок. Але больш гэта была неадымная частка крылатага Цмока. Ён, для таго, каб лятаць, рабіў на мясцовым паліве — альховых дровах і для водару — ядлоўцу. Гаспадарлівы быў і паслухмяны: зьберагаў энергарэсурсы, хаця яму ня раз прапаноўвалі перайсьці на тэрмаядзерную цягу. Адмаўляўся: “Жыць хачу. Жыць хачу. Амаль жа адзіны застаўся. Ніхто з майго племені, што пад Чарнобылем перайшлі на гэтую сучасную цягу, ня выжыў. А я, як бачыце, хоць абсмалены, але яшчэ шпацырую.” – Я табе зараз так увальлю, сьсівелы ты п’янтос і бандзюгайла, і табе, воблака ты без штаноў. З-пад чацьвёртага рэактару першачка... – Мне ўжо ня трэба, – хуценька адмовіўся Вох. — Адно толькі скажу, перакуліўся, згадзіўся сьвет: добрыя людзі, заходзячы ў хату, спачатку вітаюцца... – Дык то добрыя людзі, яны і паміраюць. А я нелюдзь, як і ты, Вох, і ты, Дамавік. Каб род людскі ня ведаў пераводу. І я ўжо тут, а дзе астатняя нелюдзь? – Чую, на падыходзе. Ты таго, Цмок, не перабірай губамі, ня цмокай, а то каля цябе есьці, закусіць хочацца... Грабуцца ўжо. Во... І на гэтых яго словах перакулілася праз парог, зьявілася ў хаце Русалка. – Доўга ж ты ходзіш, – незадаволена сустрэў яе Цмок. – Што зробіш, гэта ты ў нас прыткі, крылы маеш. Ды вось гэтыя Дзьму­хаўцы. — Русалка кіўнула ўбок Воха і Дамавіка, Цвыркуна, пэўна, і не прыкмеціла бо была, па ўсім вельмі стомленая, задыханая. – Ты бачыш, колькі ў мяне плоці, і якая плоць, якое цела. Плоці, цела ў яе і на самой справе было занадта, нават для старой Русалкі. Адно, гады бралі сваё, а другое, разьленавалася яна апошнім часам. Рэчка ў яе невялікая, раней хоць запруда пры млыну мелася. І паны з паненкамі на лодках шлёндалі. Русалка магла і пасваволіць, перакуліць якую-небудзь з лодак, прыбраць да сябе найбольш грахаводную. Прыхапіць з сабой шляхцянку ці шляхціча калі ён прыйшоўся ёй па сэрцы. Любіла яна грэшных, бо сама сьцервай была. Цяпер жа млын даўно спрах, ад запруды засталіся адны патырчакі колішніх паляў. І на лодках ніхто не катаўся, яны зьніклі, як каханьне і шляхетныя каханкі. Адно толькі крадком сярод ночы іншым разам прасьлізгвала браканьерская, невядома як ацалелая тут, душагубка. Па­праўдзе душагуб у душагубцы: нішчыў рыбу ў віры, дзе абрала сабе жытло Русалка. Электрычнасьцю. Над вірам праходзіла лінія электраперадачаў, і душагуб закідваў на тую лінію правады, цягнуў іх да рэчкі. І Русалка, што рыба ў нерат — ні назад, ні ўперад — адно толькі плямкала сьсінелымі губамі ды малілася свайму Богу, таму ж Цмоку ды іншым хаўрусьнікам, што выйшлі з вады, але не цураліся яе, былі здольныя жыць у рэчцы і на беразе. І высунуцца, сплыць, куды Русалцы было немагчыма. Рэчка, закаваная на самым вытоку плацінамі ды вадасховішчамі, абмялела тут, страціла сябе і сваю былую сілу, глыбіннасьць. Немач ракі стала немаччу і Русалкі. – Рыба ў рацэ амаль што зьнікла, а рыбакоў разьвялося процьма,— жалілася прысутным гаваркая, як і ўсе жанчыны, Русалка. — Ды каб простых рыбакоў, амаль усе кандыдаты навук, а то і дактары з жывадзёрамі, адмысловымі электравудамі, цэлымі пераноснымі электрастанцыямі... – Мабільны тэлефон трэба заводзіць, і калі што, клікаць нас. – Ага ж, разумнік ты вялікі, Цмок. Ня мела баба клопату... Быў у мяне мабільнік. Прыдбала... – Як прыдбала?—зацікавіўся Дамавік. – А так і прыдбала, як ты сваю кавеньку... Пазычыла мабілу ў аднаго дэбіла. – А ён настолькі дэбіл, што проста так пазычыў? – Ня проста, – падцяла вусны Русалка. — Ой, як ня проста. Спачатку з перапою цалаваць мяне пачаў: “А Анжэлка ты ж мая мілая. Я яму і паказала Анжэлку. Я яго і прыгалубіла, да сомікаў, каб яны да костак аблізалі яго, скіравала. Яму магіла, а мне — мабіла. Толькі каб карыстацца той мабілай, трэба ня менш як акадэмію кіраваньня пры самым прэзідэнце заканчваць. А я ж цёмная... – Не прыкідвайся, – асадзіў яе Цмок. — Сярод нас дэбілаў няма. І мы тут не для таго, каб заляцацца, сабраліся. Усе добра ведаем, што ты самая адукаваная сярод нас. І гэта сапраўды было так. Усе тут былі самавукі. Адна толькі яна, Русалка, яшчэ пры цару, скончыла гімназію, а потым і Смольны інстытут. І сам цар у свой час заляцаўся да яе. Толькі з таго заляцаньня нічога добрага не атрымалася. Адно пашанцавала — утапіцца ў царскасельскай сажалцы. Утапіцца там, ад ганьбы зьбегчы сюды, у глуш, да цёткі на рэчку Пціч. У гэтай глушы на той колішні час жыцьцё было вясёлае. І ад таго вясельля Русалак на Пцічы прыбаўлялася штогод. Дурнаватыя былі вясковыя дзеўкі. Усяго баяліся: бацькоў, суседзяў, а найбольш — ганьбы і граху. Баяліся, але ж цішком і грашылі. Вада пакрывала і хавала ўсе іх грахі і ганьбу хавала. Так яны думалі, такую абіралі сабе долю. Бо ня толькі дзеўкі былі дурнаватыя. Сам час быў такі — дурны, царскі і надта цяжкі, і грэшны – сумленны надта. Зусім іншая справа сёньня. Як прагналі таго цара, усе адразу паразумнелі, асабліва ж дзеўкі. Адчулі і назаўжды, пэўна, пераканаліся ўжо: няма больш на сьвеце граху. Перавёўся ён, сканаў адразу і назаўсёды. І больш нечага баяцца. А сумленьне – нешта накшталт апендыцыту. Адпала само. Вось яшчэ і таму сумна жылося Русалцы. Яна ўжо і ня ведала, што адбываецца на сьвеце, і ці ёсьць нават ён, так зьвялі яго ўсе навокал сьвятыя і бязгрэшныя, што невядома, ці ацалеў ён. Папаўненьня, сябровак ня стала. Чаго, навошта ў рэчку, у бягучую ваду ці ў пельку галавой, калі на тое няма аніякай прычыны, боязі ні перад кім няма: воля жыць і ў час паміраць, а не заўчасна тапіцца. І Русалка марнела і журылася ў сваім напаўсонным віры ад адзіноты. Зрэдку толькі ўдавалася ўгаварыць якую дурніцу падзяліць яе долю. Русалка любіла і прагла грэшнікаў і грэшніц, бо сама была з іх. Так нарачона было ёй яшчэ прамаці яе, самой Евай. І яна спадзявалася на доўгі, хаця мо і пякельны век сабе на зямлі і ў вадзе. А тут на табе. Падобна, на ўсёй зямлі наступіў рай. Ад гэтага паўсюднага на сьвеце раю яна атлусьцела і аплыла, да яе прыпаў так званы цэлюліт. І што з ім рабіць, Русалка ня ведала. Праўда, такое-сякое выйсьце было: пачаць прымаць электрамасаж — не адхіляць руку, працягнутую ёй душагубамі рыбы, кандыдатамі і дактарамі навук. Але Русалка ня ведала, ці выжыве пасьля гэтага. А ёй хацелася жыць.Тым больш, што наперадзе яе чакала вялікая пасада, крэсла міністра культуры ўсіх навакольных водаў, балотаў і нават прыбярэжных лясоў і кустоў. А што? Як толькі чорт не жартуе, пакуль Бог сьпіць. Хаця, калі па шчырасьці, патрэбна ёй то міністэрскае крэсла, як сабаку пятая нага. Дый ніхто ня дасьць ёй таго крэсла. Але ж… А раптам, а раптам: тут жа вам ня здзесь, і калі трэба – то нада: культуры няма, а міністр культуры ёсьць. І паставай, целам-хвастом і цыцкамі даўно ўжо яна цягнула на самага сапраўднага міністра культуры. Магла і чарку кульнуць, і мацюка за­гнуць, сьцёгнамі вільнуць, а што ўжо ўсім і кожнаму сваю дасьведчанасьць паказаць, то тут не было ёй роўных. Здольная была пераплюнуць усіх міністраў разам, а мо каго і вышэй. Хаця і вышэй яе ня пусьцяць. Вышэй ужо занята. А так – чым яна не Кацярына Фурцава, рыхцікі сабрала. Праўда, тут былі і такія, што сумняваліся: надта ж адукаваная. І таму меўся ў яе супернік — з пэтэвушнікаў. Той пораху ўжо ніколі ня вынайдзе. Цвыркун. Вось чаму Русалка і не пажадала прыкмеціць яго, калі ўвабралася ў хату. Яна думала, што яе з Цвыркуном паклікалі якраз з гэтай нагоды: абраць аднаго з іх міністрам культуры, і таму загадзя падрыхтавалася даць бой. Раз і назаўсёды паказаць Цвыркуну яго месца за печчу, дзе мо і сапраўды павінна месьціцца культура. Яе ж справа кіраваць гэтай культурай. Адпаведна Русалка, калі крыху аддыхалася, пачала і паводзіць сябе: – Ну, чаго марудзім, я ўжо тут. Пара і пачынаць. – Не хвалюйся, не хвалюйся, панначка, — абнадзеіў Цмок. – Калі ўжо ты тут, то зараз і пачнем. – Як гэта пачнем, – выбухнуў з парогу яшчэ адзін са званьнікаў. Такі ж выбітны і паглядны, як і сама Русалка. – Варта толькі адлучыцца куды на хвілінку, як цябе падседзелі, тваё крэсла ўжо занятае. На парозе стаяў мажны, высокі, шыракаплечы — на ўвесь праём дзьвярэй мужчына — у неверагодна, асьляпляльна стракатым адзеньні, што, трэба прызнацца, пасавала яму, яго трохі рымскаму, а нечым і няўлоўна каўказскаму смугляваму твару з цьвёрда акрэсьленымі, хаця і велікаватымі пажаднымі губамі. Таксама цьвёрда, упэўненай рукой — раз і назаўсёды — высечаным носам — крыху шабелькай. З-пад малайцаватага капялюша віліся воранавакрыла ці жорсткай конскай грывы знарок непрыбраныя кучары. І быў ён чамусьці з баянам. Але больш гэтага недарэчнага баяна і знарочыста распушчаных кучараў уражвала тое, пад чым кучары яго хаваліся, – капялюш. Гэта было нешта падобнае адразу на сярэднявечны шлем рыцара і цыліндр англійскага джэнтльмена пачатку мінулага стагоддзя. Толькі быў ён чамусьці зялёнага колеру, такога зялёнага, што аж вочы дзерла. А на макаўцы яго месьцілася чырвонай пампушкай нейкая лапка, няйнакш як троля, з тых, што даўно, разам з іншымі шведамі сышлі з гэтых мясьцінаў у далёкае і непрагляднае замежжа, у той жа тумановы Альбіён. Але самым хвацкім у яго апратцы была павязаная на шыі адначасова, трэба разумець, і “бабачка”, і гальштук: лятуча лёгкі, паветраны, як сатканы з павуціны бабінага лета, альбо восеньскіх адмерлых крылаў матылькоў. І крылы гэтыя, гэтае павуціньне было размалёванае рознакаляровымі клеткамі, як шахматная дошка: белымі і чорнымі, але больш чырвонымі. Такою ж стракатаю, толькі ўжо з пераважнасьцю белых ды зялёных плямаў была яго верхняя вопратка — куртка і штаны. А вось боты былі звычайныя, вайсковыя, на тоўстай літой гумавай падэшве, пэўна, каб лацьвей наладжваць падсрачніка ці трушчыць галовы шматлікім і розным там дэструктыўным элементам. Пра гэта ён якраз і гаварыў цяпер. – Пра нас успамінаюць, калі ўжо толькі гарэць пачынае, калі айчына ў агні. А я ж табе, як-ніяк, а старэйшым пляменьнікам даводжуся, Цмок. А ты забыўся пра мяне. – І пра мяне забыўся. А я ж твой родны дзядзька, – пачуўся старэчы голас недзе зьнізу і адзаду ад выбітнога званьніка, як бы з-пад яго ці мо гэта ён сам загаварыў другім сваім бокам. То абураўся нехта нікому нябачны, цалкам прыкрыты стоячым на парозе маладым зухам і прыгажуном Лешы, ці, па-мясцоваму, Лесавік. А двайное прозьвішча меў таму, ніхто яшчэ толкам не разабраўся ў яго паходжаньні, адкуль ён тут завёўся і дзе жыве. Адны казалі, то ён ці ня з русічаў і толькі нарачоны брат тутэйшым. Так сказаць, і нашым, і вашым. А жыве ў твані пры беразе ракі. Ва ўсіх гэтых меркаваньнях мелася свая праўда. Хаця на самой справе ён быў з карэнных тубыльцаў, толькі жыцьцё, нялёгкая доля прымусілі яго дваіцца. І таму ён не трымаў нейкага адзінага пэўнага твару, не паказваў яго нікому, каб менш білі па тым твары, кпілі і насьміхаліся. Захоўваў сябе. Цяпер жа ён зьявіўся ў выглядзе больш лесавіка, карча ці старога пня са зьведзенага, сьсечанага бору, у космах зялёнага і сівога моху з пацёкамі на барадзе і ніжэй ні то даўнавата зьедзенага кіслага малака на спарахнелай кары рук і ног. І відавочна падладжваўся пад усіх адразу, зьдзекліва падыгрываў таму, за кім хаваўся і сапраўды роднаму свайму дзядзьку Цмоку. Хітрыкаваў Лесавік-Лешы, не такі і просты ўжо ён быў, як і ўсе астатнія тут, хітраваністыя. На першы погляд, усе як адзін, звычайныя, здаецца, тубыльцы. Але калі б яны былі такімі на самой справе, ці здолелі б выжыць, перабыць тысячагоддзі ліхалецьцяў, звад, гонаў, аблогаў і захавацца. Захаваць сябе ў сваёй вонкавай непагляднасьці, каравасьці і нават божавільнасьці. І гэтая божавільнасьць была ім толькі прыкрыцьцём. Калупні яе — дна не дастанеш. Донца толькі першае. А за ім жа і другое, і трэцяе — такая глыб, што валасы дыба. А справа ў тым, што ні ад каго і ніколькі не хавалі яны гэтае свае глыбі, не прыкідваліся і не імкнуліся быць разумнейшымі за іншых, за Бога, ухапіць таго Бога за бараду. Трымаліся таго, што дадзена, спадзеючыся, канешне, на заўтра. І не было, чаго і ад каго ім хавацца. І куды ад жыцьця схаваешся. Ад яго, як і ад сьмерці, паратунку няма. Толькі ня кожны гэта здольны спасьцігнуць. Спасьцігнуць, што ўся праўда толькі ў тым, каб самому ніколі ня хлусіць. Яны ніколі і ніколечкі і ня хлусілі перад сваёй пракаветнасьцю. Ня хлусілі сваім водам, барам і дубровам, сваім балотам. Былі шчырымі перад імі, як дзеці, і толькі ім адкрываліся да самога ўжо свайго тубыльскага донца. Бо менавіта гэта яны былі адзінымі і назаўсёды роднымі дзецьмі тых водаў, бароў, дуброваў і балотаў. А родныя дзеці сваіх бацькоў павінны паважаць і ня крыўдзіць, як ня крыўдзіць божастворанае божастворанага, бажавільны бажавільнасьць. Але ўсім на відавоку была толькі іх божавільнасьць, кідкая непагляднасьць, знарочыстая выродлівасьць. І рэдка хто задумваўся і разумеў, што ж насамрэч за гэтай непагляднасьцю, памяркоўнай ціхмянасьцю і зьнешняй пакорай бажавільнасьці, аб якія каторае ўжо стагоддзе і тысячагоддзе запар абломвалі зубы людзі і час. Трымалі за дурняў, прымалі за прасьцячкоў і зьнікалі самі, гінулі ў дрыгве і багне ліхія і спрытныя, ды крыху ўсё ж дубаватыя, а больш прагныя і хцівыя да іх зямлі вурдалакі, ведзьмы, ведзьмачкі і чэрці, не пасьпяваючы нават і ўразумець, што гэта ўтварылі з імі гэта, здаецца, нежыць, гэтыя тубыльцы. Цмок быў нежыцьцю з нежыцьцяў, тубыльцам з тубыльцаў і добра ведаў Лесавіка, разумеў яго сваім зьнявечаным, але няскораным ні ліхалецьцем часу, ні варожай хцівасьцю целам. Таму прапусьціў яго словы міма вушэй, пачаў супакойваць таго, хто першым ступіў на парог і цалкам засьціў: – Даруй, што слана я і не прыкмеціў. Але ты ня з тых, каго можна абысьці. Ты заўсёды наперадзе ўсіх, дарагі мой пляменьнічак Бэрка... – Каму Бэрка, а каму і Барыс Мандулаевіч. Берагун. Абярэг. – Так, так, Берагун ты наш, без якога сапраўды ніякі народ, ніякі род ня будзе поўны. І без цябе, Лесавік, таксама ня будзе поўны, бо вы назаўсёды пабраталіся ўжо, як і ўсе мы тут. Розныя толькі тварам, крыві адной. Але гэта так, да слова. Ну, што, пачынаем? – Даўно пара. Пачынаем! — выгукнулі ўсе разам. Але Цмок нешта замаруджана прыціх, моршчыў і без таго ў абгарэлых рубцах падобны на перапечаны яблык твар, выпрастаў перад сабой спачатку адну руку, потым другую і пачаў загінаць пальцы, здранцвелыя і, па ўсім, даўным-даўно, а таму і ўпарта нягнуткія. Цмок ніяк з імі ня мог саўладаць і кінуў гэты занятак, зьвярнуўся да прысутных: – А кворум ёсьць? – А хто такі кворум? — здаецца, трохі гульліва, а разам з тым і насьцярожана — па чыну — спытаў Абярэг. – Не дурыся, Бэрка... – Я ўжо папярэджваў. На трэці раз буду біць морду. Каму Бэрка, а каму... – Добра, добра, Берагун... Энцыклапедыю трэба чытаць. Хаця сапраўдным амапаўцам гэта забаронена і нават супрацьпаказана. – Забаронена і супрацьпаказана, а я чытаю. Гы і Кы прайшоў ужо, а да замежнага гэтага Э яшчэ не дабраўся. На Цы ўсё ж зазірнуў. Там і пра цябе, дарэчы, пішуць... – І што пішуць? – адразу ж зафанабэрыўся і нават павышэў трохі Цмок. – А пішуць, што ўсякія там Цмокі — толькі паганскія забабоны. На самой жа справе цябе няма... – Як гэта няма, калі я ёсьць. Я ж тут. – Так, ты тут, а там цябе няма. Так што там табе ня тут. – Кінь, кінь, Бэрка, свае кудраватыя тубыльскія выкрутасы. Дураць народ, дураць. Але ж народ не цяля, разьбярэ круцяля, дай толькі час... А сабраліся мы тут зусім з іншай нагоды: новую хату прымаць будзем. – Гэта якую такую хату, дзе яна, – запратэставала Русалка, пакрыўджаная тым, што і сёньня ня стаць ёй міністрам культуры, абыходзяць яе. – А вось гэтую, у якой ты, панначка, сядзіш. – Гэтую, у якой я сяджу? Тады я пайду да свайго віру і яшчэ раз утаплюся. – Топяцца адзін толькі раз, – слушна буркнуў Дамавік. І Цвыркун, пацёршы адно аб адно крылцы, пацёршы таксама ж ногі, падтрымаў яго: – Калі ёсьць хоць маленькая шчылінка ў сьцяне — ёсьць і хата. Цвырк-цвырк-цвырк, так-так-так. – Вох-вох-вох, нешта ўжо ты вельмі распанела сярод свайго жаберу, сястрычка. Панская парода з цябе так і прэ. Мы такіх у сямнаццатым годзе... – Вох-вох-вох, – перадразьніла Воха Русалка. – Ды на такіх, як ты, я ў сямнаццаць гадоў... Тут усьміхнуліся ўжо ўсе, але мовіць нічога не пасьпелі. – Ціха, – спыніў маючы быць гамон Цмок. — Хата ўжо ёсьць, і жыльцы ўжо на парозе. Ціха. І стала ціха, толькі нехта па-за сьценамі мяўкнуў. Раз, другі, трэці. Жаласна так і ня вельмі голасна. – А я згодны з Русалкай, – прыслухоўваючыся да гэтага мяўканьня, сказаў Абярэг. – З чым жа ты згодны з ёй, а ня згодны са мной? — спытаўся ў яго Цмок, і кацельчык у яго нутры палыхнуў агеньчыкам, сіненька кароткім і ясным, нібы дагараючае ўжо ўначы бярозавае чаднае паленца. – Не, чаму, Цмок. Я і з табой згодны. – А з чым жа ты, Бэрка, нязгодны? – А ты паглядзі, Цмок, сам. І гэта ты называеш хатай? Сапраўды, хаты, у якой ужо можна было жыць, яшчэ не было. На падлозе непрыбрана ляжалі абрэзкі дошак, тырса і трэскі. Са стыкаў бярвеньняў у сьценах кудлаціўся яшчэ ня толькі не падаткнуты, а нават і не прасохлы мох. І печ, хаця ўжо і складзеная, выведзеная пад ляжак на гарышчы была яшчэ сырой і бяз юшак. Вокны, праўда, стаялі спраўныя, зашклёныя ўжо і заклееныя па ўсіх рамах белай паперай. Нехта ўсё ж рыхтаваўся тут да зімы, зьберагаючы ў хаце цяпло. – Ты бачыш, – хітнуў убок гэтых вокан Цмок,– гаспадары ня сьпяць у шапку, рупяцца, дбаюць. Цяпла і сьвятла хочуць. – Рупяцца, дбаюць, каторы ўжо год. А толку ні на грошык. Не прыму. Па-дзяржаўнаму гэта завецца Доўгабуд. – Доўгабуд? А мо і доўгаблуд. Дзяржава ўся зблуднела. Крычыць з усіх амвонаў: будуем, будуем. А людзям жыць няма дзе. Жыцьцё касабокае. Дзяржава — адзіны доўгаблуд. А ты гэтага ня хочаш бачыць. Чалавек прагне, гізунты рве, каб займець хату, якое ні ёсьць котлішча сабе. Дзяржава ўся разбураная... – Разышоўся не на жарт Цмок. – Не разбураная, а ў рыштаваньнях стабілізацыі незалежнасьці і поўнай дэмакратыі. – Не, усё ж недарэмна Берагун чытаў энцыклапедыю. – Ну дык і жыві сам ты ў гэтых рыштаваньнях стабілізацыі незалежнасьці і дэмакратыі, а ўсім астатнім вугал свой дай, кут свой і селішча. Ты паслухай, прачысьці вушы і паслухай, які енк, стогн і плач ідзе па зямлі. Усе паслухайце. На ганку, па-за сьценамі хаты мяўканьне сапраўды пераўтварылася ў шматгалосы стогн, енк і плач. Берагун разам з усімі прыслухаўся да яго і ня вытрымаў, заткнуў вушы. Здаецца, нават успацеў. Але ня здаўся: – Не прыму. Не, такую хату я не прыму. А гэтыя, што стогнуць і плачуць, хоць і будуць жыць пагана, але нядоўга. — І на гэтых словах ён сьцёг з плеч баян і заіграў. Спачатку нешта сумнае і жалобнае, а потым перакінуўся на вясёлае, танцавальнае. Але ніхто з прысутных не адгукнуўся на гэту яго музыку. Угнуліся, калі яна была жалобнай і зусім ужо стаіліся, сьцяліся, калі яна загучала весела. І музыка сьціснуў мяхі баяна і выбухнуў у твар кожнаму з прысутных: – Я, як захавальнік і сацыяльны гарант, абярэг тубыльцаў, не дапушчу, каб мае людзі туляліся немаведама дзе па сьвеце, жылі ў такой хаце. Усё толькі пад ключ, толькі пад замок. Усё і ўсіх, ад водаў, крыніцаў, балотаў, лясоў і межаў. Гэта я ўслых усім, усяму сьвету кажу. Як галоўны абярэг і абаронца тутэйшых тубыльцаў загадваю... – А вось камандзіраў нам ня трэба. Камандзірам буду я, – сурова і жорстка мовіў Цмок. І сіні агеньчык у яго кацельчыку запалаў адзіным і неблудлівым языком. Але язык той як узьняўся, так і апаў. Сьвіціўся толькі сіні агеньчык, нязгасны і спакойны жар. І Берагун, ня зводзячы вачэй з гэтага непарушнага жару, неяк адразу ачах, патух, нібы і ў ім нешта згарэла. Пабег хуткім поглядам па сваіх суродзічах. Яны ж, здаецца, засталіся абыякавымі да спрэчкі, якая толькі што адбылася тут, не ўхвалялі, але і не выказвалі абурэньня. Ці то моцна так думалі, ці то мо нават і прыкархнулі. Час прывучыў іх не сьпяшацца выказвацца, каго б там не было судзіць: сузіраць, чакаць і спадзявацца. І Абярэг зусім ужо зьніякавеў перад іх зацятым маўчаньнем. Цмок толькі нешта плямкнуў губамі, але гуку не ўтварыў. Лесавік як пачуў нешта ў гэтым нямым плямканьні, згодна хітнуў галавой і ледзь чутна: – Так, дзядзька, так. Нас тут сямёра, сямёра іх за парогам. Усе прыграбліся. Усе ў зборы. Цмок зноў плямкнуў губамі. – Так, – ціхенька і крыху сумна сказаў Лесавік-Лешы. — Даглядаць, цепліць і аберагаць. – Да канца выказаўся? — спытаў ужо ўслых Абярэга Цмок. — Усё выказаў? – Цяпер да канца. А наперад хто ведае, што ў галаву цюкне. – Я ведаю, хто, што і куды табе цюкае. Ня думай і не спадзявайся — я вечны... А табе раю ўбавіць цюкалку, тады мо і слых прарэжацца. – Прабач, Цмок, здаецца, ужо трохі праразаецца. – Праразаецца, дык слухай. З нечага пачынаецца ўсё. А з нічога і не бывае нічога. Цяміш? – Пакуль ня надта. – Адкуль возьмецца надта, калі ты ўсё жыцьцё з баянам ды па славянскіх базарах. – Служба, – буркнуў Берагун. – Маскіроўка. Сёньня з баянам, а заўтра – з аўтаматам Калашнікава. – Дапамог нам твой Калашнікаў. Трэць народу паклалі, і ага. А… На ўсё жыцьцё ў магілах сваіх замаскіраваліся ад саміх жа сябе. А хто не пасьпеў, той служыць. Толькі немаведама каму, услугоўвае і баянам, і аўтаматам Калашнікава, і сьцінгерам. Вось сам ты… – Не, Цмок, не. Хопіць. Мяне самога ты ўжо не чапай, – амаль крыкам перарваў Берагун Цмока. Той счакаў, калі Берагун выкрычыцца, і ціхенька, падкрэсьлена ціхенька зноў зьвярнуўся да яго: – А ты, яварка мой, сам сябе хоць калі-небудзь чуеш? – Калі-небудзь… Навошта мне самога сябе чуць, калі слухаюць і чуююць іншыя. – У тым і ўся справа. І гэта ня толькі твая бяда. – Цмок уважліва агледзеў кожнага, хто на той час знаходзіўся ў хаце, схіліў галаву і нейкі час маўчаў. Потым зноў прайшоўся позіркам па кожным. І толькі пасьля гэтага таксама ціхенька, але з націскам на кожным слове працягнуў: – Не па чыну і не па званьні голасу набралі… У аднаго баян, у другога аўтамат, а трэці проста дурань. І ўсе разам галёкаюць, галёкаюць, бо адвыклі гаварыць ціха. Ледзь што – адразу ў крык: не чапай мяне, не чапай. Таму і ня чуем адно аднаго і самі сябе. Накрычаліся да кілы. І цяпер кіла тая наша валадарыць сьветам. Кілаваты народ і час пайшоў, паважны толькі да сваёй уласнай кілы. І ў каго яна большая – той больш і галосіць. Таго і верх. Цяпер ужо цяміш што-небудзь, яварка мой? – Пакуль яшчэ не. І пра кілу ты мне не намякай. Няма ў мяне аніякай кілы. – Няма, то добра, якія яшчэ твае гады… Слухай далей. Крык і лямант – гэта яшчэ ня слова. Сапраўднае слова высьпявае, творыцца ў цішы. Яно не галаснае, а сарамлівае. І даецца цяжка, як немаўляці першае: мама. А некаторыя да набыцьця яго заходзяцца ад крыку – адсюль і кіла ў іх. Вось і сьвет сёньня надарваўся ад уласнага крыку. А творцы і сам творца заўсёды гаварылі ціхенька, ведалі цану свайму слову, таму менавіта яны больш і ацалелі, больш спраўдзіліся. І пасьля сьмерці ўваскрэсьлі і нас уваскрэсілі. А сёньня нас хочуць зноў стаптаць, распнуць, загнаць у нябыт. Усе мы сёньня і даўно ўжо – беспрытульнікі, выгнаньнікі, а то і проста нежыць без свайго запаветнага: казкі, казані, сказы, паданьні. І гэта, як ты, Берагун, абазваў яе, доўгаблудная хата – апошні наш прытулак, адзіная і апошняя надзея на ўратаваньне і ўваскрэсеньне. Калі ў нас ёсьць яшчэ духу і сілы хаця б жадаць гэтага. Ёсьць? Цмок зноў агледзеў кожнага з прысутных. Адказам яму была цішыня, што, па ўсім, зьявілася нечаканасьцю яму, таму пачаў апытваць кожнага паасобку. Увогуле ўжо яны былі згодныя застацца і працягвацца. Сумняваліся толькі наконт сілы і дазволу мець і спраўдзіць сваю сілу. Гэта найбольш выразна выказаў адразу ж Вох і ці не адным-адзіненькім словам, што мелася ў яго словам, у якім было больш духу, чымсьці гуку. – Вох-вох-вох… Але гэта няпэўнае, адзінае і пракаветнае слова Воха Цмок палічыў за агульную згоду. – Ну, няхай тады так яно і будзе. І добра, што без надрыву і голасу, бо толькі і нам кілы сёньня не хапае ў нашай гаворцы пра вечнасьць і з вечнасьцю. Вохкай жа, Вох, плач, бо з нябачнай воку сьлязы пачынаецца крыніца, з хвоі яшчэ ў лесе – падымаецца хата, бярэ пачатак селішча, вуліца, вёска, а мо з гэтай хаты пры Пцічы паўстане горад. І на гэтых словах Цмока яго хаўрусьнікаў як прарвала, а ў першую чаргу Берагуна: – Дайшло, – выгукнуў ён. – Дайшло: будзе горад-сад. – А вось якраз гэтага нам і ня трэба, – замаркоціліся Дамавік з Лесуном. – мы жылі некалі ўжо ў тым горадзе-садзе, ледзь ачомаліся. – Ну, тады аграгарадок! – настойваў усё ж на сваім Берагун. – Аграгарадок тут будзе. Будзе… – Дзеці, дзеці, – ні то з ухваленьнем, ні то са шкадаваньнем мовіў Цмок. – Дзеці, дзеці, куды вас падзеці, будзе вам белка, будзе і сьвісток, – і працытаваў яшчэ аднаго, невядомага, але, мяркуючы па майстэрству, выбітнога і чэснага паэта: – Я стаю на кручы і гляджу ўніз: будзе, будзе камунізм! – Гэта мы ўжо праходзілі, – сказаў Берагун. – Толькі ўчора ты сам кляўся на кароткім курсе, а сёньня выракаешся? – Эвалюцыя, Бэрка, эвалюцыя. – Растлумач хоць гэта ты мне. Што такое эвалюцыя? – Тлумачу. Энцыклапедыю трэба чытаць, Бэрка. – Ну, дастаў ты мяне ўжо, Цмок, са сваёй энцыклапедыяй. — І Берагун выразна і галосна зьбітаму, здаецца, ад нечаканасьці з панталыку Цмоку ці ня з той энцыклапедыі давёў, што такое эвалюцыя. Гэтую адукаванасьць Абярэга ацаніў і ўхваліў толькі Дамавік, і то неяк па-свойму легла яна яму на душу. – Ведаеце, ведаеце, – сказаў ён, углядаючыся да амаль патухлага, зьлёгку ўжо забранага попелам жару ў вечным рухавіку Цмока, прыслухоўваючыся да падазроных усхліпаў і вадкага булькаценьня зьмеявіка. Дамавік, пэўна, ужо ўгрэўся ў галоднай і халоднай хаце. Гэта была ўжо яго хата, яго жытло. Яму было ў ёй цёпла і ўтульна. Але ж хацелася, каб было яшчэ лепей. Па ўсім, яго нават крыху размарыла, ён, пэўна, пачаў забывацца, дзе знаходзіцца: – Эпта маць, – сказаў ён, грукнуўшы па падлозе кавенечкай з бліскучым тронкам. – А вы ведаеце, народу ўжо надакучыла вашая балбатня, эпта маць... – Ты глядзі, – зьдзівіўся Цмок. — А я думаў, што ты ціхмяны. – Я ціхмяны, памяркоўны. Але не зусім жа ўбогенькі. Удзень маўчу, маўчу, што мыш пад венікам, а ноччу, як сказаў адзін разумны чалавек, у партызаны. Бліжэй да цела! – Бліжэй дык бліжэй, – ня стаў яму пярэчыць Цмок. – Ты ўжо горш рэдзькі надакучыў мне сваімі прыставаньнямі: як той дэбіл з мабілай да нашай панначкі. – Калі гэта я пасьпеў надакучыць. Сяджу, маўчу, як мыш пад венікам. – Сядзіш, маўчыш... Ня мыш ты, а стары хітры кот-ласун. Будзе, будзе табе. Усяму свой час. Будзе табе і кожнаму ваша хвароба. Але ж да цела... З Бэркам мы ўжо, здаецца, паразумеліся, як, на маю думку, і з хатай. Застаецца толькі кропку паставіць — прагаласаваць. Зацьвердзіць нашую волю. – А як будзем галасаваць, – перабіў яго Абярэг. — Рукамі, адкрыта, ці голасам тайна. – Розумам, – сказаў Цмок. — Я пачую ўсіх. Галасавалі моўчкі, не падымаючы рук, не гаварылі нічога ўслых. Цмок толькі пасьпяваў загінаць пальцы. На шостым, ці то можа апошнім, сёмым спатыкнуўся. І гэты шосты ці сёмы яго палец завіс паўсагнутым пытальнікам. – Русалка? — запытальна мовіў Цмок. – А што я, а што я. Я такая дзеўка... Але Цмок, падобна, ужо ня слухаў ці не хацеў слухаць яе. Уталопіўся ў Абярэга, які сядзеў побач з Русалкай. Пільна прыгледзеўся да яго, потым зноў перавёў позірк да Русалкі. І нечакана грымнуў кулаком па сталу з каменнай стальніцай, ні то з мармуру, ні то з граніту. Тая стальніца рассыпалася ў друз, нібы пясчаная. Але Цмок і вокам не павёў. – Ня так селі, – ціха, але пагрозьліва мовіў ён... — Бэрка, адсядзь ад Русалкі. Русалка хацела запярэчыць яму, але зірнула на Цмока і стаілася. Але Цмок зьвярнуўся не да яе, а да Берагуна: – Што ты там, летам яшчэ, Бэрка, з тым хлопчыкам утварыў? – А нічога. Ей-бо нічога... Ды ён сам. Пасьлізнуўся. Як дзе што, дык адразу: Бэрка, Бэрка. А я ж ні сном, ні духам. Я ж сьвяты, сьвяты… – Глядзі ў мяне, сьвяты, каб я цябе нанава не перахрысьціў… Што Цмок, гаворачы гэта, меў на ўвазе, зразумелі ня ўсе. А ён і ня стаў тлумачыць. Выставіў напаказ усім кулак з пяцьцю загнутымі пальцамі: – Во дзе ты ў мяне цяпер, Абярэг. – Ну, дык і я даўно ўжо там, – сказала Русалка. – Добра, будзем лічыць, аднагалосна. З Бічом мы разабраліся. Уладкавалі яго. – А хто такі Біч? — зьдзівіліся амаль усе, апроч Дамавіка з Лесуном. — Ён жа Тэрык-Тэрарыст. – А гэта адно і тое ж: учора тэрарыст, сёньня — Біч. Былы інтэлігентны чалавек. – Вох-вох-вох, нахлябаемся мы яшчэ з гэтымі былымі інтэлігентамі. – Нахлябаемся, – пагадзіўся Цмок. — Таму і пераходзім зараз да рознага... Але адразу, хаця ўсе яны і добра зьнемаглі і нахаладаліся, перайсьці да гэтага рознага ў іх не атрымалася. Нехта, ня маючы ні то спрыту, ні то моцы адчыніць дзьверы ў хату, коўзаўся і шкробся ў калідоры. А потым пачаў малаціць у дзьверы. І біў так грукатна і нахабна, што, здавалася, не кулакамі, а паленам, доўбняй. Цмок цішком моўчкі выразна паглядзеў на Берагуна. Той высунуўся ў калідор, а адтуль ужо і на веранду. Там адразу ж нешта ўпала, пакацілася. Але Берагун у хату не сьпяшаўся і зайшоў расхлістаны і ўскудлачаны, са зьбітым набакір капялюшам. – Скрозь адно непаразуменьне і недарэчнасьць. Нейкая ні то Васіліна, ні то Васіль, а мо і Васіліск. Адным словам, асоба няпэўнай арыентацыі. Гаворыць, што яна з абраных. – Абраных, абраных, – зазлаваў Цмок. – Усю плеш пераелі гэтыя абраньнікі. Разабраўся? – А то ж… Хаця такой навалачы яшчэ не сустракаў: трэба бліжэй быць да народу. Я Вуха Рыгоравіч з Чавусаў… Я Абама з вашага бараку… – Дык іх што, двое было? – У тым і справа, што адзін. Але пыху, пыху на тузіну: гэта я і гэта я. І грабеньчыкам нейкім чырвоным, што певень, трасе, і чырвоную сарочку на грудзях дзярэ: “Вы яшчэ папомніце Вуху. Вы яшчэ ня ведаеце Абаму з вашага бараку. Вы яшчэ ня бачылі сапраўднага Васіліска.” – Васіліска? – Перапытаў Берагуна Цмок. – Так і сказаў: Васіліска? – Так і сказаў: Васіліска. – Васіліска, Васіліска… А ты з баянам бегаеш, – незразумела чаму ўскінуўся Цмок. – А дзе ж твой аўтамат Калашнікава? А дзе ж твой сьцінгер?..А тут і яны наўрад ці дапамогуць. Але Бог ня выдасьць – сьвіньня ня зьесьць. Ня будзем псаваць сьвята. Пераходзім да рознага. Рознае хаўруса і хаўрусьнікаў уражвала да абараненьня і зьбянтэжанасьці. Хаця пачалося са сьціплых гутарак, перарасло ў апокрыфы і містэрыю. А потым пайшоў ужо самы звычайны вясёлы і бясконцы вяртэп. Спатрэбіўся і баян Берагуна. Дамавік сьпяваў пад яго пахабныя прыпеўкі. Праўда ўсё ж кажуць: з кім павядзешся, ад таго і набярэшся. Набраўся ад чалавека, ад людзей, пры якіх увесь час жыў. Але, нягледзячы на гэту нястрыманую весялосьць, песеннасьць, усё ж не-не дый адчувалася мо да канца так і не асэнсаваная нікім, апроч, здаецца, Цмока, трывога. Улазіны. Бласлаўленьне Чалавек прачнуўся раненькім раненька, яшчэ прыцемкам. Усю доўгую ноч нешта непакоіла, гняло яго ў сьне. Нібыта ў пустой яшчэ, не даве­дзенай да жыцьцёвага ладу хаце хтосьці апярэдзіў яго, нябачна ўлез у яе і не даваў яму спакою. То пужаў і страшыў, загадваў некуды ісьці, бегчы, нечага прасіў і, не атрымліваючы, нерваваўся. I на гэтым чужым нячутным і нябачным голасе і воку ляжаць было мулка і крыху нават сорамна. Як бы нечага недарабіў ці то ўчора, ці то ўвогуле за сваю жытку, пражыў яе не па-людску, толькі запазычыў сябе сьвету і не сплаціў пазык. Насьлядзіў, набрудзіў, насьмеціў. I створаныя ім бруд і сьмецьце смуткам і жалобай агортвалі душу. Такое з ім адбывалася заўсёды, калі ён нешта пачынаў рабіць, нечага дамагаўся. Так, пэўна, пражытае, зьдзейсьненае сутыкалася з мінулым і будучым і набягаючым паўсядзённым. I гэта паўсядзённае, калі ён чарговы раз прахапіўся з напаўдрымоты, прымусіла яго не вылежвацца лежнем, а падняцца і заняць нечым лепш не галаву, а рукі. Вось гэтыя самыя рукі, што нерухома ляжаць цяпер паверх коўдры, якім ён ніколі не даваў спачыну, лічы, ужо на схоне сваіх дзён агораў, выбудаваў сабе сапраўдную хату, займець якую марыў усё жыцьцё. Гэта была ўжо ня першая яго хата, якая па ліку, ня ведаў ужо сам. Даводзілася толькі дзівіцца, як жа гэта трэба выжыльвацца, каб займець самае неабходнае, які-ніякі свой кут на зямлі. Першая яго хата стала ці ня знакавай яму. Ён, як, дарэчы, і ўсё яго пакаленьне, на самым пачатку закляты падманам хлусьлівай праўды, якую дагаджальна спажывалі яму, каб цалкам прыгаварыць да небыцьця, сьпяшаўся жыць. Жыць і быць – усюды пасьпець і ўсё зьведаць. Быць ці наперадзе самога жыцьця. Так апынуўся ён на цаліне. Быць наперадзе жыцьця як толькі на калгасным трактары, у яго не было магчымасьці. Гэта ўвогуле была ці не адзіная магчымасьць выбіцца ў людзі кожнага з вясковых падлеткаў. Іншага амаль нікому з іх было ня дадзена. Трактар, а потым і цаліна, якой тады затлумілі галаву ўсяму сьвету. І ён, як толькі дазволіў узрост, пайшоў вучыцца на трактарыста, хаця і да гэтага рабіў на трактары ў сваім калгасе і разумеў ужо беспрасьветнасьць гэтай працы. А далёкая і так хвалёная цаліна здавалася сапраўдным сьвятлом у акенцы. Іх набралася каля паўсотні летуценьнікаў з Палесься, што завезьлі і выкінулі з цягніка сярод ружовага сьнегу ў голым стэпе чужой зямлі. Абяцалі, што сустрэнуць і завязуць да будучага калгасу. Не сустрэлі і не павезьлі. А мароз стаяў сорак пяць градусаў – гэта пасьля адлігі на сваёй зямлі. І былі яны ў фабзайніцкіх бушлаціках і чаравіках, што зваліся гаўнадавамі. Апошнія на тое толькі і годныя: цяпла не трымалі. Разьмясьціліся ў нейкай прамарожанай і вельмі маленькай халупе. Спалі стоячы, і гэтак трое сутак. На чацьвёртыя вырашылі паслаць ганцоў у пошукі транспарту і свайго саўгасу. Дарогі ж да яго, дый якой дарогі – бездарожжа, як ім сказалі, пятнаццаць кіламетраў. Паўзьлі іх тры-чатыры гадзіны. Тут і бездарожжа скончылася, пазначылася скрыжаваньне дзьвюх ледзь прыкметных, занесеных сыпкім стэпавым сьнегам каляінаў. Пачалі спрачацца, у які бок кінуцца. Двое яго спадарожнікаў стаялі на тым, што трэба браць налева. Вось тут і адбылося дзіва, у якое ён верыць і ня верыць да сёньняшняга дня: прымроілася ці было на самой справе. Калі ён быў ужо згодны ісьці хоць куды, толькі б ісьці, а ня ўпасьці на дарозе, і ўжо ступіў ці мо толькі намерыўся ступіць налева, як яго нехта страсянуў за правае плячо і скіраваў на правы, залізаны завеямі ледзь пазначаны сьлядок каляіны. І ў тое ж імгненьне ён убачыў перад сабой сівога дзядка ў белым адзеньні і з сукаватым кійком у руках. І ніколькі, здаецца, не зьдзівіўся яго нечаканаму зьяўленьню, бо яшчэ з маленства ведаў яго, сустракаўся з ім, калі таксама ўзімку заблудзіўся ў родным лесе. А праўдзівей, не заблудзіўся, а згубіў сярод бору саначкі з насечанымі ўжо дровамі. Добра ж ведаў, дзе пакінуў іх, ды і сьлядоў было небагата, каб разабрацца. Але ж нехта як замарочыў, закружыў яго. І ён плакаў ужо, бо шарэла, і сонца чырвоным злыднем згасала ў засьнежаных шатах соснаў. Сам бы ён выбраўся з лесу і знайшоў бы дарогу дадому. Але вяртацца бяз саначак не хацеў і ня мог: на папрокі і рэмень у хаце і пасьмешышча вуліцы. Лепей зайсьціся і сканаць у лесе. І ён ужо аплакваў сябе, калі яго хтосьці ўзяў за руку і падняў з пянька, на якім ён рыхтаваўся да скону. Вось такі ж самы стары, сівенькі і барадаты дзядок. Падвёў да саначак і наладзіў яшчэ нечакана моцнага падсрачніка на дарогу. – Мусіць, ты пасябрыўся з Белуном, – прасьвяціла яго ўжо крыху пазьней бабуля. – А яшчэ яго ў нас завуць Белабогам. І гэты Бялун-Белабог скіраваў яго ісьці направа. Яшчэ і кіёчкам памахаў. Але абышоўся без падсрачніка. І ён паслухмяна пайшоў направа. А яго спадарожнікі – налева. Іх целы знайшлі толькі праз некалькі месяцаў, вясной, калі сагнала сьнег. І ён, грэшны, не адчуў па іх вялікага смутку, бо ня ведаў, смуткаваць ці радавацца і свайму існаваньню. Бо замест так чаканага, абяцанага з усіх амбонаў раю трапіў у сапраўдны вяртэп. Ці ня самы вялікі на сьвеце бардэль. Недзе перад надыходам ужо вясны да раматыкаў-трактарыстаў падвезьлі групу фабзайцаў – дзяўчат, штукатураў-маляроў. Жылі ўсё ў адным шчытавым дамку, спалі ў саломе. Ну, і, канешне, закуляліся, ды так, што ўсім чарцям было моташна і зайздросна. І гэта быў толькі пачатак цаліннага сацыялістычнага бардаку. Насамрэч жа яго адчулі і спазналі, калі прысьпеў час зьбіраць ураджай. Збожжа ссыпалі на голую, часам і мокрую зямлю. Бурты яго расьцягваліся на пяцьсот, а то і тысячу метраў, вышынёй ці не з двухпавярховы дом. Гарэла жыта, гарэла пшаніца. І душа выгарала. Да гэтага яна абыякава прымала распусту і блядства. Але блядскіх адносінаў да хлеба – інакш гэта не назавеш – трываць было няздольна. Ён зарабіў сабе за два гады цаліны на добрую хату. Але ўсе да апошняй капейкі прапіў адразу ж па вяртаньні дамоў. Піў як не ў сябе, як толькі ці вярблюды ваду могуць піць. Але зьвесьці ў сабе адчуваньне недаравальнага граху, нячыстасьці, бражны пах гарэлага збожжа так і ня вытруціў. І ведаў, што проста так гэта ня пройдзе, не даруецца яму. Адрыгнецца, ды яшчэ як. І адрыгнулася. На другую хату ён зарабіў на лесапавале ў Сібіры, недзе на поўначы Краснаярскага краю. Завербаваўся туды яшчэ па маладосьці. Спаліў і маладосьць, і здароўе на крутых сібірскіх маразах. А маразы былі такія, што жалеза рабілася крохкім — лом сінеў і крышыўся, нібы выцягнутая з вады спарахнелая ламачына, рассыпаўся ў друз, ціснула да шасьцідзесяці градусаў ніжэй нуля. Зэкаў ашчаджалі і не выводзілі на працу. А ён ішоў на дзялянку і рэзаў, валіў ацяжэлыя, налітыя халадэчай, хоць і звыклыя, свойскія ёй кедры і піхты. Асабліва мучыўся з лістоўніцай. Яна і сама па сабе была што чыгун, такая ж глумліва гудкая і цяжкая. Мароз жа рабіў яе зусім непадымнай. Дрэва, пэўна, не хацела паміраць у сьцюжу, не-не дый сыпала пад бензапілой “Дружба” россыпам дробненькіх злосных іскрынак, хаця мог так на марозе зіхацець і сам сьнег, што ападаў з камля лістоўніцы, выціснуты вонку пякельнай сьцюжай. То мо былі і ня іскры, а сьсінелыя яго і дрэва сьлёзы. Але яго сьлёзы, запечаныя ў сярэдзіне душы, былі ўсё ж нікому нябачныя. Бо ў пекле плакаць не заведзена. Да вясновага бездарожжа зарабіў сабе лесу на добры пяцісьценак. Ды якога лесу, адборнага, выпеставанага на волі. Ад якога і здалёку патыхала воляй і раскошай будучага, амаль птушынага кубла. Вывез, вытраляваў да станцыі, пагрузіў у дзьве без пярэдніх і задніх бакавін вугляркі, поўныя з верхам. I асабліва ні пра што ня дбаючы, пакаціў у напрамку да белакаменнай, каб адтуль ужо і далей на радзіму. Толькі далей, на радзіму, не атрымалася. У станцыённым тлуме сталіцы, сярод яе панскіх камяніцаў яго лес, хата, як у прорву трапіла. Масква паглынула яго хату. Да сталіцы будучы пяцісьценак, як значылася па дакументах, яшчэ дапяў. А там зьнік, не пакінуўшы і знаку, нібыта ён і не кашляў цяпер з-за яго кроўю і рэшткамі сапсаваных лёгкіх. Ногі зьбіў, але так і ня ўведаў, куды гэта падзеўся яго лес. Толькі адзіны гарапашна замурзаны стрэлачнік паспачуваў яму: – Эх, браток, што твае два вагоны. Тут эшалонамі ўсё прападае. Масква горад вялікі. У тым прапашчым горадзе ён зноў завербаваўся туды ж, дзе быў. На новую дабраахвотную катаргу да будучай вясны. I наступнай вясной быў ужо хітрэйшы, вучаны. Зьвіў сабе кубельца, як грак ці лесавік у вуглярцы, у якой месьцілася яго будучая хата. Пільнаваўся яе не адзіны тыдзень, гібеючы на дажджы і чыгуначных скразьняках. Дамогся свайго, давёз лес да сваёй вёскі. Толькі і цяпер увесь яго клопат быў марны. Пакуль ён дзьве зімы і адно лета выжыльваўся і ламаў хрыбет, спусташаў сібірскую тайгу і тым дагаджаў і лагодзіў краіне, на радзіме яго ўжо шукалі, каб узяць пад мікіткі і наладзіць цяпер ужо пад прымусам і вартай туды ж, куды ён езьдзіў дабраахвотна. Наладзіць пад казённы харч і ўгатаваную яму вялікую хату — барак на сотні месц, на нары. Жонка ня здолела сплаціць накладзеныя на яго краінай, сельсаветам, як на аднаасобніка, ня робячага ў калгасе, падаткі. I гэтыя падаткі, так званая нядоімка, паглынула яго пабудаваную ўжо ў галаве трэцюю хату, канфіскавала на карані ўвесь прывезены ім лес. Зноў ісьці ў заробкі ў прочкі ад роднага котлішча не хапіла ні сьмеласьці, ні дужасьці. Яго ўсё роўна як падсеклі, як і ён сек, выразаў на чуж-чужаніне кедрачы і піхты з лістоўніцамі, толькі бяз іскраў на ласкавым вецярку бацькоўскай зямлі. Бяз хаты, а цяпер ужо і без зямлі. Не было яму месца на роднай зямлі — калгас па вуглы хаты абрэзаў соткі. I патрэбны быў час, каб зноў укараніцца, акрыяць і набрацца імпэту, узяцца за старое, прарасьціць у сабе думку, пра якую б там ні было будоўлю. I тут у ім, пэўна, ужо абудзілася і загаварыла нешта спрадвечна сялянскае, вяскова мужыцкае. Зацятасьць пракаветнага гарапашніка, якую ня ўзяць ні дустам, ні толам, ні атамнай нават бомбай. Ніколькі ўжо не патрэбнай была яму гэта новая хата, мо хутчэй нават забаўка? Але не скажыце, не скажыце. Ці заўсёды мы прагнем таго, што край нам неабходна. Зусім жа не на гэтым стаіць жыцьцё. Яму ж заўсёды пажадана трошкі лішняга і нават недасягальнага. У яго ўжо была кватэра ў горадзе, і даволі ўтульная, толькі ён так ніколі не забыўся на сваю страчаную, прымарожаную невядома дзе і на што маладосьць. Памяць і памятлівасьць прымусіла распачаць трэцяе, а на самой справе мо дзясятае, а то і дваццатае-трыццатае аднаўленьне сябе ў гэтым жыцьці. Зноўку распачаць будоўлю. Ня хаты – растаптанай і ўкрадзенай долі. I ён, па ўсім, здабыў сабе новую долю, хаця недзе ў душы цяпер мо і сумняваўся ў гэтым. Доля — гэта нешта доўгае і няспыннае, а таму і недасягальнае. Вось і зараз яму няма калі цешыцца тым, што ўжо маецца, павінен падняцца і пачынаць ці то разбурэньне, ці то захаваньне і працягваньне сябе. Запускаць той вечны рухавік, вынайсьці які каторае ўжо стагоддзе марыць чалавецтва, не здагадваючыся, што мужык гэты рухавік ужо даўно вынайшаў. I ён яшчэ з вечару занарадзіў сабе ўстаць сёньня як мага раней. Надышлі Дзяды, і гэта мо якраз іх цені, іх дух не даваў яму спачыну ўсю доўгую ноч. Нябожчыкі абжывалі яго новую хату, бяз іх, як вядома, жытла не бывае — гэта магіла, а ня хата. Але трэба было захоўваць і чысьціню, глядзець, каб не прасачыўся нехта нядобры, каб дух таго нядобрага не ўвайшоў у хату. Самому чалавеку аберагчыся ад злога таго духу амаль немагчыма. Трэба зьвяртацца да сваіх бліжніх, што на тым ужо сьвеце — сваіх анёлаў і абярэгаў. Што і хацеў ён зрабіць, хутчэй управіцца ў хаце і бегчы ў царкву, што паўстала нядаўна на высокім бугры другога берагу ракі. Бегчы ў ня страціўшую яшчэ паху смалы, жывіцы царкву і ставіць памінальныя сьвечкі па тых, што даравалі яму гэты сьвет, якія, пэўна, паглядалі ўжо на дарогу ў адным напрамку, што вяло да іх, родных яму нябожчыкаў. Вось іх ён і хацеў памянуць, сьвятым і хісткім, як само жыцьцё, полымем сьвечак, нагадаць ім пра сябе, іх нашчадка, каб ім там ня муліў вечны спачын забыцьця, жорсткі пясок ня засьціў вочы, каб і ў іх не перасыхала сьляза, адвечная, хаця і журботная повязь таго і гэтага сьветаў. Цяпер жа ён прагнуў як мага мацней, непарыўна ўжо прывязацца да іх, каб яны не прагналі яго ў час іх паяднаньня. Ён усё ж хрышчоны дваццатым стагоддзем ад нараджэньня Хрыстова, назаўжды заручаны бацькамі сьмяротна і бесьсьмяротна з верай і надзеяй. Але з таго ж маленства наскрозь атручаны сумненьнем атэізму. Мо таму і няма яму спакою, апірышча няма. Жаданьне і адмаўленьне Бога спарадзілі ў душы страх. Страх няпэўнасьці і хісткасьці жыцьця, крохкасьці яго, як крохкасьці жалезнага лома ў лютасьці сібірскага пекла падчас яго маладосьці. I ён, страх, быў у кожным чалавеку непраходны. Хаця і пераменлівы. Страх вялікі, страх маленькі, патаемны і відавочны — штодзённы і паўсюдны. Хаця вялікі страх бацькоў, здаецца, ужо сканаў разам з імі, але ж пасьпеў пакінуць нашчадкаў, крыху зьменены ўкараніўся ў іх, як хвоя сярод балота. Адышла ў нябыт пагроза на роўным месцы не за капейку скласьці галаву толькі таму, што недзе адзіны і далёкі ад цябе чалавек устаў не з той нагі ці чыхнуў ён ня так, і яму адразу падумалася, на кім бы адыграцца, мо каго б гэта забіць. Вось такі страх адышоў, але ж ачомаліся, набеглі страшыкі: а ці ўвогуле існуе бяз іх жыцьцё, ці існуе на сьвеце сам чалавек, проста чалавек. Усе тыя, хто толькі ўчора бурыў і руйнаваў саборы і цэрквы, паліў абразы, разьбіваў званы і, як тыя ж званы, трушчыў галовы вернікам, разам перакінуліся, як перакідваюцца ваўкалакі. Былыя ваяўнічыя атэісты – у такіх жа ваяўнічых прыхільнікаў царквы і сьвятароў. Антрыхрысты пабеглі ў храм цалавацца і мілавацца з Богам і недабітымі імі ж сьвятарамі, плоцячы вялікія грошы і патрабуючы далучэньня іх да чыну сьвятых. А простаму чалавеку зноў нікуды не было дарогі, бо і да таго ж храма яе затапталі і загадзілі. Жыцьцё пайшло амаль расьліннае, аднахвілевае. Сёньня ты ёсьць, а заўтра ўжо няма — поўнае адмаўленьне цябе наперад, будучыні табе і тваім дзецям. Менавіта адсюль бралі пачатак новыя страхі і страшыкі, прарастаючы ў адзіны, мо нават большы, чымсьці раней страх — жах, жуду. Жах бяз Бога і жах з Богам. I людзі павінны былі аддацца хвіліне самазьнішчэньня, самазабойства. Толькі той адзінай хвіліне, якая яшчэ ня скончылася, якая яшчэ доўжылася, завяршаючы бег секунднай стрэлкі, імгненьню, калі абрывалася зямная повязь яго душы з гэтым сьветам. I чалавеку заставалася адно: жыць, як набяжыць, без памкненьня наперад самому сабе, як набягала гэта і на яго. Каб усьведаміць, што яшчэ жывы, ён мусіў запаліць печ. А гэта значыць, выйсьці з хаты, набраць і прынесьці дроў, што можна было, зразумела, зрабіць і вечарам. Але зноў жа, хто ведае, ці варта было рабіць гэта наперад: мо ранкам ён ужо і не прачнецца. Дакараючы сябе за такія думкі, ён набраў і занёс у хату абярэмак дроў, радуючыся іх сухому, колкаму на лёгкім прымаразку голасу. Управіўся з агнём у печы — тут ён панадкі сабе ўжо не даваў. Што-што, а агонь у печы заўсёды шанаваў і бярог. Ад бацькоў, пячорных яшчэ продкаў звычай і завядзёнка. Вось і ён загадзя назапасіў лучыны, нашчапаў з карчаванага смаловага пня хвоі. Тая хвоя, паміраючы, перадала, ахвяравала ці ня ўсё сваё хмельнае ад сонца пітво, усю сваю жыў-жывіцу караням. I карані перажылі, захавалі матчыны сокі і цяпер сугрэўным агнём, цяпельным полымем адмерлага дрэва адорвалі чалавека, усё існае, як і бяроста, надраная ім з яшчэ не зусім высахлых бярозавых паленьняў, але ня цалкам супакоеных. I ад гэтай несупакоеннасьці бяроста віжавата курчылася, як ужо адпалы ці адбіты хвост яшчаркі. I была ў ёй лёгкая і задумлівая нежыць, што хуценька бралася агнём, сьпяшалася пераўтварыцца ў попел і прах, мо нават дзеля папярэджаньня чалавека, як вярыцельная грамата яму з таго сьвету. Грамата, якую ён, неадукаваны, не навучыўся разумець і чытаць. Дровы ў печы заняліся імгненна, ад адной запалкі. Ён нейкі час, угнуўшыся і схіліўшы голаў, як перад абразамі, сачыў за кідкім ва ўсе бакі бегам полымя па сьціснутых печчу дровах. Ня здолеў адарваць вачэй ад агню, калі полымя ўжо гуло пад комін, нехапатліва, але спраўна зжоўвачы чорны накіп сажы ў шыйцы печы. Толькі цяпер ён сеў на лаву каля акна, раз пораз кідаючы позірк то на агонь, то ў акно, на дарогу, што пралегла за акном — два канцы быцьця і небыцьця. I ў гэтай яго любасьці да таго і другога больш, канешне, да агню было нешта вельмі прывабнае, старажытнае і паганскае. I сам ён быў паміж бытам і нябытам, паганцам з першапачатковасьці, часоў Пяруна, Ярылы і Леля. Гэта зьнешне, навідавоку. А на самой справе на тую хвіліну ён знаходзіўся нашмат бліжэй да свайго часу. Падсьвядома. Агонь і дарога не надавалі рэаліяў, толькі няпэўныя згадкі не такога ўжо і далёкага мінулага. Яго мінулага, мо маленства. I з маленства знаёмыя і любыя яму цені ад агню і печы задуменна блукалі па яго твары, нібыта толькі тварам і нейкім не зусім асэнсаваным, не падпарадкаваным ніколькі яму пробліскам думкі ён пайшоў, перакінуўся ў нейкі іншы сьвет, жыцьцё, паралельнае з ім і гэтым сьветам. І агонь быў яму зусім не пякельны. Ён увогуле ня верыў у пякельнасьць агню, слабавата верыў. Не, канешне, калі гарыць нешта сьмярдзючае, то тады так. Калі курадыміць, напрыклад, паравоз ці смуродзіць “Ікарус”, што робіць на салярцы — тады гэта як у пекле. А існаваньне пекла на сухіх сасновых ды бярозавых дровах, асабліва на панскіх альховых — немагчыма ў прынцыпе. I агонь — гэта толькі памяць, нязгасная памяць былога. Хаця часам і вельмі жорсткая, амаль пякельная, як у яго. Скачуць, адлятаючы іскрамі і сполохамі агню цені продкаў, тых, хто ўжо некалі жыў. Сполахі — душы сталых людзей, што яшчэ мо і сёньня імкнуцца выхапіцца з таго сьвету, на нешта спадзяюцца тут і там, іскрынкі — душы немаўлятаў, якія толькі ўбачылі сонечнае сьвятло, і адразу ж анёламі адышлі да зьнічак. Пра што ён сам добра ўведаў, бо таксама быў ужо зьнічкай ці меціўся быць… Тут яго думкі і застарэлая пякучая скруха нечакана былі парушаны нечым зусім ужо ня ўяўным, а самым сапраўдным чынам гукам, хаця і вельмі слабенькім, пачцівым, нібы павучок, захапіўшы муху, забегаў у сатворанай ім жа пастцы. Ён прыслухаўся. Не прымроілася, нехта сапраўды завітаў да яго і прасіўся ў хату. Толькі ня ў дзьверы і не з тагасьветнага ўжо, здаецца, падпечча, і ня зьверху, не са столі. Ён наўкруг абышоў хату, наблізіўся да маленькага, на дзьве шыбіны, акенца, што выглядвала на веранду. Нязваны госьць быў у гэтым акенцы. Ён стаяў двухнож на дубовым стале, прысунутым усутыч да веранды, а пярэднімі лапамі ні то шкробся, ні то барабаніў у шыбіну. I пры гэтым, як яму падалося, сьціпленька, хаця і ня без нахабнасьці ўсьміхаўся яму. I ня толькі ротам, але і дрыготным намёкам, павуцінкамі будучых вусоў і ўжо шкадлівымі вушамі. Усьміхаўся і барабаніў у акно, што піянерчык ці замурзаны акцябронак. — А піянерскага горна ў цябе няма? — зьдзіўлена выгукнуў чалавек і хуценька выйшаў з хаты. Ужо стоячы на двары, разводзячы рукамі, зразумеў, што пра горн выляцела ў яго ня проста так. На верандзе ў поўным зборы стаяў цэлы піянерскі атрад. Разам з барабаншчыкам — сямёра кацянят. I першай думкай чалавека было ня толькі зьдзіўленьне, але і адчай, роспач: што ж гэта рабіць, з чаго пачаць. Сямёра схуднелых, выпетраных да касьцей і скуры, па ўсім, вельмі агаладалых кацянят. Зьядуць, а ня толькі аб’ядуць, яны мяне зьядуць,– падумаў чалавек. Ён падумаў так таму, што на той час у яго хаце ня вельмі было чаго спажыўнага нават яму. А тут такая хеўра. I ўжо толькі крыху пазьней ён пачаў разважаць, як гэта і чаму ўсе гэтыя сямёра коцікаў зьбіліся ў чараду і прыйшлі да яго. Як гэта яны знайшлі сярод пануючага навокал бязьлюддзя менавіта яго хату. Гэта ж трэба, як адбываецца на сьвеце: галодны да галоднага цягнецца. З гэтым дзівам ён кінуўся зноў у хату. Адрэзаў добрую лусту чорнага хлеба, хацеў проста пасыпаць яго сольлю і вынесьці кацянятам, як гэта рабілі яго бацькі, калі ў галодныя гады да іх даходзілі старцы, але схамянуўся: кацяняты ж ня людзі, ня старцы. I ён з усіх бакоў абрэзаў у хлеба скарынку. Мякіш пакрышыў, спачатку ў сподачак, але потым – у ладную міску з пакінутым у ёй учора на сьняданак сабе куляшом. Выліў туды ж з пакету рэшткі мо ўжо крыху падкіслага малака, дадаў алею і панёс на веранду. Спрытнюга і нахабнік, што барабаніў у акно, цяпер велічна, як пан, расьсеўся пасярод стала. Нібы ведаў, як усё тут далей будзе. Астатнія кацяняты ў людскую ласку і спагаду, здаецца, ужо зьняверыліся. Цішком ціснуліся пад дубовай лавай у самым куточку веранды, адно толькі паблісквалі вочкамі, ня маючы, пэўна, ужо сілы і пажаліцца, а тым больш папрасіць што-небудзь: не праганяюць — і тое ўжо добра. Амаль усе яны былі не бяз гонару, ня з простых, непародных катоў, як кажуць пра сабак, ніводнага двараніна: сіамскія, лівійскія з Егіпту, мо ад самога фараона, пампаскія — амерыканскага паходжаньня. Але пра гэта ён даведаўся пазьней, ужо калі вымушаны быў зьвярнуцца да адпаведнай кацінай літаратуры. А тады пашпартоў ці метрыкаў ён у іх не пытаўся. I так было відно: іх адрас ня дом і ня вуліца — наканаваная ўжо беспрытульніцкая доля пасьля развалу краіны ня толькі каціным дзецям, але і дзецям чалавека. Сярод гэтага піянерска-акцябрацкага інтэрнацыяналу вылучаўся, быў самым непаглядным барабаншчык. Увогуле, бяз дурняў, – нармальны айчынны коцік, зьмясьціўшы ў сабе высакароднасьць усіх іншых, прысутных тут. I гэта чалавека чамусьці ўжо крыху засмуціла. Не, у яго яшчэ не было ніякіх намераў наконт гэтага перасьмешніка. А ўсё ж, а ўсё ж... Ён і думаць ня думаў, каб запусьціць гэтую хеўру сабе ў хату. Самая жахлівая і бязьлітасная міласэрнасьць — гэта пашкадаваць і наблізіць да сябе каго б там ні было, прылашчыць, прыручыць, а потым даць высьпятка, выкінуць на сьметнік жыцьця. А даць кусок хлеба, накарміць галоднага — абавязак кожнага, у каго ёсьць той хлеб. Ён паставіў міску з крышывам на падлогу і пачаў наглядаць за кацянятамі. Яны адразу ж павылазілі з-пад лавы і мяккім адзіным камяком пакаціліся да ежы. Елі прагна, хапатліва і, трэба сказаць, ня вельмі ахайна. Некаторыя з іх і з лапамі залезьлі ў міску. I толькі адзіны барабаншчык павёў сябе зусім інакш, інтэлігентна нават. Ня кінуўся на злом галавы да міскі, спакойна скочыў са стала і, таксама не сьпяшаючыся, выпнуўшы наперад грудку, наблізіўся да місы з ежай. Але і тут ня кінуўся каўтаць, глытаць, спаважна ўзьняў пярэднюю лапу, крануў ёю мешанку з хлебным мякішам, куляшом і малаком. Абышоўся з ім, як гэта прарабляюць усе ўжо дарослыя і вучаныя каты, калі баяцца апякціся ці ўлезьці ў нешта непатрэбнае, – адведаў спачатку лапай. Пасьля чаго, асьцярожна страсянуўшы наліп, пачаў спакваля аблізваць яе. I толькі потым узяўся есьці разам з іншымі кацянятамі. Але і тут, на дзіва чалавеку, утварыў нешта такое, пра што кажуць ні на бажніцу, ні ў Савецкую армію. Калі кацяняты толькі ўвайшлі ў смак, і было ўжо немагчыма ні за вушы, ні за хвост адцягнуць іх ад міскі, каток па сваёй ахвоце перапыніўся, узьняў галаву, паглядзеў на чалавека і мякенька падкаціўся да яго ног. Пацёрся аб адну, заплёў чалавеку ногі, пацёрся пысай аб другую ўжо калашыну. Зазірнуў чалавеку ў вочы, хаця, як здалося таму, без належнай удзячнасьці, але ж з разуменьнем і з нейкім нават вычакальным патрабаваньнем. I толькі пасьля гэтага паклыпаў да сваіх руплівых хаўрусьнікаў. Чалавек усьлед яму толькі галавой пакруціў і мовіў: ну-ну, зараза. Але мовіў нязлосна, і нешта кальнула яму ў сэрца. I ён яшчэ падумаў: старэю, старэю — дзяцінею. Падумаў так, але і ў галаве яго не было парадніцца з якім-небудзь з гэтых ранішніх адведнікаў яго селішча. Хаця і гавораць кот у хату — да прыбытку. Але гэта, пэўна, пра аднаго і па жаданьні гаспадара. А тут адразу сямёра і насуперак яго жаданьняў. А ўсё ж трэба было нешта рабіць. Толькі што, ён і галавы ня мог прыкласьці. Пайшоў у кладоўку, знайшоў і выцягнуў стары рукзак. Дзіравы ад часу, выбелены вадой і сонцам. Думаў, што ён яму ўжо ніколі не спатрэбіцца, і толькі сялянская беражлівасьць не дазволіла яму выкінуць той пляцак. I як у ваду глядзеў: у гаспадарцы лішніх рэчаў не бывае. Кацяняты ўжо далізвалі дно місы з ежай. Ён прыладзіўся, схапіў за каршэнь і кінуў у пляцак першага коціка – бялявага пушысьціка з блакітнымі вочкамі. Захапіў яго зьнянацку, ён не пасьпеў, пэўна, яшчэ нічога і зразумець, але ў мяшку забуяніў. I двое другіх коцікаў так проста не даліся яму ў рукі, брыкаліся і дзерліся, пазьбягаючы няволі. Па ўсім, зьведалі ўжо, дзеля чаго іх засоўваюць ў цёмныя мяхі. Але чалавек быў жорсткі і непрыхільны, справіўся з імі, дзівячыся, да чаго ж яны круткія і пругкія, і якая вялікая прага гэтага сьвету нададзена нават гэтым яшчэ немаўлятам. Напачатку ён думаў кінуць у пляцак усіх коцікаў. Але, засоўваючы трэцяга, зразумеў — не атрымаецца. З трыма кацянятамі ў мяшку за плячыма ён подбегам кінуўся да масткоў праз рэчку. Трэба было сьпяшацца. У царкве за ракой пачыналася служба. Каля самай вады, нібы адчуваючы яе, кацяняты ашалелі. Скраблі і дзёрлі з усёй іх кацянячай моцы залубянелы на марозе брызентавы мех пляцака, прасоўвалі ў дзіры мысы і галасілі, што дзеці. Чалавек раззлаваўся і абурыўся: дурні і дурні. Хто ж гэта, выпраўляючыся да храму Божага, будзе браць на сябе такі грэх, будзе тапіць і губіць тых, каму толькі што працягнуў акраец хлеба. Ён апрастаў пляцак ужо ў вёсцы. Каля вугла крамы, за якім ужо ўздымаліся крыжы царквы, пашыбаваў да яе, не азіраючыся, усё яшчэ абураны, але ўжо нязлосны. Разьняволеныя кацяняты, па ўсім падзялялі яго абурэньне, яны нават не зірнулі яму ўсьлед, старанна залізваючы толькі што перажыты страх. У царкве, ставячы сьвечкі па сваіх нябожчыках і амаль няспынна хрысьцячыся і кладучы паклоны, чалавек мімаволі чамусьці больш думаў пра пакінутых каля магазіну і на верандзе сваёй хаты бедакоў кацінага племя, чымсьці пра тых, хто некалі быў яму блізкі і родны, хто ў свой час падараваў яму жыцьцё, дакараў сябе за гэта блюзьнерства і быў няздольны пазбавіцца яго. Няздольны пазбавіцца трывогі за пакінутую з агнём печ у хаце. Нешта пякло яму, пякло і непакоіла. Адстаяўшы службу, адчуваючы дакор памёрлых бацькоў і родных, ён зноў жа подбежкі кінуўся да хаты. Але як ні сьпяшаўся, каля крамы, дзе пакінуў кацянятаў, стрымаў сябе і агледзеўся. Кацянят на ранейшым месцы не было. Ён хуценька абышоў круга крамы, зазірнуў нават у прыцемак яго засьмечанага і абкуранага калідорчыка, але іх і там не было. На душы пасьвятлела, праясьнілася. Чацьвёра кацянятаў чакалі яго на верандзе. Трое з іх зьвіліся ў клубок пад дубовай лавай, сытна пасопвалі ўбок адно аднаму. А барабаншчык, склаўшы галаву на лапы, палежваў на стале каля акна, як старэнькі дзед на цёплай печы. I толькі пачуўшы яго, падняўся, пругка выпрастаўся, аблізаўся, а мо і пазяхнуў, выпнуў па-вужынаму храбціну і хвост, вітальна паматляў ім і сеў. Іскрыстым рудавата-балотным вокам з жалезістым адценьнем торфу запытальна ўтаропіўся ў яго. Чалавек, як прадчуваючы нешта ня вельмі гожае, схаваў ад яго позірку вочы. На душы яго зноў было прыкра роспачна. Заняўся разамлелымі пад лавай трыма коцікамі. Хацеў іх усіх разам проста згрэбці ў рукзак. Але жывы клубок нечакана распаўся і распоўзся. Ён пачаў іх зьбіраць па адным, адчуваючы, як зьнямела халадзеюць пальцы. Справіўся з апошнім коцікам, укінуў у пляцак і завязаў яго. У тую ж хвіліну пляцак, што жывы, сам папоўз з веранды. Кацяняты па сваёй ахвоце пакідалі яго жытло. Ён не ўстрымаўся і млява вылаяўся. Схапіў пляцак, ускінуў яго на плечы. Ношка была хоць і лёгкая, але ня надта падымная. З пляцаком за плячыма ён цяжка сеў на лаву, як абсунуўся. I толькі ўжо тут убачыў і зразумеў, што справа яшчэ ня скончана. Застаўся непрыбраным яшчэ адзін коцік. Самы непаглядны з іх, варты толькі жалю, няроўна аброслы палынна бурай бруднаватай поўсьцю, з тоненькай шыйкай і сумнымі, але цяпер ужо даравальнымі вочкамі, згоднымі на якую б ні было сваю долю. Ён як сядзеў на стале, так нерухома і працягваў сядзець, нібыта паменшаны, зьведзены ціскам прасторы стагоддзяў і часу, зьлеплены з іх цемры і сьвятла, сфакусаваны на гэты край сфінкс, захавальнік егіпецкіх пірамід фараонаў, абыякавы да болю, пакут мінулага і будучага. Сядзеў і пасьміхаўся кончыкамі сваіх малалетніх вусікаў. I чалавек зайшоўся ў нямым спачуваньні яму. Ад жудаснай упэўненасьці, бязьлітаснасьці і немінучасьці ні былога, ні будучага да жывога, да ўсяго існага на гэтай зямлі, з чым гэтаму існаму і жывому да схону свайго немагчыма разьвітацца, ад чаго нельга пазбавіцца, нават у сьвятыя і вялікія памінальныя дні, на тыя ж Дзяды. Прыходзіцца толькі занепакоена ўціхамірвацца і прымаць усё як нарачонае, належнае. А да гэтай жа пары, ён ужо быў схільны думаць, што няздольны да бунтоўнасьці, што ён ужо ўтаймаваны, прыміраны з зямлёй, небам і іх творцам. Але варта было толькі варухнуць яго памяць, абудзіць і трошачкі раскатурхаць яго былое, мінулае як сарваліся, рассыпаліся ў друз у ім усе абручы, усе тармазы. Яго, яго гэта быў коцік. Коцік яго беспрытульнага дзяцінства, якога ён выракся, дзяцінства і коціка разам, збыў на чужыне і тут, на бацькаўшчыне. Збыў у вечным гоне за прывідным шчасьцем. Шчасьцем, якое можна было б укусіць, паспытаць на зуб, абняць, ухапіць аберуч, прылашчыць і прылашчыцца, пеставаць, цешыцца і цешыць да ўзаемнага горкага ці салодкага бяспамяцтва, кананьня, як гэта канае, заходзіцца ў бяспамяцтве сёньня ўсё існае на зямлі. Заходзіцца ад самагубства і самазьнішчэньня, забыўшыся, што, акрамя ачмурэньня веліччу ўласнага самазадавальненьня на зямлі ёсьць яшчэ і самыя звычайныя, але вечныя коцікі, што ідуць за чалавекам з яго маленства. Так, гэта быў коцік яго беспрытульнага маленства, калі ён ужо ў прыцемках ночы пакідаў, як здавалася яму назаўсёды, гэты край. Навокал не было ні адзінай жывой душы. Толькі коцік сядзеў на слупку брамкі, што ён засмучона зачыніў за сабой. Коцік, як прыкуты да слупка, замкнёны ў паўднёвую непрагляднасьць парной палескай ночы, нават не варухнуўся. I толькі вочкі яго тагасьветна сьвяціліся, ды таксама крыху, здаецца тагасьветна зіхацела насычаная, пэўна, энергіяй і сумам разьвітальнага папроку неба, шэрстка. Але ён не зважыў ні на гэты папрок нябёс, ні на нерухомую зацятасьць коціка, моўчкі пашыбаваў па сівым уначы пыле роднай вуліцы, як думалася, у будучыню. А мо і сапраўды ў сёньняшнюю яго будучыню, што зноў зьвяла іх — коціка і яго. Але тае пары яму мроілася зусім іншае. Ён быў цалкам захоплены Калумбам і Васка да Гама, гадаў пра Айкумену, зачаравана і палахліва верыў у амок. Вось насустрач усяму гэтаму ён і пайшоў у тую ноч, не здагадваючыся, што не насустрач, а прэч ад гэтага, што ўсё гэта ўжо ёсьць у яго і ў ім, нават таямнічая айкумена-экумена, што ў ёй няма нічога ні чароўнага, ні таямнічага — гэта толькі частка яго самога ж, што ён здольны быць Калумбам і Васка да Гама, варта толькі крышачку розуму, мазгоў. Варта ніколі не разьвітвацца з родным парогам, даверыцца коціку на слупку брамкі. Коціку, які будзе, пэўна, сумаваць па ім, бо тут ня будзе яму каго ўмываць, калі ён сам гэта палянуецца зрабіць ранкам, ня будзе каму залізваць яго дзіцячыя крыўды, сьлёзы болю і роспачы ад дарослай жорсткасьці жыцьця. Нарэшце, у яго ўжо ніколі ня будзе такога мяккага і даверлівага каўнерчыка з жывымі вочкамі, якога ён сам ускладзе сабе на шыю, ухопіць за лапкі і пабяжыць, пабяжыць па хаце. А коцік і ня мяўкне нават. Заенчыць толькі тады, калі яму зьнячэўку, а мо і знарок, і вельмі часта знарок, прышчэмяць дзьвярыма хвост ці наступяць на лапу: не хадзі босы. Але і тады праз хвіліну ўжо кінецца ганяцца за мышкай з пакамечанай паперы, перавязанай суровай ніткай. I вуркацець і чмыхаць ад задавальненьня, адначасова ж разумеючы, што гэта толькі гульня, што ён толькі падыгрывае тваёй дурасьці. Падладжваецца пад яе, але адначасова па сваёй шчырасьці забываецца пра гэта. Таму што на самой справе ў жыцьці няма нічога больш сапраўднага, чымсьці гульня. Недарма кажуць: жыцьцё – гульня, і каты лепш за чалавека ведаюць пра гэта. Таму ў іх жыцьці няма плаксівай і гнілой сярэдзіны і старасьці. Яны толькі нара­джаюцца і толькі паміраюць сярод спрадвечнай гульні ў кошкі і мышкі — нараджэньня і сьмерці. I надта сур’ёзныя людзі ніяк ня могуць дараваць ім гэтага, занятыя толькі сабой, не разумеюць вышэйшай мудрасьці, як яны гавораць, братоў сваіх меншых. А на самой справе... Пра гэта ён падсьвядома, зразумела, думаў увесь свой век. А цяпер, пацягнуўшыся за плецаком з коцікамі, як спатыкнуўся, і думкі пайшлі, хаця і ў тым жа накірунку, але крыху ўбок. Гэта ж і з ім нехта распачаў сёньня, на Дзяды, перад улазінамі ў сваю новую хату, нейкую не зусім зразумелую яшчэ гульню. Сямёра коцікаў, сямёра родных яму нябожчыкаў... Не, такога не магло быць, бо гэтага ўвогуле ня можа быць — каб усе сямёра ды знайшлі яго на гэтай вялікай зямлі. Хаця ўвогуле, чаго яго шукаць, ён на гэтым сьвеце навідавоку. Але, каб яны з таго сьвету ды сабраліся разам і прымусілі яго так настроіцца на іх, улезьлі так яму ў душу, так шчымліва запалі ў сэрца і памяць. На свой памін пачалі ў ім і ў яго правіць улазіны на схоне яго жыцьця. Але ж нікуды ня дзенешся. Ад жывога на гэтым сьвеце яшчэ можна стаіцца, схавацца, а ад тагасьветнага ўжо, нябожчыка, ад сваёй роднай бунтоўнай, хаця і адмерлай крыві заслону няма. Яна і на Месяц пойдзе па тваіх сьлязах. Лічы, па сьлязах сваіх. Кроў ня ведае паміраньня, яна толькі туманамі разыходзіцца, сьцелецца па сусьвету, карае і мілуе. I больш карае, бо ўсё на гэтай зямлі грэшныя. Грэшныя ўжо таму, што жывыя. А жыцьцё іх запазычана тагасьветна ў памёрлых. Таму, пэўна, у чыстую і прасьвятлёную мінуту яны і запрасіліся ў яго новую хату, пастукаліся ў яго Душу. Чалавек ужо ўгінаўся пад жывым цяжарам трох астатніх коцікаў у плецаку за плячыма і зноў бег знаёмай яму сьцежкай да ракі, крамы і царквы. А думка пра тое, што ў яго за плячыма ў мяшку нечыя, ды ня нечыя, а яго родныя жывыя душы, усё больш і больш замінала яму рух, хаця ён пастанавіў сабе быць жорсткім, бо жорсткім было яго жыцьцё. Пры ўсім замілаваньні да сваіх нябожчыкаў ён ня мог дазволіць пусьціць, завесьці іх усіх разам да сябе ў хату. Гэта раней чалавек мог займець сямёра, нават двойчы па сямёра дзяцей і ўсіх іх выгадаваць, пракарміць. А па жыцьці сёньняшнім – ні ў якім разе. Пракарміць сямёра нябожчыкаў. Тут толькі на аднаго сябе ледзьве-ледзьве хапае. Часам з макам, а больш з такам. I ўсе сямёра, хаця і крэўныя нябожчыкі, былі яму непадымнымі. А ці ж папраўдзе сямёра іх, падумаў ён, каб толькі пазбавіцца бязбожнасьці сваіх думак, грахоўнасьці таго, што тварыў. Падумаў, пачаў па пальцах пералічваць некалі дарагіх і родных яму людзей: сястра, маці, бабуля, бацька, сын, зноў сястра — зводная і, даруй Божа, Пім, коцік, мо самая крывавая апошняя, сьвежая зарубіна на яго сумленьні. Роўна сем, сем, як лёду. Чалавек жахнуўся свайго падліку. Усё правільна. Усё сыходзілася, усё адпаведна, ад ліку коцікаў да ліку нябожчыкаў. Але каб толькі апошніх ды на жыцьцё аднаго? Як гэта несьці яму, як не падламіцца. Але чаму ж не падламіцца. Мо таму і падломваецца ўжо само жыцьцё на зямлі, ад цяжару нежыці на плячах аднаго чалавека. Гэта ж сам ён, колькі тае жыткі, а столькі ўжо сьмерцяў на ім, зямля пад нагамі ўжо ўгінаецца. I чалавек адчуў, як сапраўды ўгінаецца пад ім зямля. Узгадаў усе паміраньні, усе сьмерці на ім, толькі каб ён быў. Толькі каб ён жыў. Дзьве першыя сыходзілі на самы яго пачатак. Сьмерць сястры і сьмерць маці. Яны наклаліся адна на адну, былі як пупавінай зьвязаныя з ім, яго яшчэ расьліннай неасэнсаванасьцю, а таму і бесьсьмяротнасьцю існаваньня на гэтым сьвеце, хаця тагасьветнасьць была ўжо наканаваная і забясьпечаная яму. Толькі ён, на дзіва, нічога ня ведаў пра гэта. Нічога ня ведаў пра сьмерць маці і сястры — нібыта іх ніколі і не было. Адно толькі здагадваўся нейкім краёчкам непрытушанай памяці: былі, былі. І сьмерць іх недзе схаваная ў сярэдзіне яго сумленьня і сьвядомасьці, бо такое нельга выпускаць вонку, таму што гэта і яго сьмерць, віна яго сьмяротная і нязбыўная, хаця і мімавольная. Але ж такіх мімавольных вінаў на кожным чалавеку куды больш. Куды больш мярзотнасьці і пошасьці неасэнсаванай, чымсьці наўмыснай. I ён ужо даўно зросься з гэтай брыдотнай падняволенасьцю жыцьця на гэтым сьвеце. I толькі на самоце, на маладзіку і ў поўню, няздольны быў утаймаваць у сабе чалавека, забіць, задушыць таго маленькага і пякуча правільнага і праведнага хлопчыка, якім пачаў свой зямны шлях. Вось і цяпер хлопчык той, як з нябыту, вярнуўся зноў да яго. Вярнуўся, як толькі ён пачаў будаваць тут хату. Начлежнічаючы ў ёй, ён увесь час адчуваў яго прысутнасьць. Прысутнасьць у сабе ці каля сябе нейкага пабочнага дыханьня, вока і нават нейкага настаўляльнага голасу. Да яго як бы вярталася нешта даўным-даўно збытае і страчанае, часам шчымліва пяшчотнае і даравальнае, а часам пякуча жорсткае і сукравічнае, жудаснае. Няйнакш некага ці нешта ён тут зачапіў. Улез туды, куды ня трэба лезьці чалавеку. А мо і наадварот, тут яго даўно ўжо чакалі, даўно гарэў тут агеньчык, прызначаны яму. Агеньчык, каля якога ён павінен быць, пасядзець на самоце. Пагрэцца ці згарэць. I агеньчык той прытухаў, заходзіўся ўжо, але ён пасьпеў у час, зьдзьмуў попел, падкінуў дроў. I цяпер жахаецца і пакутуе, не разумеючы яго жару адначасова і ўяўнай і прывіднай лютасьці. Любасьці таго, хто распаліў тут гэты агонь, паклікаў і прывёў сюды. А цяпер ходзіць каля яго кругамі і штукарыць. Упершыню ён адчуў гэта штукарства, калі паставіў толькі зруб. Узьвёў сьцены ды накідаў дошак для столі. Якраз тады гэта штукарства крывава азвалася тут. Адзін з яго будаўнікоў, малады, дужы і не дурны, ніколькі не цельпукаваты — да маладой фельшаркі штоноч у суседнюю вёску бегаў — пасьлізнуўся на роўным месцы, упаў са столі і да крыві, разьбіў галаву. – Дошку з-пад маіх ног як пацёг нехта. Ляжала яна, добра ляжала. А потым ні з таго, ні з сяго гойдацца пачала і скінула мяне, — жаліўся ён пасьля таго, як трохі ачомаўся і апрытомнеў. I ён паверыў яму, бо нешта падобнае ў сваёй хаце і сам наглядаў. Браўся за непадымнае, здаецца, бервяно, а яно як само клалася ў сьцяну, а маленькая дошачка як прыліпала да падлогі ці падаконьніка і ніякой сілы не хапала зрушыць яе з месца. Але праз нейкі час яна сама падала, ды яшчэ з такім грукатам, нібыта хтосьці шпурляў яе. Усё гэта ён прыкмячаў, але не зьвязваў у нешта адно. Зьвязалася ж толькі тады, калі пралілася кроў. I ён падумаў, што не к дабру, не к дабру гэта блазнота ў яго селішчы. Нехта падае яму знакі. Трэба як мага хутчэй даводзіць да розуму хату, зваць сьвятара і асьвячаць яе. Інакш жыткі тут ня будзе. Валтузьня і штукарства працягваліся і па-за хатай, каля рэчкі. I тут мо было і ня варта гаварыць пра гукі з ніадкуль і ні з чаго. Ён ведаў, што мінулае мае голас, і голас той прарываецца і праз напластаваньні стагоддзяў. Але каб толькі голас. Ён раптам недзе тут каля ракі, кожны раз на новым месцы, так гэта было няўлоўна і нечакана, як правальваўся, праломваўся невядома куды. Не, усё заставалася як і было, як раней, як і заўсёды. Ён мог давяраць сваім вачам: нічога вядомым яму мясьцінам не дадавалася, нічога не зьнікала. Але ж, але ж... У яго яшчэ хапала мазгоў і розуму, каб адрозьніць зношаныя штаны ад новых, маладую зялёную траву ад старой, збуцьвелай ужо, стары камень, што крышыўся пад нагамі ад узросту ад каменьчыка сьвежага, маладога, які толькі праклёўваўся з глыбіні зямлі. А адбывалася ўсё гэта так. Вілася па-над берагам сьцежачка. Ён задуменна шнураваў па той сьцежачцы. I раптам – як правальваўся, губляў сьцежку і ўвогуле зямлю пад нагамі, імкліва расступалася і разрэджвалася паветра. Ён чапляўся за яго спужаным ротам і не пасьпяваў займець яго, дыханьне перахоплівала. Але толькі на імгненьне. Імгненьне, калі ногі зноў намацвалі зямлю, а грудзі расьпірала ўжо зусім новае паветра, якім ён да гэтага ня дыхаў. I ўсё навокал было новае. Тая ж самая рэчка, той жа круты ці спадзісты бераг, тарфяны, глеісты ці пяшчаны, шапатлівы шоўк асакі і дрымотная маўклівасьць цяжарных часам гарлачыкаў. Усё тое ж самае, што імгненьне таму, але і ўсё ўжо іншае, абноўленае. Пераўтворанае зусім ня хуткасным цёкам амаль бачных тутэйшых хвілінаў, а цяжкім наплывам, нарасьцю туга зьбітых стагоддзяў, сьцягнутых у адно непарыўнае і пракаветнае, у непадуладную нікому вечнасьць. Тую самую, з якой, пэўна, так нечакана і неспадзявана вынікнуў сам чалавек. Мо таму гэта менавіта яна, вечнасьць, і пацьвельвала яго зараз і гулялася з ім у кошкі-мышкі. Дзіцячую гульню, сэнс і асалоду якой ніколі ня зьведаць сталаму чалавеку. Чалавек раптам адчуў, што сьцежка пад яго нагамі зьнікла, зьнікла і сама зямля: перахапіла дыханьне і яго ўжо тут няма. Увогуле няма таго самага т у т, хаця ўсё засталося, як і было імгненьне таму. Цячэ і цякла рэчка, бяжыць і сакоча вада, па-над якой узвышаюцца масткі, што злучаюць пакаты бераг правы з крутым берагам левым. То хаваюцца, то зноў узьнікаюць у вірлівай плыні чорныя палі былога млына. I недзе пасярэ­дзіне рэчкі распрасьцёрся вялікі і круталобы валун з чарнявай лысінай пасярэдзіне, як нямы прыхадзень з неабдымнай прасторы і часу. Але ўсё гэта крышачку, але інакшае, прыгаломшанае і не тутэйшае, у сівой павуціне мінулага ці будучага. І ў той павуціне ён бачыць, пазнае сябе... Ён ішоў у працяг свайго жыцьця дарогай сьмерці. Хаця ішоў — гэта гучна сказана. Яго цягнулі. Цягнуў вясковы слотны шлях, засеяны лахманамі брудных на самым пачатку вясны закарэлых снапоў нежыці з адмерлымі, невідушчымі, але расплюснутымі жаночымі, старэчымі і маладымі, дзіцячымі вачыма. I гэтыя вочы падганялі хлопчыка, прымушалі перабіраць нагамі, хоць ён ужо даўно здаўся. I толькі маці, трымаючы яго за руку, не давала яму кульнуцца і супакоіцца. Цягнулі ў нябыт прыгорбленыя постаці людзей у шэрых сьвітках, што абыякава ківаліся наперадзе яго, маўклівасьць яшчэ маленькай, малочніцы, сястры, што заморана тулілася да пляча маці. Усё гэта безгалоса, паныла плыло паміж небам і зямлёй, як чарада буслоў ці жораваў, што самотна і разьвітальна адплываюць у вырай. Толькі і розьніцы, што людскі вырай быў ужо незваротны і бязмэтны, бязьлітасна пакутны. Сама сьмерць недзе зьняможана легла і канала сярод штохвілінна гатовага адляцець у нябыт вясковага люду. Сьмерць праклінала свае ўсё ж міласэрныя абавязкі. Толькі чалавек са сваім вынаходліва зламысным розумам быў здольны вынайсьці ёй такую кару. I хлопчык, нібы спачуваючы зьняможанасьці сьмерці, адмовіўся доў­жыць гэты бясконцы шлях у лютую вечнасьць. Ён вырваў сваю руку з рукі маці і з палёгкай збаўленьня асунуўся ў сукравічна спляжаны сьнег на дарозе. Маці паспрабавала падняць яго і прымусіць крочыць далей. Але ня здолела. Жыцьцё, пэўна, ужо таксама адступілася ад яе. Яна моўчкі перадала дзяўчынку старой, што клыпала за ёй. Усунула ў рукі, як старцу суюць кавалак хлеба. I старая, як кавалак хлеба, як міластыню прыняла гэту падачку і паківалася далей. А маці нейкае імгненьне моўчкі пастаяла каля нерухомага сына. Перахрысьцілася. Азірнулася, хуценька расшпіліла бушлат, што быў на ёй, расхінула яго полы і плазам упала на хлопчыка, накрыла яго сваім целам.Але, пэўна, не разьлічыла, закрыла не ўсяго цалкам. З-пад бушлата засталася на відавоку, тырчала ці то правая, ці то левая ножка хлопчыка, абутая ў некалі, па ўсім, гожанькі, а цяпер расквашаны і парудзелы чабаток. Хлопчык войкнуў, а мо проста каўкнуў, пазбаўляючыся паветра ў сярэдзіне сябе. Маці загадала яму маўчаць, і ён адразу ж аціх. А маці зноў пачала азірацца на людскую плынь, а больш на тых, хто ахоўваў і сьцярог гэту плынь, не даваў ёй распаўзьціся абапал дарогі. Улавіла позірк першага Харона, стражніка і правадніка. У яго, пэўна, яшчэ мелася сэрца, і ён аказаў маці з сынам на дарозе ласку. Патурбаваўся, нагнуўся і захінуў палой яе бушлата чабаток хлопчыка. Другі, з якім яна моўчкі перакінулася позіркам, таксама нешта ведаў пра літасьць. Ён адвярнуўся і моўчкі прайшоў міма. Затое трэці быў што трэба, меў і сэрца і ведаў нешта пра спагаду. Ён адразу ж зразумеў маўклівую, але загадную просьбу жанчыны і, не спыняючы хады, ткнуў штыхом у шэрую гурбу бушлата. Патрапіў дакладна туды, дзе было сэрца. I яе сэрца аддзячыла яго гарачым цёкам крыві, што чырваньню апляміла шэрань яе бушлата. I хлопчык зноў ні то войкнуў, ні то каўкнуў пад цяжарам абмяклага, мёртвага ўжо цела маці, забыўшыся на яе строгі наказ не падаваць голасу. Той загад пры ўсёй яго паслухмянасьці і даверу да маці ён проста быў няздольны выканаць. Гарачая кроў маці, што палілася і на яго і больш на яго, абудзіла ў ім пракаветна жывучае ў кожным рэха. Яго кроў сустрэлася і перагукнулася з крывёю маці, той, што некалі была ў іх адзінай. I ён закрычаў ужо ўголас, як крычаць толькі дзеці яшчэ жывазьвязаныя з пупавінай маці. Не, закрычаў не тады, не спавіты яе кроўю. Гэта крычаў ён цяпер. Зьвярына і адыходна. Адмаўляючы таму, што гэта было, што такое ўвогуле магчыма на сьвеце. Крычаў, стагнаў, роў, ня верачы, і ў той жа час глыбока перакананы: было, было. Так, як толькі ён бачыў усё на свае вочы. Маўкліва зацятая памяць роднай крыві ніколі ня хлусіць.Толькі праўда яе зьнішчальная. Вось таму ён і адмаўляецца даць веры мінуламу. Таму заўсёды так старанна і тоіцца ў чалавечай памяці былое, куды больш непазнавальнае і жудаснае, чымсьці ўсе жаханьні і жудасьці дня бягучага і нават будучага. Бягучае і будучае, яшчэ можна перамяніць, а былое, як ні вымагайся, як ні выдзыгайся, – ня скруціш. Вось чаму так старанна і ён адбіваўся ад гэтага свайго мінулага. Адмаўляўся таму, што за ім было неспасьціжнае чалавеку. Цемра была за ім. I ён, ён яшчэ бязгрэшны, прасьвятлены і чысты, ужо быў апавяшчальнікам наканаванасьці і нябыту ў першую чаргу сваім самым дарагім родным людзям. Анёлам сьмерці. Таму так і таілася яго памяць. Перасьцярагала, не пускала ў яго ж мінулае. Бо ў тым, яшчэ нічым не азмрочаным мінулым, ён быў ўжо конча грэшны. Без віны недаравальна вінны. I падсьвядома ўсё сваё жыцьцё ён ведаў пра гэта. Ведаў і баяўся адказу і сустрэчы т а м і з т ы м і, хто аплаціў ужо яго зьяўленьне, існаваньне на гэтым сьвеце, ахвяраваў сабой, каб толькі яму адбыцца і быць. I цяпер, стоячы на беразе ракі, знаходзячыся невядома ў якім часе, ён адмаўляўся прызнацца мінуламу ў тым, што было ў яго, выракаўся самога сябе, хаця выракціся было немагчыма. Апроч крывавага змроку, жудасьці і жаху ён насіў у сабе і нязбыўную меціну былога, цяпер, падобна, перасьцярагальную засечку на сваёй памяці. Засечку і загану, прыроды якой да гэтага часу ня ведаў. Ён быў сьлепаваты на правае вока і тугаваты на тое ж вуха. Ніколі не задумваўся, адкуль на яго такая напасьць. Дактары тлумачылі: старое, пэўна, яшчэ ў маленстве, пашкоджваньне зрокавага і слыхавога нерва. На гэту ж хвіліну тая засечка адкрылася, як старая рана, пачала крывавіць, шчымець і смылець. Ён пранікнуўся розумам мінулага і здагадаўся: то ў яго галаве меціна, шнар каля вуха ад літасьцівага штыха, якім закалолі яго маці, каб ён не сумняваўся ў сваім мінулым і ніколі не цураўся яго. Памятаў, што за дараваньне гэтага сьвету, пралітую кроў сплочваюць ня толькі, а мо і зусім ня продкі нябожчыкі, але і іх нашчадкі. I нашчадкі іх нашчадкаў. I як бы падмацоўваючы і сьцьвярджаючы гэта, ён убачыў зноў той натоўп рухомай нежыці, за якім цягнула ў нябыт яго маці, бачыў ужо не на шляху вечнасьці, а на нейкім як бы поплаве, у самой вечнасьці. Стаптаная, згаджаная чалавечым сьмецьцем, яна нагадвала немалочаныя мо ўжо некалькі гадоў, учарнелыя і цьвілыя тарпы зьбітых у непатрэбшчыну снапоў, у якіх ужо нікому і ніколі не знайсьці зерня. Тарпы гэтыя час ад часу то гуртаваліся, то распадаліся на сьцірты і нават асобныя снапы. Больш снапоў былі нерухомымі, іх ціха прымаў і паглынаў мокры сьнег з дажджом, засмоктвала ўжо няўстойлівая, адліжная багна балота, што з трох бакоў ахоплівала поплаў. Тупка было толькі з аднаго боку, дзе нечакана, хаця і жалобна пагойдваўся хвойны лес, невысокі, але камлюкаваты з густа і шырока раскінутым гольлем, якім хвоі, здаецца, імкнуліся ад нечага захінуцца ці нешта схаваць. Жыцьцё адчувалася толькі за ўкрыўнасьцю гэтага лесу, бліжэй да шляху. Там час ад часу гуркацелі машыны, гергеталі людзі, разьлягаўся гулкі, як прастужаны, брэх сабак, нешта наігрывалі і губныя гармонікі. Сыры нізавы вецер наносіў дым вогнішчаў. Людзі на поплаве пазьбягалі набліжацца да гэтага тлуму і галасу, ціснуліся да няўтульнасьці балота. I толькі маленькае дзяўчо, замурзанае і пашкамутанае, з усіх бакоў пагрызенае, як капусная храпка — агрызак дзіцяці і чалавека – усё імкнулася падысьці бліжэй да калючага дроту, якім быў агароджаны людскі ток на поплаве, за якім курылася вялікае вогнішча. Мо якраз да яго і цягнулася дзяўчынка, але агароджа не пускала. Яе волакам адцягвалі ад дроту, яна ўголас плакала і не давалася. I нарэшце дамаглася свайго, ублыталася расхлістанымі лахманамі ў калючку. I ніхто ўжо ня мог даць рады разлучыць яе з дротам. Сама ж яна, пэўна, ужо ня здолела вызваліцца з колкага і настылага палону. I чалавечы агрызак загаласіў так, што ўсё навокал у момант прыглухла і спуджана ці сарамліва аціхла. Галашэньне было доўгім, з ікоткай. А потым пачалося скуголеньне і выцьцё на адной безнадзейна сумнай ноце, не чалавечай, не зьвярынай, уласьцівай толькі зімоваму ветру ўначы ў пустым і самотна выстаўленым у халоднае неба коміне. I гэтага выцьця ня вытрымаў нехта з тых, хто знаходзіўся на другі бок ад дзяўчынкі калючага дроту, адчыніў вароты і загадна выгукнуў: “Фас!“ Пасьля гэтага адразу ж з прыгаломшанага змроку лесу вылецелі дзьве вялізныя чорныя аўчаркі з падцятымі да галавы, мо і ад завываньня дзяўчынкі, вушамі. Яны суладна прыпалі да таго, што ўжо не было чалавекам, а толькі гукам, адна — справа, другая — зьлева. У тое ж імгненьне зьнік і гук. Агрызак, капусная храпка распалася на дзьве палавінкі. Крыві не было, хаця аўчаркі нешта лена і аблізвалі барвовымі языкамі з сіняватых са сталёвым адлівам пыс. Падышлі двое з адамкнутымі штыхамі карабінаў на грудзях, у касках з чорнымі ўцяпляльнымі падкасьнікамі. Адагналі сабак, якія, пэўна, і самі ня радыя былі ўтворанаму імі хвіліну таму, грэбліва адварочваліся. Двое ж людской пароды ня грэбавалі. Кожны вітальна, хаця і вельмі коратка паручкаўся з бліжэйшай да іх, палавінкай дзяўчынкі. Падалі руку, сашчапіліся з ёй далонь у далонь. Сагнуліся, разагнуліся адарвалі долу кожны сваю палавінку, не згаворваючыся, моўчкі шпурнулі сваю долю праз дрот у вогнішча, да якога так зацята імкнулася дзіцё. Трапна шпурнулі. I агонь прыняў прызначанае яму паліва. Хаця спачатку, мо захоплены зьнянацку папярхнуўся, як. захлынуўся. Закурадыміў, выплюнуў сноп дрыготкіх дробненькіх іскраў. Яны зьнічкамі нізенька ўзьвіліся клубам і хуценька расталі. А сам прыбалотны прыбіральнік праху зьніч памігцеў, памігцеў і прыгас, як засіліўся. Але хутка ажыў, ачомаўся, пабег сіненькімі пробліскамі полымя па рэштках закарэлай дзіцячай апраткі. А потым ухапіў нешта і больш спажыўнае, бойка і неяк ушыркі пыхнуў, разгарэўся. Толькі дым быў чорны, густы і саладжавы. Чалавечы агрызак пераўтварыўся ў агарак... На агрызкавы агарак плоці ён наткнуўся напрыканцы гэтага сьпякотнага лета, калі заняўся агароджай. Ставіў плот каля сваёй новазбудаванай хаты. Капаў ямкі пад межавыя слупкі. Апошні, канцавы, прыпаў акурат на краёчку ні то сажалкі, ні то балотца. З аднаго боку дык сажалка з зеленаватым вочкам чамусьці вельмі сьцюдзёнай – зубы ламіла – вады. Вады сапраўднай, якая мала ўжо дзе захавалася на сьвеце, зьнікала ўжо і тут, але рэшткі яе былі з пахам, водарам грыбнога бору, не спаганенай сьвінарнікамі і кароўнікамі зямлі. Хаця зайчыныя катыхі не-не дый трапляліся па беразе яму на вока. Але мо якраз яны ня толькі не псавалі смаку апошняй на самым донцы вады, але і надавалі ёй сваеасаблівага заечага духу. Як быў некалі на сьвеце заечы хлеб, так і тут была заечая вада. З прысмакам, пахам разамлелага сонечнага дня, чыстага неба і высокага сонца, да якіх струменіў з зямлі водар першых суніцаў і стоенай у крапіве маліны з таямнічасьцю глыбіні, з якой яны прарасьлі, з якой брала пачатак, першароднасьць і сама вада ў сажалцы. Гэта тое, што можна сказаць адносна існаваньня тут сажалкі. Мо нават і больш, чым проста сажалкі. Але ж у наяўнасьці былі і балотныя знакі. I перш-наперш дрыгвяная засмоктанасьць подступаў да вады. Дно ж самой сажалкі было цьвёрдае і пясчанае. Нібы хтосьці тут вельмі акуратна паклаў сподачак і наліў у яго вады. А каб ня кожны мог дапнуцца да яе, утварыў топкія, багністыя праломы. I абсадзіў гэтыя праломы зарасьцямі лазы, каліны і крушыньніка, там-сям уваткнуў і па асінцы з рабінай. Ні даць, ні ўзяць — сапраўднае балота, хаця таксама ня надта просьценькае. Мелася пры тым балоце маладзенькая яблынька. Мо той жа заяц грыз яблык ды ўпала семя. Яблынька была маленькая і ні разу яшчэ не цьвіла і не радзіла. Дзікая, самасейка. Каля той самасейкі ён і капаў апошнюю ямку. Занятак гэты хаця і ня з лёгкіх быў прыемны, бо ён яшчэ ня страціў цікаўнасьці, а часам нават і захапленьня ад працы. Цікава было, што атрымаецца, вынік, як ён справіцца, што ўбачыць, што яму адкрыецца. Капаць жа зямлю мела двайны інтарэс: падсьвядомы, спадчынны — гэтым займаліся і жылі з гэтага яго бацькі, а больш – дапытлівы, шукальніцкі. А раптам, а раптам ды... Зямля ж ня толькі хавае чалавека, але і выкрывае яго. I ён прагнуў адкрыцьцяў. Не дазваляў сабе бяз дай прычыны губіць хоць што-небудзь жывое, няхай і расьліннае. Таму і перасьцярогся, адступіў колькі крокаў, каб не зачапіць каранёў яблынькі і ўкапаўся. Спачатку не трапляла нічога, што б заняло яго. Зямля як зямля. Але адразу ж за гумусам пайшоў беленькі пясочак. Бялюткі. Што ранішні туман і надта дробны, як пыл. I пыл гэты быў спрасаваны накшталт застылага бетону. Так, што яму нават спатрэбілася кайло. Ён прабіўся праз гэты створаны прыродай бетон. Далей, на дзіва, зямля пайшла сьлізкаватая і як заплаканая, ён нават узяў яе на язык: падсоленая. Вільготны, даволі буйны і для жвіру пясок. Толькі ня жоўтага, як гэта бывае, а рудавата-карычневага колеру. I чым далей, тым жвір гэты рабіўся ўсё больш буйным і рознакаляровым. Нібы нехта з дзяцей, дзяўчынак нацягаў яго сюды. Назьбіраў недзе маленькіх каменьчыкаў-самацьветаў, што водзяцца толькі ў гарах ды на беразе мора. Яшмаў, сердалікаў, хрызалітаў і, падобна, нават малахітаў. Адкуль жа яны тут узяліся, было неспасьціжна. Якая дзяўчынка і ў якія далёкія стагоддзі гулялася імі. Дзівілася імі, перабірала, падкідвала ўгару, лавіла і заціскала ў жменьцы туліла да сэрца і хавала за сьпіну, мройна заплюшчваючы вочы. Чаму яна тут іх пакінула, забылася на іх ці згубіла. I ці ж дагуляла тое дзіця свае каляровыя малечыя гульні. Ці далі ёй дагуляць. Чаму так ашчадна вечнасьць захавала і зьберагла невядомае яму, але такое прывабнае чужое маленства. Але ці сапраўды чужое. Чаму менавіта яму было даравана сустрэцца з ім. Што гэта за знак яму, ці не наканаванасьць гэта? Ён ліхаманкава, ужо рукамі пачаў капаць глыбей, беражна выбіраць з пракаветнасьці каляровыя каменьчыкі, як выбіраюць па восені бульбу. Бульбінкі-самацьветы хутка кончыліся. Зноў пачаўся рудавата хваравіты, як замутнёны крывёю жвір, нават з запечанымі драбкамі торфу, зноў жа як згусткамі крыві. Але і гэты зьбег стагоддзяў, зьмесіва вечнасьці хутка кончылася. А тое, што пайшло далей, прымусіла яго скалануцца і сьцяцца. Далей пайшлі агаркі і агрызкі. Ужо сапраўды як запечаная часам кроў. Кроў таго ж самага часу, запечаная няроўна, шыпаватая, грудаватая, з пухлінамі і нацёкамі і, падобна, з сінескамянелымі нарогамі бездапаможных пакутніцкіх сьлёз. Крыху супакоіўшыся, трымаючы навісу самы буйны агрызак-агарак, ён спачатку падумаў, што гэта адыходы нейкай былой саматужнай плавільнай справы, што ў далёкім мінулым месьцілася тут. Але непадымнасьць, цяжар агрызка, хаця і ўяўная, перашкодзілі яму пагадзіцца з самім сабой. Водгалас, рэха нейкай далёкай памяці хоць і не зусім пэўна, абудзілася ў ім і выціснула з грудзей, а потым і з вока пякучую сьлязу. I толькі цяпер ён зразумеў, чаму і па кім ён колісь плакаў. Чаму так голасна і ня стрымана тады калацілася сэрца. У тым агарку навісу ў яго руцэ таксама было сэрца. Толькі спаленае. Сэрца чалавечага агрызка ў выглядзе, у стане якога адышла на той сьвет яго сястра. У такім жа стане, у такім жа выглядзе было наканавана адляцець у падзямельны вырай і яму. Адляцець і няспрахлай крывёю тачыцца па падземных жылах, праз лясы і балоты, па цёку глыбока схаваных у зямлі ручаёў і рэк, па пракаветных сьцежках ужо нябытных людзей сюды, на край гэтага балотца на мяжу яго сёньняшняга быцьця і сёньняшняй памяці. Каб ён здолеў тут, капаючыся ў пракаветным зямным тлене, абудзіцца і сустрэцца з самім сабой, альбо са сваёй сястрой, калі б гэта не яму, а ёй, сястры, пашанцавала колісь выжыць. Толькі загінула сястра, а ён застаўся жыць, але повязь зямной адной маці крыві не прызнавала роднасьці, адгалінаваньня. За мёртвым і жывым яна ішла як вечна непарыўная, адмаўляючы сваяцтву і нябыту, тагасьветнасьці і сьмерці. I ён ужо таксама пазбавіўся роднасьці паміж памерлай сястрой і жывым сабой, паміж забітай маці і тым хлопчыкам, дзеля якога яна ахвяравала сваім жыцьцём. Каб толькі па белым сьвеце засталася яе крывінка. I кроў маці і сястры ўратавалі яго на белым сьвеце. Яна на ім і за ім, за яго плячыма пад яго нагамі, у кожным яго кроку, яшчэ нават ня зробленым. Яна вяла яго, вядзе і будзе весьці і напраўляць да схону жыцьця, спадчынная кроў яго радаводу. Яго далёкіх і блізкіх продкаў, якіх ён і ня ведае, бо такое яму ўжо наканаваньне: больш здагадвацца і адчуваць, чымсьці ведаць. Адчуваць, як ён адчуваў да гэтага сьмерць маці і сястры. Яму ня дадзена далёкай памяці, бо тая ж самая кроў, што вечна лілася на гэтай вечна пакутнай зямлі, адабрала, паглынула яго. А інакш яму было і ня выжыць: не пасадзіць дрэва, ня выкапаць калодзеж, не збудаваць хаты і выгадаваць сына. Памяць, настоеная на жудасьці і жаху крыві, спавітая і выпеставаная ёй, таму такая няпэўная і кароткая — літасьцівая да яго і абярэжная. Таму яна і пачынаецца толькі з відавочнага і не сягае далей яго бабулі. Хаця і за ёю кроў. Але ўжо яго кроў, якую яна загаварыла і зьберагла ў ім... Адразу пасьля вайны ў яго дзяцінстве пачалося бясконцае лета. Хаця трэба адзначыць, вайна яшчэ ня скончылася, яна толькі адышла. Скончыўшы тут сваё жніво, пайшла туды, дзе яно толькі пачыналася і туды ж пацягнула яго бацьку. Ці то мо бацька пацягнуў яе, адводзячы ад яго, колькі было сілы да той пары, калі яму лацьвей і спакойней легчы на чужой зямлі з усьведамленьнем таго, што свая ўжо вольная. I сын яго вызвалены і сьпеліцца каля бабулі разам з іншымі ацалелымі ў родным яму краі дзецьмі. Але дзеці, узгадаваныя ў тым краі вайной, ужо былі атручаны прагай працягваць яе, бо не ўяўлялі сабе інакшага існаваньня. У той жа дзень бясконцага тады лета ён таксама ваяваў. Дзеці яго ўзросту і больш сталыя спачатку палявалі на божавільную прышлую Маргарыту. I не таму, што яна была бажавільная і прыставучая да іх: усё дапытвалася, высьвятляла, дзе ж гэта яе сын, куды ж гэта ён падзеўся. Імя яе не падабалася ім. Варожае нейкае. I вясковыя падшыванцы вырашылі пазбавіцца ад яе. Забіць, падарваць гранатай. А гранатаў тых, як і стрэльбаў у іх было бяз меры. I ўсе яны добра ведалі, што бывае, калі выбухне граната: асколкамі можа зачапіць і іх. І таму імкнуліся зрабіць так, каб паміж імі і божавільнай было нейкае прыкрыцьцё — хата, хлеў ці сьвіран. Хаваючыся за імі, знаходзячыся па другі бок ад Маргарыты, яны, на голас яе кідалі праз стрэхі гранаты. Але гранаты тыя не ўзрываліся. Бажэвілка падбірала іх і складвала ў прыпол і, гігочучы, вяртала забаўнікам. Падшыванцам у рэшце рэшт гэтае паляваньне надакучыла. Яны павыцягвалі са сваіх схованак стрэльбы і пачалі страляць. Проста так, дзеля забавы. Вёска была пустая, усе дарослыя на працы і гэтай іх забаве ніхто не перашкаджаў, нават тыя з дарослых, што чулі страляніну: вайна была яшчэ ўвушшу ў іх. Нехта са старэйшых хлопцаў дазволіў стрэліць і яму. I ён стрэліў. I стрэл той няйнакш прыйшоўся ў яго. Аддачай яму разьвярнула ўвесь твар. Страляў ён амаль па-дзявочы, зажмурыўшыся і адхіснуўшыся ад ложы стрэльбы. Ад носу застаўся хіба толькі знак, сківіцы мо і ацалелі, але іх па-жабячы разьвяло ў бакі, парвала ўсё мяса, агаліўшы косткі. Іх сухастойную бель спачатку як бы нехаця зацягнула одумная чырвань крыві. Пасьля чаго адразу ж кроў хлынула цурком. Ён яшчэ дзівіўся лежачы ў каляіне вясковай вуліцы, колькі ж гэта ў яго крыві: цячэ, цячэ і ніяк ня выцячэ, як з поля прыбегла бабуля. Ён ня вельмі хацеў яе бачыць: разумеў, што вінаваты. I адчуваньне завінавачанасьці было дзіўнае, як не яго, а некага пабочнага, каго ён і ня ведаў. Ня ведаў, а вось запазычыў нешта ў яго і цяпер ніколі ня здолее аддаць, разьлічыцца. У той яго вінаватасьці было больш дакору, дакору з неба, сонца, што з жоўтым сумам глядзела яму ў вочы, зямлі, цёплага вулічнага прыску, што так мякенька прыняў і атуліў яго. Накаціла шкадаваньне па сваёй крыві, што ўжо згушчалася, і на шэрані пяску пачала брыдка чарнець. А вось болю не было, зусім не было. А ён хацеў, прагнуў яго, каб ня бачыць спалоханых вачэй бабулі. I ўвогуле нічога шкадавальнага ня бачыць. Адно толькі — сачыць і сачыць за тым, як бязгучна і лёгкакрыла лунае над ім каляровы і, здаецца, бязважкі матылёк. I ён як бы паяднаўся з тым матыльком, зачараваўся і цалкам падпарадкаваўся яго бязладнаму і бязмэтнаму пырханьню. А яшчэ штуршковаму шоргана-рванаму кружэньню над ім палявога чмеля, такім жа адліўна-прыліўным, як уцёкі крыві з яго цела, якое, падобна, ужо далучылася да гэтага лёту, лёту матылька і чмяля. Сьвядомасьць асэнсавана пазьбягала чаго-небудзь іншага — тлуму, руху, гуку і хваляваньню. Але бабуля ня выказала ні кроплі хваляваньня, убачыўшы яго, засталася спакойнай, нібыта ён ужо памёр. Гэта быў адвечны спакой мудрай старасьці перад непазьбежнасьцю, і ён быў удзячны бабулі. Яго дзіцячае ўяўленьне жыцьця на тую хвіліну і яе адносіны да вышэйшага, боскага наканаваньня супалі. Яна прагнала хлопцаў, якім хацелася і калолася даглядзець да канца, як ён канае, лёгенька схіліла над ім абрамленую белай хустачкай з мецінамі сьвежай сажы — прыстаўляла гаршкі ў печ перад тым, як пайсьці ў поле — жаўтляковую, што восеньскі агурок, галоўку. Ён зразумеў гэта як разьвітаньне, згодна лыпнуў вачыма, пэўна, спрабуючы сфатаграфаваць, захаваць назаўсёды родныя і шчымліва дарагія яму зараз абрысы твару. Думаў убачыць у яе вачах шкадобу, але ўбачыў бязьлітасную жорсткасьць, ацьвярдзеласьць зрэнак. Бабуля прынесла, даравала яму боль. Сухенькімі і на пагляд нямоглымі пальцамі, што сталёвымі абцугамі, абяруч абхапіла яго падбародак і круцянула зьлева ўправа і адразу ж наадварот. Нешта крохка шчоўкнула ў яго твары. Сківіцы сталі на належнае ім месца. I боль, боль ад макаўкі галавы, кончыкаў валасоў да самых пят працяў яго, нібыта ва ўсё яго цела забілі распалены гарачы шкворань. Ён хацеў закрычаць, здаецца, закрычаў, але голасу ў ім ужо не было. I ён проста зьнік разам з матыльком і чмялём. Страціў прытомнасьць. Што адбылося потым, ён ужо ня бачыў. Але пра гэта, як найвялікшае дзіва, яшчэ доўга гаварыла вёска. Гэта ж людзі не аднойчы пераказвалі і яму, толькі ён і сёньня ня ведае, верыць ці не. Але факт, як гаворыцца, у наяўнасьці. Варта і зараз толькі паглядзець на яго твар. На ім не засталося і знаку ад яго былога стрэлу. I тут самае дзіўнае не адсутнасьць якой бы там ні было скасавуранасьці шнараў, а тое, як яна выдзерла яго ўжо з таго сьвету. Загаварыла, замовіла, спыніла кроў. Старая пасьля таго, як вярнула на месца сківіцы, прыпала вуснамі да яго і нешта прашаптала. Мо нават і непрыемнае, горкае, бо ён, ужо тагасьветны, азваўся на той шэпт. Яго адразу ж выпруціла, як гэта выпручвае жывога адна толькі сьмерць, нечаканы і вельмі моцны ўдар электрычнасьці ці разрад шаравой маланкі. Выпруціўся, выпрастаўся і аціх. А старая ўскінула галаву ў неба, халоднымі вачыма нешта шукаючы ў ім. I, пэўна, знайшла, бо пачала меленька хрысьціцца, амаль няўлоўна паварушваючы вуснамі, нібы перасьцярагаючыся, каб яе не падслухалі, хаця ні на кога з тых, хто знаходзіўся паблізу, не зьвяртала ўжо ўвагі. Сядзела сярод сухога прыску, у якім ляжаў яе ўнук, як здарожаная і высьмяглая прышэліца з якой-небудзь нянаскай пустыні і нечага прасіла ў той абыякавай пустыні, вымольвала, а часам і гразіла ёй. I небу гразіла ці таму, хто там знаходзіўся. I, па ўсім, там, на небе, яе чулі. Бо ясная, без адзінай аблачынкі да таго неба прыхмурылася. I нехта ня ўседзеў, кранаўся ў ім. Загрукацеў сухі гром, праліўся адзінай, але вельмі буйной кропляй дажджу, што легла на яе твар. Пасьля гэтай кроплі старая адвярнулася ад неба і распасьцёрла далоні над галавой унука. I хуценька, хуценька, то аддаляючы рукі, то амаль датыкаючыся імі да яго твару, пачала рабіць пасы, цяпер ужо і ўголас нешта гаворачы. Словаў было не разабраць. Ды то, пэўна, былі і ня словы. Так шапоча сухімі лістом восенькі лес. I ў тым шэпце і шолаху было рознагалосьсе. Адчувальна праразалася разьвітальнае пашчоўкваньне прыгавораных да ападу лішніх іголак хвоі, дрыготкасьць катышкоў бярозы і альхі надрыўная надсада адгарэлай па леце лістоты асінаў. I холадам, холадам дыхнула ў плечы дарослым і дзецям. Тым жа холадам, здаецца, быў працяты і ўнук старой. Ён сьцепануўся і страціў апруцянеласьць. Адначасова яго кроў, што ўсё яшчэ сачылася з размажджэранага твару на вачах у людзей пачала сьсядацца, гусьцець, губляць жывую зыркасьць, чорна зацягваць разварочаную плоць. I нарэшце спынілася зусім. Старая абвяла. А хлопчык раз, другі ўсхліпнуў, войкнуў, як гэта робяць немаўляты ў сьне, паварушыў, пасмактаў вуснамі, нібы шукаючы матчыну цыцку, перавярнуўся на бок і супакоіўся. Так снулых бабу і ўнука людзі занесьлі ў хату. I спалі яны абодва больш сутак. Унук прачнуўся і падняўся першым. А бабуля яшчэ доўга ляжала і хварэла. Унук адно карцамі падносіў і падаваў ёй ваду. I сьвята верыў, так высьмягла яна таму, што аддала яму сваю кроў. Мо так яно было і насамрэч. Яна аддала яму ня толькі сваю кроў, але і дух свой яму перадала, бо пражыла пасьля таго хоць і доўга, недзе гадоў яшчэ трыццаць, але так да канца і не акрыяла. Безумоўна, старая нешта ведала з таго, чаго ня дадзена ведаць простым людзям. I найперш – слова ведала, хоць і была ня вельмі гаваркая. Усё сваё, усю сваю нядолю насіла ў сабе, не прагаворвала на прызьбе ці калодзежа разам з іншымі жанчынамі, хаця была і не з сугнеяў, чалавека не цуралася. Але больш гаварыла на самоце, з небам, полем і лесам. Мо нехта блізкі ёй і нікому іншаму нябачны жыў там. Вось яму яна і спавядалася, да яго і мелася ў яе слова, у яго брала сілу. I сілу хутчэй незямную. Была здольная загаворваць ня толькі кроў, але і звычайную ваду, пераўтвараючы яе ў гаючую, нічога ўжо ня кажучы пра здыманьне спалоху, адвядзеньне сурок і, выпальваньне прыкідлівай на той час вясковай хваробы рожы, што няздольны былі лячыць ніякія дактары. Сьцішала і ўсе яго болі, болькі і хваробы. А іх ён недзе набраўся ўжо ў свае малыя гады, што сабака ваўчкоў. I колькі ён памятае сябе, бабуля ўвесь час гібела над ім. Дробненька дзерла кудзелю, рвала суровыя самапрадныя ніткі. Завязвала вузельчыкамі, паліла агнём у хаце ці выносіла на двор і недзе закопвала, часьцей пад парогам. Разганяла сон і ўганяла ў дрымоту ціхенькім шэптам, нягучным словам, бясконца хрысьцячы яго і чаруючы сухенькім сьлізгаценьнем над яго галавой сваіх папярова-ссохлых і, здаецца, такіх нямоглых, маленькіх рук. А ён аж канаў, так праг пачуць і запомніць хоць адно яе гаючае слова, што кожны раз давала яму палёгку. Але ніводнае яе слова яму не далося. Мо яму, як хвораму, было заказана чуць тое слова, каб не амярцьвіць яго, ня зьнесьці з гэтага сьвету. А мо нешта з дзяцінства было ў яго са слыхам, няправільны ці няправедны быў яго слых тады. А мо... А мо рана было яму пераймаць яшчэ яе вядунства, даваць дзецям вялікую сілу, тое ж, што даваць ім тую ж стрэльбу, альбо запалкі – грэх. На ўсё ж існуе свой час: час сеяць і зьбіраць камяні. Дурань жа можа такога насеяць і такога назьбіраць... А слова той жа камень, толькі больш яшчэ адметны – крэмень, насеньне стагоддзяў. Таму і такая процьма на нашых палетках гэтых камянёў-крэмняў. То ўсё словы, словы пакуль яшчэ нямой айчыны. Асабліва на Палесьсі сярод спрадвечнай невыказнай сьцішанасьці балотаў і багны. Дрыгва бяздоннай непадступнасьцю ні з якога боку прорваў, чадным і зьбіваючым з тропу квятам і водарам чаромхі, багуну, чаравальнай глыбіннай туманкавасьцю насьпелых галубіных ягад буяка-галубіцы ў свой час заступіла ўсе сьцежкі, зьберагла ад падгляду і суроку хцівага вока, каб як на сподачку аказаць сябе таму, хто сёньня мо яшчэ не нарадзіўся. Захавала для будучых больш праніклівых стагоддзяў як сібірская тайга і вечная мерзлата схавалі для тых жа далёкіх стагоддзяў, і, пэўна, некага яшчэ сёньня ненароджанага так званы тунгускі метэарыт. Нешта падобнае таму метэарыту — вітаньне з намі сусьвету і пасланьне ад яго, па ўсім, яшчэ з сівой, мо і па-за чалавечай даўніне, калі там, дзе месьцімся сёньня мы, разьлівалася мора Герадота было наканавана, да­дзена і нам. Мо то ішло да нас, прадчуваючы нашае нараджэньне, нашае будучае слова. Нашая доля шукала нас у сусьвеце. Але крыху пасьпяшалася, да таго ж нехта на Млечным шляху заступіў ёй дарогу. I загінула наша доля, разьбілася ў друз нашае слова. I прапала нашае мора, пайшло ўглыб зямлі. I пайшло туды ж за ім нашае слова. Разьбілася ўшчэнт, разьляцелася па параненай зямлі, па выпнутых на паверхню акрываўленых тарфяніках, збалеламу жоўтаму пяску белымі і чорнымі крэмнямі. Патанула слова-крэмень у багне, дрыгве і балотах. Мо менавіта таму іх і пачалі так хапатліва асушваць, каб і знаку ад ніспасланага нам колісь не засталося. Толькі плёну ад гэтага няма, не было і ня будзе. Асушаныя былыя балоты праз нейкі час пачалі самаадраджацца. Бо ў іх самім небам удыхнута вялікая незямная моц, жыцьцёвая сіла і моц далёкіх і пакуль недасягальных намі, яшчэ ня зьведаных чалавекам сусьветаў. I гэты сусьвет даўно ўжо набрыняў, цяжарны голасам, гукам і словам. I ў ім жыве, лунае і рэха наканаванага нам слова. I жыць яму, пакуль ня спрахне, не зарасьце травой забыцьця Млечны шлях. Само ж слова, што імкнула да нас, таксама ня зьнікла бясьсьледна. Яно разьбілася на шматлікія кропкі, клічнікі і пытальнікі. На літаркі. І тыя кропкі, коскі і літаркі залечваюць раны спаскуджанай невукамі і дабра­дзеямі-прыхаднямі нашай паўстаўшай з мора Герадота зямлі. Сьцягваюць маленькія няўдобіцы-балотцы ў балоты, прыдатныя чалавеку, нізавыя і верхавыя. З белым мохам, які ня ведае ні гнілі, ні цьвілі, лекавымі ягадамі і травамі — журавінамі, буякамі, калінай ды багуном, нанава адраджаюць згубленыя і занядбаныя крыніцы. Такая стоена ў белых і чорных крэмнях-літарках гаючая, насамрэч незямная сіла. Нездарма ж многія з нас, падсьвядома здагадваючыся пра гэта, ужываюць дзеля захаваньня чыстай вады – вады жывой — чорны крэмень. Чорны, бо ў ім болей жыватворчасьці. А сіла ж і прызначэньне белага яшчэ не разгаданы і не крануты. Як неразгаданым застаецца і крамень блакітны. Адно толькі бясспрэчна: ён пароднены з крэмнем белым. I бела-блакітны крэмень яшчэ і сёньня нехта пасылае нам з сусьвету. І пакуль ён праз космас дасягае да нас, той далёкі космас уваходзіць у яго. У сярэдзіне крэмня запальваецца і запякаецца чорная кропка, спавітая блакітам, праз якую на паверхню прабіваецца бель-белы колер. Спалучэньне жарсьцяў зямлі і вады, мора, адкуль і пайшло нашае імя, хаця і прыдуманае, як прыдуманыя само жыцьцё і чалавек, а найбольш наскі чалавек, у якога ад нараджэньня столькі імён – мо каб захаваць і выратаваць нас дзеля нікому невядомай яшчэ нашай будучыні. Столькі імён, але ніводнага пакуль свайго. Мо спалучэньне ўсіх гэтых чужынскіх імёнаў, зямных і водных жарсьцяў, каляровых камянёў, белых і чорных крэмняў – гэта ўжо і ёсьць нашае слова: зямное і воднае, белае, чорнае і блакітнае павінна абрацца ў адно, у слова, дараванае нам нябёсамі і сёньня пакуль яшчэ стоенае ў тых жа нябёсах і ў нас пад нагамі, у пасланьне кожнаму і ўсім нам. Прыйдзе, прыйдзе час, белыя, чорныя і блакітныя літаркі-крэмні зьбяруцца разам. I мы адгукнемся ім сваім словам... Яны ўжо ўзышлі, прарэзаліся сярод бульбы, жыта, рамонак і васількоў. I толькі людзі яшчэ ня чуюць іх, бо, пэўна ж таксама, як і ён тады, адразу пасьля вайны, хворыя ці не дарасьлі да таго, каб зразумець і пачуць, азвацца, адгукнуцца свайму полю і лесу — роднаму слову словам. А камяні гавораць, гавораць паміж сабой каменнай цяжкай мовай, толькі ці не аднойчы ў стагоддзе, у залеўную і віхурную ноч, у ліхалецьце, калі ўжо край немагчыма маўчаць. Тады яны набрыняюць крывёю і прачынаюцца разам з некаторымі людзьмі. I памілуй Божа жывым чуць гаворку набрынялых кроўю вякоў камянёў. I камяні ведаюць гэта, таму так і тояцца, яны, як і людзі, для большасьці якіх роднае слова – той жа камень пры дарозе ці ў полі, зьвякуюць, але не асьмеляцца ўголас выплакаць набалелае, ні ў іх, ні ім няма вечнасьці, няма нічога вартага памяці і голасу, слова і наказу стагоддзяў. Вось і ён аказаўся сярод нявартых. Ён прайшоў толькі першы клас бабулінай навукі. Пасьпеў ухапіць мілагучнасьць яе, а саму музыку, яе глыбінную патаемную сутнасьць так і не спазнаў. Бабуля толькі прыадчыніла яму дзьверы, а куды, хто знаходзіўся за тымі дзьвярыма, з кім яна там гаварыла і да каго зьвярталася, даведацца, убачыць яму не дазволіла, не паказала. Чаму – гэта назаўсёды таксама было ўтоена ад яго. Ці была яна апошняй з той пароды, што ўжо адышла ў нябыт, ці нешта ў ім было настолькі заганнае, заняпалае, што яго да яе сілы і блізка падпускаць было ня варта. Шкадавала яна, перасьцерагала яго сваёй непадатнасьцю ці наадварот. А мо ёй было загадана зьверху пахаваць разам з сабой усё, што яна ведала, бо ніхто з жывых ужо ня варты гэтых незямных ведаў, яе незямной сілы. Хай канаюць сярод сваіх новых багоў, бажкоў, фюрэраў-правадыроў. Рана, рана ён разьвітаўся з бабуляй, пакінуў яе і пайшоў на свой хлеб, зьехаў шукаць таго салодкага хлеба на чужыну. Так сталася, што яна памерла, калі ён быў далёка, вельмі далёка адсюль. I да апошняга часу ня верыў, што яна сьмяротная, бо здавалася яму вечнай. Ёсьць, павінны быць вечныя людзі на зямлі, прызначаныя для захаваньня бясконцасьці жыцьця, каб яно ня ведала зводу. Захавальнікі яго, як і камень пры дарозе. Але вечнасьць усё ж аказваецца ў сьмерці, і гэта менавіта яна, сьмерць, вечны рухавік жыцьця. Не было б яе, ўсё на гэтым сьвеце даўно б ужо спрахла. Бабуля памерла без яго. Але яе адыход ён адчуў. I вельмі выразна, шчымліва, нібыта сам разьвітваўся з белым сьветам — загарэўся, засмылеў увесь твар, як і ў дзяцінстве, здаецца, размажджэраны прыкладам вінтоўкі. Яму прытрызьнілася, што ён зноў канае, сплывае кроўю. З перапуду ляпнуў па шчацэ даланёй, уключыў сьвятло. Рука была мокрай, але не ад крыві, а ад сьлёз. I падушка мокрая, бо, па ўсім, плакаў ён у сьне ўжо даўно. Плакаў ня ведаючы, чаму і па кім. Сярод ночы на чужыне, сярод чужых людзей нехта гукаў яго, зваў па-дзіцячым, нікому тут невядомым імені, мянушцы. I ў галаву не прыходзіла, хто ж гэта мог быць, хто мог знайсьці яго тут, хто мог прабіцца праз такія кіламетры і нетры, праз такія маразы, уварвацца ў яго памяць і так разьвярэдзіць душу, што хоць засільвайся. Ён усхапіўся з ложку, адчуваючы непраходна гнятлівы незразумелы сум. Такі туман у галаве, такі цяжар на сэрцы, нібыта і галавы ў яго ўжо не было, і сэрца зайшлося і скамянела, ён страціў яго. Страціў сябе, расьцёкся, расплыўся па зямлі туманом, каменем лёг пры дарозе. I захацелася, не марудзячы, некуды сысьці і схавацца, уцякчы ад самога сябе, так нечакана і адразу ён збрыдзеў сабе. I ня памятаючы ўжо сябе, як у гарачцы, бегма пабег па пакоі. Ня памятаючы, але ўсё ж удала абмінаючы стол, тумбачкі, ложкі і крэслы і, дзівячыся гэтай сваёй удаласьці. Прымусіў сябе спыніцца каля фрамугі, але ненадоўга. А толькі каб прымерыцца, прашмыгнуць у яе, вылецець і ўкінуцца ў насычанае нецярплівай электрычнай дрыготкасьцю гарадское неба. Самому перакінуцца ў нябачную электрычнасьць і па дроту і без яго, згусткам разбуральнай энергіі, злой плямы паімчэць, падацца туды, дзе няма гэтага мроевага гарадскога прывіднага зьзяньня, дзе цішыня, вечны спакой і бясконцасьць напружанай цемры. Стрымліваючыся прыцягальнай расчыненасьці фрамугі, каб хоць крышачку супакоіць, утаймаваць сябе, закурыў. Але і зацягваючыся цыгарэтай, не пазбавіўся, адчуў і ў сабе тую ж бязважкасьць дыму, што ўцягваўся ў фортку, зьліваўся са сьвежым паветрам і бяз сьледу зьнікаў у завокнавай прасторы. Так, разумелася яму на тую хвіліну, зьнікае і сам ён, разносіцца па сьвету тае ночы. I ніколі ўжо больш не зьбярэцца ў сваім ранейшым стане, хаця, на першы погляд, ніколькі ня зьменіцца, нікуды ня дзенецца. Як і ўчора і пазаўчора, тыдзень, месяц, год таму будзе хадзіць на работу, гутарыць з сябрамі, есьці і нават выпіваць, але гэта ўжо будзе зусім ня ён. Гэта будзе нешта, нешта іншае, невядомае нават яму, неспазнанае ім, таму ўсё і застанецца, як і раней, як і было да гэтага, як заўсёды. І толькі час ад часу нехта ці нешта будзе набягаць на яго, прыпадаць у самыя лепшыя, сьвятыя і чыстыя моманты яго жыцьця, ахутваць смугой падсьвядомага смутку невядома па кім і па чым, што ён ужо страціў, згубіў назаўсёды. У тую ноч ён упершыню адчуў на сабе чужое і нябачнае вока ў далёкай, далёкай непрагляднасьці змроку. I тое вока пільнуе яго, і ён яго таксама павінен пільнавацца. Бо гэта вока жыцьця, і ня толькі яго асабістага, але і тых, хто завядуцца за ім. Адчуў, ці больш правільна, абудзіў адчуваньне адказнасьці і найперш за самога сябе. Адказнасьці за самога сябе, без якой ён на гэтым сьвеце немагчымы. Гэта было як бы перададзена яму некім, укладзена ў галаву, спачатку цьмяна і не зусім чытэльна, і толькі з цягам часу — усё больш і больш выразна, амаль загадна. А тады, каля фрамугі, ён зразумеў, што ў яго жыцьці нешта прапала, адышло, адбегла і ўжо ня вернецца. На нешта і некага ён зьбяднеў, канчаткова ўжо асірацеў. Пазьней гэта горка пацьвердзілася, ён атрымаў ліст з бацькаўшчыны: памерла бабуля. Якраз у тую тужлівую і жалобную яму ноч. Памерла бабуля — чалавек, з крывінкі якога ён пачаўся, неад’емна працягваецца, кроўю якога ён умыўся і акрапляе сёньня кожны свой сьлед. Таму што кроў яго зусім не свая, яна запазычаная з былога. I яму трэба за гэта яшчэ сплочваць і сплочваць. Былое ўратавала яго для сёньняшняга. Спачатку маці з сястрой, а потым бабуля цаной сваёй крыві выкупілі яго для будучага. Бабуля адабрала яго ўжо ў сьмерці і выцягнула з таго сьвету. I не адзіны раз, колькі тых разоў было — пальцаў на руках ня хопіць, каб пералічыць. Ён жа гадаваўся і рос, як спрэс адно няшчасьце, незажыўная рана. Слабы, але настырны, усюды яму трэба было ўлезьці, усё паглядзець. Вось і атрымліваў за гэта. У вёсцы казалі: круцячае калясо рана ці позна галаву скруціць. Не скруціў, бо за ім заўсёды стаяла яго бабуля, адводзіла ўсе напасьці. Ратавала, вяла, скіроўвала. А ён і ня ведае, дзе і магілка яе. Неўзабаве пасьля сьмерці бабулі ён праведаў яе. Людзі паказалі яшчэ сьвежы насып — голы, не аселы жоўтага жвіру бугарок, як сьвежая рана, выпнутая на пагляд жывым з глыбіняў наканаванай кожнаму пракаветнасьці. Ад’язджаючы, трымаў тую рану ў вачах, насіў яе ў памяці ўвесь час, пакуль не перабраўся ўжо канчаткова на радзіму. Кінуўся зноў на могілкі, але і вечнасьць жыве, рухаецца і мяняецца. I на могілках усё перамянілася. Памяць занесла... Ён нічога не пазнаваў, некалі, як, здаецца, родны ім, раптам зрабіўся чужым і лішнім. Могілкі адмовіліся прызнаць яго і не пажадалі пусьціць да роднай магілы. Гэта было так нечакана, што ён разгубіўся. Да ночы хадзіў па селішчах назаўсёды ўжо супакоенага людства. Дзівіўся, наколькі ж тут больш насельніцтва, чымсьці ў навакольных вёсках, і ні воднага п’янага, хоць сам набярыся, каб не парушаць традыцыю. Яшчэ адна адметнасьць могілак, на якіх знайшла свой прытулак яго бабуля, — дубняк, дубы ў некалькі абдымкаў. I сярод іх ніводнага гонкага, а ўсе па-сялянскі каржакаватыя, прысадзістыя, паважна грунтоўныя. Было ў іх нешта ад людзей, якія тут спрадвеку месьціліся і, памёршы, захаваліся ў дубах, далі пачатак векавой дуброве. Па ўсім, людзі дбалі аб жыцьці і на тым сьвеце. Вясковы чалавек прадугадлівы і ў небыцьці. Уладкаваліся там ці ня лепш, чымсьці жывыя тут. Адно толькі здалося яму непрадуманым — нязручна было ўбіцца, упляжыцца ва ўкаранёную, захопленую дрэвамі глебу — пакута жывым. Але неяк жа спраўляліся. I дубы на праху мёртвых раскашавалі, цалаваліся з небам, вольна і магутна дыхалі з пракаветнасьці звыклым ім і колішнім людзям паветрам. Ад гэтай неаддзельнасьці, кончай заручанасьці дрэваў і людзей зайздросна нават было. I міжволі думалася, што гэта зусім ня дрэвы, а незапатрабаваны прах людзей. Незапатрабаваная і нерастрачаная прыжыцьцёвая іх сіла і моц. Напамінак і сьведчаньне, якімі яны маглі быць, чаго маглі дасягнуць, зьведзеныя да часу, так ніколі і нікому ня яўленыя атланты гэтага краю. Стоеная і пахаваная на занядбаных вясковых могілках яго доля. Але мімаволі мроілася, што ўсё яшчэ перакруціцца, усё яшчэ вернецца. I быць людзям будучым як гэтыя дубы-волаты. Будучыня прарасьце з іх незапатрабаванага праху. Дубы на іх могілках — гэта толькі прадвесьнікі іх. Мо якраз гэтага сёньня і баяцца хворыя на бяспамятнасьць і забыцьцё мінуўшчыны. Таму так і накідваюцца на іх, рэжуць, высякаюць, пляжаць паўсюдна айчынныя дубровы, зводзяць, нішчаць гонар, красу і прыгажосьць бацькаўшчыны, каб хадзіць і таньчыць па паркету з праху нябожчыкаў, спаць, множыцца ў ложках з таго ж праху, гандляваць ім па замежжах. Толькі на забыцьці былога ніхто яшчэ не разжыўся, ніхто не забагацеў. I будзе, будзе кара жывым з таго сьвету ад кожнага дуба, ад кожнай магілкі пракляцьце і спагнаньне кожнаму да дзявятага калена. Сьпіс гэтага спагнаньня ўжо складзены. I людзі ў хуткім часе атрымаюць яго. А магілкі бабулі ён так і не знайшоў. I ў вёсцы не засталося нікога, хто мог падказаць, хаця езьдзіў ён у праведкі і пошукі безыменнай магілкі даволі часта. Ужо мо з цікаўнасьці болей, прыроджанай настырнасьці: ня можа ж быць, каб кроў не адгукнулася крыві. Насамрэч, здаецца, ня можа, а было. Яго бабуля схавалася сярод нябожчыкаў і не аказвала сябе. Спачатку ён думаў, што яна крыўдуе за нешта на яго. Але потым прыйшоў да высновы, што тут нешта зусім іншае: нябожчыкі-тагасьветнікі ня вельмі прагнуць зьвязвацца з жывымі. Так, яны адтуль бачаць і чуюць усё, але ня хочуць адкрывацца. I што за чым стаіць — загадка для будучых пакаленьняў ужо і далёкіх, далёкіх стагоддзяў. Няўміручасьці, калі яна наканавана чалавецтву, калі жывыя і мёртвыя паразумеюцца ўсё ж. А пакуль што разуменьня не было. Аднойчы ён прыехаў на могілкі з сынам. Тры дні па ўсёй, здаецца, зямлі безупынна ішоў дождж. Неба і зямля спраўлялі па некім хаўтуры. Нават палеская пясчаная глеба ўжо адмаўлялася прымаць ваду. Мо то зноў бабуля адмаўлялася бачыць свайго ўнука і праўнука і заступала ім дарогу. Яны бітую гадзіну дарэмна коўзаліся сярод адсырэлых і непрыветных магілак. Потым пайшлі па хатах распытваць людзей. Нават аб’езьдзілі навакольныя вёскі. I гэта было дарэмна. У няўцешны лівень кінуліся зноў на могілкі. Падышлі ўжо з другога краю. Аказалася, што на могілках шмат хадоў і выхадаў, варотаў, варотцаў і брамак. I калі б гэта на яго волю, ён бы павярнуўся ўжо і кінуў шукаць магілку. Але тут сын навёў яго, зьдзівіўшы рашучасьцю і ўпартасьцю і не зважаючы на яго маўклівае нежаданьне зноў ісьці на могілкі. Ён пайшоў за сынам, яму была да спадобы яго апантанасьць, настырнасьць – амаль яго. I тут ім нешта прабліснула. Неба зьлітасьцівілася, лівень ачах, нават над дубровай крыху праясьнела. І насустрач ім як выбегла сьціплая, не сказаць каб зусім занядбаная, але трохі больш за іншых парослая травой магілка. I металёвы, звараны з трубаў крыж на ёй быў таксама ня вельмі паглядны, з аблупленай чорнай фарбай, дзе-нідзе пабіты ўжо іржой. Але са старой і выцьвілай фатакарткі на тым крыжыку глядзелі вочы яго бабулі. Ён скамянеў і страціў голас. I толькі крыху пазьней ужо, ачомаўшыся, разглядзеў, што прозьвішча пад фатакарткай чужое, не яго бабулі. У першую хвіліну хацеў павярнуцца і пайсьці прэч, але ж нешта ўтрымала яго. Жаль, шкадоба перавярнулі душу: і гэта ўсё ж яна, яго бабуля, падала ім знак з таго сьвету. Не пажадала паказацца сама, злітавалася над ім мо нават над яго сынам, сваім праўнукам, паслала некага насустрач яму. I гэтага некага трэба было прывеціць. Тым больш, што ў гэтага некага было імя яго бабулі, хаця прозьвішча толькі зусім іншае. А гады нараджэньня і сьмерці сыходзіліся. I яны з сынам на лаўцы пад дубам разгарнулі жалобны стол: хай тут ляжыць і невядомы, мусіць, чужы яму чалавек, але ж чалавек. I гэтаму чалавеку нешта трэба ад яго, калі ўсё так дзіўна сыходзіцца і разыходзіцца. Няйнакш гэта старая ў нейкай змове з яго бабуляй, і яна зычыць, зычыць яму. I, пэўна, ківае з таго сьвету, наракае, а мо і папярэджвае. I гэта зусім ня ён з сынам знайшлі яе. Яна сама, не жадаючы ў гэтым прызнацца, тоячыся выбегла насустрач ім, напярэймы яго грэшнага жыцьця, грэшнай яго душы. Паківала за ўсё, дзе ён ужо схібіў ці хацеў схібіць, хоць і мімавольна пераступіў праз сябе па ленась­ці ці адчаю. За кроў, пралітую хаця і няўмысна, але ўсё роўна пралітую дзеля яго. Бо зямля ўжо перасыцілася, набрыняла ад крыві, хаця заўсёды стаяла і будзе стаяць на ёй. Так ужо ёй суджана. Ад крыві захлынуліся ўжо на тым сьвеце нават нябожчыкі. Ужо і магілкі хаваюцца. Мёртвыя адмаўляюцца бачыць жывых. Зямля, як і чалавек, хіжая. I толькі пакуль льецца кроў, яна жывая. Але ў адрозьненьне ад чалавека зямля ведае меру. Гэтая ж мера цяпер парушаная. Парушыў яе чалавек. Пачаў заносіцца і забягаць наперад самому сабе, заступаць сабе дарогу, што наканавана яму толькі заўтра. Лічыць, што яго заўтра – гэта сёньня і ён нагбом ужо п’е ўсё, што п’ецца, жывіцца сваёй крывёю. А дзе п’ецца, там і ліецца. I па ўсёй зямлі ліецца жывая кроў. Зямля не пасьпявае ўвабраць яе, адстае ад чалавека ў крывапіўстве. Зьбілася раўнаўвага: чалавек — зямля, зямля — чалавек. I трэба некага мяняць: ці то чалавека, ці то зямлю. Аднаму з гэтых двух трэба як мага хутчэй саступіць, а мо і зусім адысьці ў нябыт. I ці ня значыць гэта — у мінулае, каб знайсьці і займець зноў сваю былую сілу. Знайсьці страчанае ў імклівым і жорсткім змаганьні за жыцьцё і дабрабыт. Знайсьці новае старое. Старое — новае, новае — старое і паяднаць іх. І тым выратавацца. Выратавацца тым, што ацалела, захавалася толькі ў казках, сказах, легендах і паданьнях, што дзе-нідзе толькі жыве на печы і ў цёмным, зацягнутым павуцінай, куце вясковай хаты. Інакш —вечнае забыцьцё ўжо ня мёртвых — жывых. Інакш – непазьбежнасьць захлынацца ў створанай дзеля саміх жа самімі крыві, крыві беспамяцтва. І гэтая шчымлівая і горкая сустрэча на могілках – знак яму. Знак таго, што мо ён яшчэ не зусім прапашчы, нехта ўсё ж моліцца за яго і спадзяецца выратаваць, як ратавалі колісь, яшчэ пры сваім жыцьці, маці і бабуля. Намёк з таго сьвету на ўратаваньне ў будучым. Мо гэта ўжо апошняе папярэджваньне перад тым, калі адвернуцца ўсе анёлы, што да гэтай пары не цураліся яго. Знак, намёк, папярэджаньне, а мо і прысуд? Ён разгадваў гэта ўсё сваё астатняе жыцьцё да сёньняшняга дня. А сёньня, во зараз, здаецца яму, наблізіўся да спасьціжэньня таго, што за гэтым стаяла: бласлаўленьне ці пракляцьце. Пакуль што, падобна, ні тое, ні другое, хаця пэўнасьці яму і ня дадзена, бо паміж тым і другім невялікая розьніца. Усё цяпер залежыць ад яго самога. Яму паслалі толькі знак, а як ён прачытае яго, як паверне і куды ступіць, так яно і будзе. Усё залежыць ад яго самога. Гэта толькі здаецца, што жыцьцём уладарыць выпадак. А насамрэч выпадак толькі даецца, падкідваецца чалавеку, а як ён яго выкарыстае — гэта ўжо лёс, сам чалавек і яго наканаваньне. Таму і столькі выпадковасьцяў у жыцьці чалавека, а дарога ж адзіная, адзіненькая. Выпадковасьці ж, знакі — толькі сьведчаньне, што ў яго ёсьць выбар, як вехі. I ў кожнага з іх вялікае мноства, ня менш, чымсьці калдобінаў на дарозе ці купінаў на балоце. Хаця наконт купінаў, тут яшчэ думаць і думаць трэба. Ці не былыя гэта людзі на сваіх сенажацях, колішнія паляшукі. Вельмі ж падобныя. Гібелі, гібелі, выжыльваліся, цягнулі гізунты на сваіх балотах, зьвіваліся ад каўтуноў, заходзіліся, рудзенька марнелі ад ліхаманак і малярый, адыходзілі, убіўшыся ў складзеныя імі ж копы, стагі і прарасталі, аднаўляліся зноў спавітымі атавай купінамі на п’едэсталах балотаў. Купінай — вехамі і знакамі сваім бяспамятным нашчадкам. I цяпер гэта быў яму знак. Знак першы. Няпоўны. Выйшла з таго сьве­ту старая. Яго бабуля, ці мо нехта іншы, каму яна наказала сустрэцца з ім і, нічога не гаворачы, загадаць загадку, каб ён паварушыў мазгамі. I ён паварушыў. Памылкова ці не — хто ведае, абраў сваю веху, сваю купіну. Стаў хатай каля спрадвечнай ракі Пціч, нарачонага свайго Сьціксу, па якому рана ці позна, але непазьбежна давядзецца сплыць яму. Менавіта дзеля гэтага кожнаму і дадзена рака. Таксама ж знакавае дараваньне. Мо таму іх так і нішчаць у гэтым краі, зводзяць і асушваюць. І быў яму знак другі. Хаця і больш пэўны, але таксама загадкавы, таму ён і не адразу, выходзячы з ночы пасьля сну, зразумеў яго. А загадка ж была такая просьценькая. Зусім не мудроны знак цяпер у яго за плячыма ў яго рэчмяшку. Жывы — шкрабецца, валтузіцца і голас падае. Нагадваюць пра сябе трое няўрымсьлівых і занюханых кацянятаў, якіх ён зараз нясе па кладках праз раку Сьцікс. Сьціксам палягала ёй, падобна, быць кацянятам, але ён іх нясе пад краму каля новазбудаванай царквы. Трох таксама ж разгубленых і трывожных ужо аднёс. Адзін, спакойны і ўсьмешлівы, чакае зазнаньня сваёй долі на вераньдзе. I ўсяго атрымліваецца, — сямёра. Сямёра кацянятаў, што знайшлі ўначы яго селішча, прыйшлі да яго ў адведкі. I нездарма ўсё гэта, нездарма. Як зыходзіцца гэта ўсё на яго жыцьці, у якое ён уваходзіў, і ішоў праз кроў і сьмерць. Кроў і сьмерць семярых, хаця іх, зразумела, куды болей. Сямёра —гэта толькі на яго памяці, можна сказаць, крэўныя, родныя. I ён ці не штоноч, асабліва зімой, калі ночы такія доўгія і турботныя, узгадвае кожнага з іх паіменна. Пералічвае і просіць прабачэньня, хаця і ведае, што гэта грэшна: нябожчыкаў няварта непакоіць, ім, мо больш, чым жывым, патрэбны адпачынак, вырачэньне ад зямнога тлуму, але ён няздольны справіцца з сабой. Вінаваціцца і вінаваціцца, ня маючы аніякай магчымасьці сплаціць па пазыках свайго ад нараджэньня крывавага лёсу. Сплаціць самым блізкім. I па ўсім, гэтыя блізкія яго там пачулі. Усе сямёра. I далі знак, прыслалі сямярых кацянятак — у дзень памінаньня продкаў. На Дзяды. А абралі менавіта коцікаў мо таму, што ён вінен перад імі. Перад сваім хатнім катом па імені Пім, якога ён пашкадаваў, колісь хворага падабраў на вуліцы і выхадзіў. Той Пім — сібірскі валёнак — з сібернай вуліцы ўлез яму ў душу. I ў ім было столькі ўдзячнасьці, цеплыні, што людзям і ня сьнілася. Гэта быў як сам ён, з яшчэ непатрачанай тады цікаўнасьцю і замілаваньнем да ўсяго існага, маладой гатоўнасьцю і прагай пакланяцца і любіць усіх і кожнага. На гэтым, пэўна, яны і парадніліся. Але коцік мо і ад немагчымасьці жыць на поўніцу гэтай сваёй усёпаглынальнай дабрынёй, пяшчотай і ласкай, нечакана захварэў, занудзіўся. Ён ня здолеў яму нічым дапамагчы. Тры дні кот ні па малому, ні па вялікаму не хадзіў на двор. Ветэрынары сказалі, што гэта ўжо ўсё, ня трэба яго мучыць. Ён не паверыў. Працягваў мучыць, прымушаў глытаць мікстуры і таблеткі, бясконца ўграваў электрагрэлкай, гладзіў жывот. Распрануўшыся, клаў коціка на жывот сабе. I, здаецца, нечага дамогся. Коцік тройчы памачыўся яму на жывот. Ён, узрадаваны, пацалаваў яго ў гарачы носік, коцік жа ў адказ, пэўна, ня маючы сілы падаць голас, вялым, што анучка, язычком аблізаў яму твар. А потым нязводна і доўга пачаў узірацца ў яго вочы, нібы імкнучыся запомніць яго назаўсёды, як ён некалі ўзіраўся ў вочы бабулі. Ён зразумеў, што так яно і ёсьць на самой справе. Коцік разьвітваецца з ім і просіцца, каб яго тут больш ня мучылі. Ён падхапіўся, знайшоў сумку, узяў у рукі коціка. Той даверліва прыпаў да яго. Каб не заплакаць, ён хапатліва пачаў запіхваць яго ў сумку. Коцік спачатку не даваўся, пругка выпнуў сьпіну. Ён яшчэ пасьпеў зьдзівіцца яго ўпартасьці, жывой сіле жывога, якую адчуў у яго касьцяку і прыціснуў коціка даланёй, ужо не хаваючы сьлёз. Коцік здаўся яго сіле, падпарадкаваўся ёй. Моўчкі згадзіўся і прыняў наканаванае, як гэта могуць прымаць і прымаюць толькі вельмі старыя людзі і жывёлы. Але яшчэ больш яго агаломшыла тое, як коцік, калі ён ужо перадаваў яго ветэрынару, лічы, кату, будучы і сам катам, павярнуў галоўку і палізаў, як пацалаваў, яго руку. Руку свайго забойцы. І дамоў ён вяртаўся з праклёнам. З праклёнам самога сябе, сонца, неба. І грэшны, грэшны, таго, хто дапускае такое, прыгаворвае чалавека да такіх пакутаў. Вось чаму ён і здрыгануўся, убачыўшы ў сябе на вераньдзе семярых кацянятак, чаму не ўсьміхнуўся таму ўсьмешліваму вусатаму чорціку-піянерчыку, што пачаў барабаніць ранкам у яго акно. Яму ўсё яшчэ балела тое колішняе. I сёньняшняя нечая літасьць была балючай і апякаючай. Але рабіць было нечага. Трэба было падпарадкоўвацца ніспасланаму і наканаванаму. Усіх семярых кацянятаў прыняць ён ня мог. Заставаўся толькі адзін, самы вясёлы і настырны. I ён цяпер ведаў і сьвята верыў, чый дух у гэтым коціку, чыя душа. Гэта яна, яго бабуля, навяла і прывяла коціка да яго селішча. I больш грашыць ён ня мог. Быў жа яму знак першы. Быў знак другі. I будзе яшчэ, ён не сумняваўся, знак трэці. Ён адамкнуў дзьверы і паперад сябе, як гэта і водзіцца на ўлазіны, запусьціў коціка ў хату, каб той блаславіў яе на прыбытак, хаця, як ён разумеў, бласлаўленьне ўжо адбылося. А самі ўлазіны, як гэта робіцца, з накрытым сталом і сьвятаром, ён справіў толькі на наступны год, вясной, прайшоўшы праз супраціўленьне жонкі, бо тая ў першую хвіліну наадрэз адмовілася прыняць коціка ў гарадскую кватэру. – Ці я, ці кот! — сказала яна, калі ўбачыла яго з коцікам. Ён моўчкі павярнуўся і пайшоў прэч. Жонка адлавіла яго ўжо каля машыны. I зноў жа кот апярэдзіў яго і жонку і ў гарадской кватэры. Да парогу спакойна і сьцішана ўграваўся на яго грудзях пад курткай. А тут як шылам яго ўкалолі. Выдзерся, скочыў на падлогу ў калідорчыку, выпрастаў хвост, усьмешліва азірнуўся і з высока ўзьнятай галавой шмыгнуў у адчыненыя дзьверы, нібыта заўсёды жыў тут. – Нахабнік — толькі пасьпела мовіць усьлед яго хвасту жонка. А недзе праз хвіліну ўжо яны абмяркоўвалі, якое імя даць коціку. – Тэрык, — сказаў ён. – Што гэта за імя? Тэрык, Хачык, ён што, асоба каўказскай нацыянальнасьці? – Не, проста тэрарыст. Ён узяў мяне тэрорам. Прымусова, як тыя ж асобы каўказскай нацыянальнасьці бяруць заложнікаў. – Гэта так. Так і ты мяне прымусова з ім. Але ж у імёнах катоў павінны быць шыпячыя літары. Па іх кацінаму званьню. Біч. – Тэрык, — настойваў ён. — У імёнах мужчынаў павінны быць раскацістыя і цьвёрдыя літары. – Гэты тэрарыст усё ж сьметнікавы, прыйшоў да цябе са сьметніку. I таму — Біч. Былы інтэлігентны, а цяпер сьметнікавага паходжаньня чалавек. – Сама ты... Я сказаў Тэрык. I будзе па-майму. — Хай так яно і будзе, хай будзе па-твойму. I коціка, вядома, назвалі Бічом. Мо і гэта было наканаваньнем: былы інтэлігентны чалавек — біч Божы. Раяваньне на пупе Зямлі Крута пачынаўся і надта ж пакручаста ішоў той год. Год знакавых супадзеньняў і знамянальных выпадковасьцяў. У Атлантычным акіяне сышліся і не разышліся дзьве падводныя атамныя лодкі. Амерыканская і англійская. Лічы, два раённыя цэнтры з усім насельніцтвам і мураванкамі гмахаў пайшлі ў падарожжа па планеце, сустрэліся і не саступілі адзін адному дарогу. А зямля ж такая вялікая, акіяны бязьмежныя. А вось так адбылося. Горш, чым у тым анекдоце, калі ў адзін і той жа тунель на аднарэйкавай чыгунцы ўвайшлі два цягнікі. Увайшлі, але ж абодва і выйшлі, не пацярпелі. Бо ня лёс. А тут двум хмарачосам са сьмяротнай зброяй у акіянскім прасторы наканавана было зусім іншае. І ці гэта толькі доля атамных страшыдлаў. Хто ведае пра наканаваньне і наколькі яно зьвязанае з лёсам нашым. Якія конікі яно здольнае выкідваць. Колькі і як будзе гуляцца з чалавекам. А мо ўжо якраз на гэтую хвіліну і заканчваюцца яго гулі з намі: падчас рашэньня аб будаўніцтве ў нас атамнай станцыі, якую нехта з высакалобых і імпэтных будаўнікоў нашай новай сьветлай будучыні прапанаваў нават абвясьціць усенароднай будоўляй, пачаць зьбіраць з народу грошы. І гэта пасьля Чарнобыля, прах якога яшчэ ня збыты. Народ яшчэ не пасьпеў пахаваць усіх сваіх нябожчыкаў. Сапраўды, гэта падобна на загад зьяўляцца цэлай краіне пад шыбеніцы ня толькі са сваёй вяроўкай, але яшчэ і з мылам. І ці варта гаварыць пра лёс, калі дурань сутыкаецца з атамам. Дурань з магутным дурнем. І паразумецца ім ня дадзена… У велічы і маўклівай бязьмежнасьці космасу знайшлі адно аднаго і зноў жа ня здолелі разысьціся, сутыкнуліся два спадарожнікі. З гучным пацалункам пабраталіся два стварэньні, дзьве цывілізацыі магутнага розуму гомо сапіенса. Адно ўжо адышоўшай ў нябыт імперыі былога Савецкага Саюзу, другое яшчэ пануючай у сусьвеце імперыі – Злучаных Штатаў Амерыкі. І гэта, пэўна, вялікае шчасьце, што на планету абрынулася глабальнае пацяпленьне. Было б такое падчас халоднай вайны, апошняя магла б стаць гарачай, вынішчальнай для чалавецтва. Рана, вельмі рана гэта чалавецтва набыло такую жахлівую моц, касьмічную ядзерную зброю. Гняце яна і гнюсіць яго паўсюдна. І па ўсім, недалёкі той час, калі гэтая сіла і моц, неабдымнасьць і вынаходлівасьць розуму чалавека зьвядзе яго ў магілу. Знакі, знакі таму паўсюдна: на зямлі, у акіяне і космасе. Варта толькі зірнуць на сонца. Ды не адно – надараецца ўранку, а два, а то і тры адразу. Тры сонцы на адно зямное неба і ў адзін і той жа час, ня кажучы ўжо нічога пра тое, што на кожным і з кожным з іх адбываецца, як згараюць і гінуць сусьветы. А на самой зямлі канчаюць самагубствам азёры, рэкі, рыбы, птушкі і людзі. Званкі, знакі ідуць адусюль: з Чалябінску, Манхэтэну, Чарнобылю, Таіланду, ад неапазнаных лятаючых аб’ектаў, пірамідаў Хеопса, магілы Цімура і самога чалавека, які ні з таго, ні з сяго пачынае гаварыць на нікому невядомай мове, трызьніць нябытам і хапатлівымі ўцёкамі ў маленства і вар’яцтва, псіхіятрычныя лячэбніцы… Але ж, як гэта ні горка, а трэба жыць. Трэба жыць, як набяжыць, што ўжо ўсім, тое і бабінаму ўнуку. Мудрыя грэкі ў свой час весела разьвітваліся з маленствам. Ня будзьма ж і мы дурнейшымі за іх. Таму – наперад і напярэймы адно аднаму ў наш айчынны рай, бо як сьпявала некалі савецкая папса: “трудовые будни – праздники для нас”. Вернемся да нашага коціка, гэта значыць, да Біча. Цяпер ужо канчаткова Біча – былога інтэлігентнага чалавека. Крута пачынаўся той год і для яго. Хаця ён нечакана для сябе на пачатку вясны апынуўся ў тым раі, і ня дзе-небудзь, а на самым пупе зямлі, так званай Пупляндыі. Але раней, чым гаварыць пра гэта, трэба вызначыцца з месцазнаходжаньнем таго пупа. У яго існаваньні, зразумела, ніхто не сумняваецца, каб упэўніцца ў гэтым, трэба толькі задраць сарочку: ён ёсьць, быў і будзе. Край неабходна адзначыць толькі адно – іх занадта ўжо разьвялося на сьвеце, і даводзіцца іншым разам здымаць і штаны, сумняваючыся, дзе ён канкрэтна месьціцца ў кожнага з нас – у галаве, на чэраве ці трохі ніжэй. Адно толькі з пэўнасьцю можна сьцьвярджаць, што пупоў тых сёньня значна больш, чым людзей. Па-першае, што ні чалавек – то пуп, пупік ці пупочак – не гаворыць, а лапоча. А па-другое, і гэта галоўнае, некаторыя з чалавекаў выпручваюцца, так прагнуць, каб пуп іх знаходзіўся ня як прышч ці скула на роўным месцы, а паўсюдна. Карціць вывесьці свой уласны прышч на людзі, на пагляд усяму сьвету. Іншымі словамі, аслупаваць, уганараваць сваю пупочую адмет­насьць і значнасьць узьвядзеньнем уласнага пупа на п’едэстал. Памятаеце, як гэта ў паэта: «Я памятник себе воздвиг нерукотворный». З Пушкіным можна і паспрачацца: помнік яго ўсё ж рукатворны, а тут атрымліваецца – парупілася сама прырода. Такім чынам на аднаго чалавека прыпадае ўжо два бугры на родным чэраве і трэці ж не падгадзіў, выпінаецца, як мае быць. Але акурат ад гэтай дваістасьці ці траістасьці бярэ пачатак нейкая дзіўная зьява, да канца неспазнаная нават навукай яшчэ. Мо і ад замілаваньня ўласным, абагаўлёным у граніце, мармуры ці бронзе пупом – пад ім часьцяком заводзіцца звычайная жаба-рапуха. Нешта ўсё ж прадчуваюць земнаводныя, угадваюць, хто больш ім блізкі і спажыўны, каго ім лацьвей абсмоктваць, мілаваць і цалаваць. Але перш, чым заняцца гэтым, тая жаба пачынае душыць, разьдзьмухаць і зводзіць да падабенства сабе сьвежанароджаную і ўжо родную ёй істоту. А ўсе мы добра ведаем, што вынікае з таго, калі пачынаюцца любошчы з жабай, яна нас пачынае лагодзіць і сыціць, даваць нам цыцку. Не аднаго, не аднаго бласлаўлёнага і ўсюдыіснага яна гэткім чынам ужо ўганаравала і прылашчыла. Звычайны ж яе нашчадак, хаця ўжо і ўшанаваны, пачынае насіцца з самім сабой і сваім пупам, як з пісанай торбай. І паўсюдна яму мроіцца і трызьніцца небясьпека, усюды нехта падпільноўвае, падседжвае, а то і замахваецца на яго пупочую існасьць. Ён не дае ўжо веры і свайму ўласнаму пупу – ні першаму, ні другому, ні трэцяму. Усе яны здаюцца яму ненадзейнымі, бо з такімі ж хітрыкамі, як і ў яго: нездарма ж так часта бурчыць жывот, нехта другі ж – больш жвавы, усеўся ня там, дзе трэба, і пазірае некуды ўбок на іншых. Усеўся ці не на яго месца і не на саменькай, што ні на ёсьць сярэдзіне сусьвету, а крыху збочыў уначы, калі ён выпусьціў яго з вачэй. А мо ў той жа начы знарок так зрабілі, перасунулі, каб падгадзіць яму. І ўвесь час носьбіту шматлікіх пупоў і каханак жабаў нешта муляе, муляе: каб жа гэта так зацьвердзіцца на планеце, што было б ужо непаваротна, незваротна. І дзеля гэтай незваротнасьці ён пачынае насаджаць, множыць і пераносіць пупы з аднаго ўгноенага ім месца на другое. Толькі ўчора ён стаяў тут, а ўжо заўтра яму кажуць: не, тут вас не стаяла. І ён ужо ня тут і ня там, бо там вам ня здзесь, але калі нада, то трэба. І разумей гэта просты аднамоўны чалавек як хочаш. Адсачыць іпастасі ці паймець яго на адным месцы і слове немагчыма – “чудище обло, озорно, огромно, стозевно и лайяй” – ён куды больш за Януса шмат­аблічны і ўсёісны. Ён як цыганскі табар рушыў ужо ў неба, пакінуўшы нам некалькі пупоў зямлі і адно пытаньне: які ж іх сапраўдны. І тут, каб адказаць на яго, мы ня хочам, але мусім зьвярнуцца да нашага славутага і знакамітага Несьцеркі, які яшчэ ў сівой мінуўшчыне на адным з тусовачных, пэўна ж, апазіцыйных мітынгаў слушна сьцьвярджаў: пуп зямлі тут, дзе я знаходжуся, дзе зараз я стаю. Сыходзячы менавіта з гэтага, трэба, пэўна, шукаць і рай, калі ён, зразумела, ёсьць. А на нашай бацькаўшчыне рай несумненна ёсьць. Павінен быць згодна ўсім нашым законам, указам і нарэшце самой нашай Канстытуцыі, усенародна ўхваленым першым і апошнім рэферэндумам. Такім чынам, наш рай месьціцца вакол пупа. Для недаверлівых ці самых дасьціпных вось яго дакладныя каардынаты: там, дзе знаходзіцца і стаіць зараз на чатырох лапах Біч – былы інтэлігентны чалавек, а цяпер звычайны, хаця і ўсьмешлівы хатні коцік, якому пашанцавала трапіць у рай. У такое прыўкраснае месца і пры жыцьці яшчэ, ня так, як усім іншым. Мы ж добра ведаем тых і іншых, няма сакрэту, хто і як туды, у рай, трапляе. Рай тут утварыўся даўно. І ўпершыню зьмецілі, прыгледзелі яго ня мы і нават ня нашыя продкі, ня людзі. А хтосьці з далёкага-далёкага сусьвету, з космасу, ці не папярэднікі прышэльцаў, што зьніклі ў Тунгускай тайзе. Яны імкнулі да нас, калі тут было яшчэ мора, і мы толькі вытыркаліся з вады ў непаразуменьні, што з нас яшчэ будзе. Вось гэтыя далёкія пры­шэльцы і імкнулі да нашага непаразуменьня. А мо было і крыху інакш. І хутчэй інакш. Ці не з самога сатварэньня сьвету жылі тут людзі. І куды больш разумныя за нас сёньняшніх, нашыя далёкія продкі, якіх ужо каторае стагоддзе шукаюць на зямлі, у акіяне і нават на Марсе, Месяцы і Млечным шляху вучоныя, дасьледчыкі ўсёй нашай планеты. Шукаюць людзей-волатаў. Багоў, атлантаў, спрачаюцца і ня могуць прыйсьці да згоды. А яны жылі, дзе мы сёньня жывем. І мо былі ні багамі, ні атлантамі, а такімі, як і мы. Толькі волатамі духу і розуму, сапраўднымі валадарамі зямлі. А Атлантыды і атлантаў, як мы іх сёньня ўяўляем, мо ніколі і не было. Была Атлантыда духу, невымяральнага і непараўнальнага з тым даволі сьмярдзючым і брыдкім душком, які мы набылі сёньня. А наканавана ж нам было зусім іншае, велічнае і вячыстае, што засталося толькі дзе-нідзе на зямлі і ў чалавеку як дзіва, як нешта неспасьціжнае. Мы адмовіліся і выракліся сваёй будучыні, зьбіліся з тропу і пайшлі інакшым шляхам, вынайшлі кола і пакаціліся на ім і за ім у нікуды. І збылі, страцілі той духоўны калідор, які ўжо ў нас меўся, які злучаў нас з космасам, бо і сам чалавек быў істотай касьмічнай. І наш касьмічны калідор духу пераўтварыўся ў калідор распаду, бясконцых боек і войнаў. Якраз у тым здушаным, ганебным калідоры мы і апынуліся. І толькі адзінкі, і тое на нейкае імгненьне, калі справа тычылася жыцьця і сьмерці вельмі некага дарагога, крэўнага ім, здолелі захавацца. Як здолела захавацца і захаваць у сабе былое яго бабуля, выцягваючы яго з таго сьвету ўжо. І нездарма на тую хвіліну так дзівілася вуліца. Бабуля адмовіла сьмерці і пры гэтым, як казалі пазьней, нібыта сама зьнікла, пераўтварылася ў нешта ці некага зусім іншага, хто вырас, сягнуў аж у неба, засьціў сонца і ці не спыніў сам час, бо яна і яе ўнук на нейкае імгненьне прапалі з людскіх вачэй. А потым узьніклі зноў. І гэта сьведчаньне таго, што дух былога яшчэ жывы, што космас, сусьвет яшчэ з намі і ў нас. Валадароў космасу, волатаў духу цягнула і цягне да зямлі людзей: добрае прыпадае да добрага. Толькі паразумецца зямному і касьмічнаму пакуль ня дадзена. Было ня дадзена з той спробы, калі тут людскія палеткі яшчэ колісь прарасьлі крэмнямі, і спробы другой, больш набліжанай да нас па часе, на самым пачатку дваццатага стагоддзя, у Сібіры, у Тунгускай тайзе. На падлёце да нас і нашага мора Герадота касьмічныя спадарожнікі пацярпелі аварыю. Рэшткі карабля абрынуліся на мора і ўтварылі ў зямлі вялікую праломіну. У тую праломіну, як у прорву, і пайшло нашае мора разам з нашымі продкамі. А па нашай зямлі ва ўсе бакі, дзе сёньня нашыя палеткі, дзе мы арэм, сеем і зьбіраем ураджай, разьляцелася начыньне таго касьмічнага прышэльца, і найбольш –– крэмні. Крэмні, з дапамогай якіх тут спакон веку здабывалі агонь, нават ня цямячы, што агонь той – іскрынкі толькі жару нябёс. І нам даравана ад яго толькі высякаць на трут агеньчык і прыкурваць, запальваць печ. Але ж крэмні, вогненныя пісьмёны сусьветнага розуму, нікуды ня зьніклі з нашых палеткаў і ня зьнікнуць: рукапісы не гараць. Прыйдзе час, і камяні загавораць. І голас свой яны набудуць на нашай зямлі, бо толькі мы адныя ў сьвеце так жывім іх, ахвяруем ім столькі нашай крыві. І волаты духу адродзяцца. Ня трэба іх недзе далёка шукаць. Яны прабіваюцца з глыбіні зямлі, выходзяць са страчанага намі мора Герадота. Не дарэмна паўсюдна сьвет пакутуе ад землятрусаў. То бунтуе нашае мора, то пнуцца, лічы, з таго сьвету да нас нашыя продкі, атланты і волаты духу. Некаторыя з іх ужо тут, сярод нас. Мо гэта дзеці індыга, якія пачалі нараджацца апошнім часам. Мо пакуль яшчэ і камяні, крыжы, якімі прарастаюць старажытныя могілкі сьвятой нашай Тураўшчыны і Полаччыны. То просіцца вонку і падае нам знакі нашае зьніклае, але не супакоенае, бунтоўнае мора. І прыйдзе час, прыйдзе час, і яно прарвецца. Мы набудзем сваё, страчанае. А пакуль што спраўна цісьнем вынайдзеную намі карчоўку – толькі на гэта нашага розуму – цішком папіваем пладова-выгаднае чарнільца, душымся бульбай, з-за якой нас ня без пагарды нараклі бульбашамі, больш глядзім сабе пад ногі, моўчкі смаркаемся ў анучку і часта бегаем за хлеў. А куды нам яшчэ бегаць, куды імкнуць у Пупляндыі. Усё ў нас ёсьць, усё мы маем. З кім бы падзяліцца яшчэ. Бульбашы такія ж людзі, як і ўсе астатнія. Толькі са знакам памяркоўнасьці і якасьці. І Біч быў цалкам нашай пароды, толькі больш усьмешлівы. Коцік, што з яго возьмеш. Але калі ён трапіў у рай на пупе зямлі, яму было не да сьмеху. Бо яго ў той рай зацягнулі сілком. За шкіркі выцягнулі з добраўладкаванай гарадской кватэры, кінулі ў чэрава нейкага сьмярдзючага і пагрозьліва рыклівага страшыдла і павезьлі. Ён шалёна супраціўляўся, бо ўвогуле з-за сваёй свавольнай і дзікай натуры няздольны быў трываць нават самага нязначнага прымусу. А што прымус будзе, ён зразумеў загадзя, зранку, бо, хаця яшчэ і не зусім дарослы, быў ужо, як і ўся іх парода, надта праніклівы і кемлівы. І калі прысьпеў той час браць яго за шкіркі, ён схаваўся, зьнік бяз сьледу і знаку, і добрую гадзіну яго шукалі па ўсіх трох пакоях, шафах і нават кухні. Шнырылі, шнырылі – няма чорта кудлатага. Нарэшце, пад газавай плітой на кухні пазналі па зялёнаму хіжаму пробліску з-пад ілба вачэй. Але і тады ён ня даўся ў рукі, перабег з кухні ў адзін пакой, потым у другі, плюшчыўся пад ложкі і канапы. У пакоях перавярнулі ўсю мэблю. Але ката як карова языком зьлізала. Ня кот, а сапраўдны Біч. – Кінь ты яго тут. Вымерхаецца – азавецца, – ня вытрымала жонка. – Куды ж кінь, ехаць трэба, – ціхенька запярэчыў ёй гаспадар. – Ён жа тут перавярне ўсё дагары нагамі, пагрызе і падзярэ ўсе твае шпалеры. Наконт шпалераў пагроза была слушная і не беспадстаўная. Біч даўно ўжо ўпадабаў дзерці шпалеры. Прынамсі ж, ведаў, што гэта шкода, і прыпадаў да іх цішком, калі над ім не было аніякага вока. Выгінаў сьпіну, распускаў хвост, задзіраў угару лабастую галаву, востранька натапыранымі ад асалоды вушкамі стрыг паветра і пракудзіў, пракудзіў над шпалерамі. Пры гэтым, зараза такая, ні на хвіліну не забываўся, сьцярог кожны гук, кожны шэпт і шолах. І гаспадарам варта было ня тое што паказацца, а толькі натапырыцца ў думках – ня кот, а тэлепат – як ён з усіх ног з неймаверным спрытам маланкава кідаўся прэч. Гаспадыня добра ведала гэтую яго зладзейкаватую адметнасьць і шкадлівасьць, таму незадаволена буркнула: – Адзін кот, адзіны толькі біч, а столькі марокі, што ты, што ён, хто толькі ў каго ўдаўся. Гэта быў камень ужо ў агарод гаспадару, і ня першы камень. Гаспадар, узрушаны і ўзбуджаны ўжо крыху зацягнутымі першымі вясновымі зборамі на лецішча, засердзіўся: – У катоў і кошак жаночая натура, – мовіў ён амаль яшчэ памяркоўна. – Уга, ды твой Біч – гэта мой біч. А ты цалуешся з ім. – Раўнуеш, – сказаў гаспадар усё яшчэ памяркоўна. – Шкадую. – Каго? – Сябе, твайго Біча, цябе… – Пашкадаваў воўк кабылу – пакінуў хвост ды грыву. –То ж, гляджу я, вы ўсе валяецеся, конікі чортавы, загрызеныя намі, жонкамі. – Пілуеш і пілуеш, як тая лесапілка… – А-а, дык я яшчэ і лесапілка. – Ачахні, у рай выбіраемся, а ты настрой на дарогу псуеш. – Ранавата нешта ты ў той рай сабраўся. Ды табе кожны дзень – райскі. А ў мяне расада вяне. Памідоры канаюць, перцы чэзнуць. А ты тут яшчэ. Хапала аднаго чорта на маю галаву, дык яшчэ і другі навязаўся. Вось так гаспадары ў той дзень, ураньні яшчэ і палаяліся з-за Біча. Толькі лаянка гэта карысьці не прынесла і, па ўсім, ніколькі не кранула ката. Ён так і не паказаўся, і трэба было працягваць пошукі, бо ня кінеш жа яго ў хаце аднаго. На лецішча вызьбірваліся і ехалі надоўга. Выйсьце знайшоў гаспадар. – Нясі пыласос, – загадаў ён жонцы. Тая ці не з хвіліну думала, што гэта на яго найшло: то не прымусіш пыласосіць, а тут… Думала доўга, але ж сьцяміла і нават прылашчылася: – Які ж ты ў мяне мудры. Во заадно і прапыласосіш, даўно б так, родненькі. А то з-за ката… Справа была ў тым, што кот ненавідзеў пыласос. Ніхто ня мог і галавы прыкласьці, што за пагроза яму была стоена ў ім. Але варта было толькі ўключыць яго, як кот літаральна вар’яцеў, уцякаў так, што і лап не разгледзець. Пудзіўся пыласоса нават і тады, калі той маўчаў, азіраўся на яго, калі бачыў яго ў спакоі ў куце, але ж насьмельваўся набліжацца, глыбокадумна, толькі ўжо без усьмешкі. Доўга ўглядаўся ў яго, лыпаў вачыма і асьцярожна кратаў лапай. Вось і цяпер варта было гаспадару толькі прайсьціся з уключаным пыласосам па пакоі, як Біч, хвост трубой, выхапіўся са сваёй схованкі, скочыў зьверху шафы – нягоднік, увесь жа час сядзеў і наглядаў, які вэрхал з-за яго тут узьнялі, слухаў сварку гаспадароў. Апошняе асабліва было крыўдна гаспадыні. Яна ўхапіла яго, калі ён наладзіўся даць лататы ў другі пакой, затрымала за хвост. – Ты што робіш, – закрычаў на яе гаспадар, – катоў нельга цягаць за хвост. – Я яго б ня толькі за хвост– адказала гаспадыня. Я яго б… – але ўслых ня выказала, за што б яна яго, прытуліла і нават пагладзіла. Біч яе ласку адхіліў усім сваім напружаным і адразу ж пацяжэўшым усерджаным целам. Толькі было позна ўжо выказваць сваю злосьць, моц і волю. Біча, захутаўшы ў куртку, больш каб ён ня драпаўся, панесьлі на вуліцу і вывалілі ў салон легкавіка. Але і там ён адразу ж выказаў свой нораў, ні хвіліны ня ўседзеў на адным месцы, сноўдаў і поўзаў па салону, часам нешта вынюхваў, але не засяроджваўся на гэтым, больш імкнуў да шкла зачыненых вокнаў, толькі не запыняўся і на малюнках дарожнага руху, ня вельмі вабілі яго і навакольныя пейзажы, калі ўжо выехалі на шашу. Плакаў. Плакаў голасам і жыватом, па-дзіцячы несуцешна і няспынна. І супакоіць, даць рады яго енку ня здолелі, пакуль ён сам не стаміўся і заціх. Зашыўся ў неймаверна вузенькую шчылінку пад вадзіцельскім крэслам і прымоўк, здавалася, да канца дарогі. Але і гэта толькі здавалася. Неўзабаве ён выціснуўся і з-пад крэсла, узабраўся на калені гаспадару, уталопіўся на дарогу, што кулялася на яго. І гэта імклівае куляньне прыйшлося яму не да спадобы. Ён зноў пачаў па-дзіцячы каўкаць і круціць збоку ўбок галоўкай з пакрыўджана натапыранымі вушкамі. – Не круціся, бо прышпілю рэменем, ці ўшпілю, – пагразіў гаспадар. Невядома, падзейнічала пагроза, ці Біч нарэшце знайшоў тое, чаго прагнуў: утульнае яму месьцейка – амаль што за рулём легкавіка, як сапраўдны кіроўца, ці зацікавіў яго малады бярозавы гаёк, што пацягнуўся абапал дарогі, ён суцешыўся ўжо канчаткова і, падобна, упершыню за ўсю паездку набыў зноў сваю славутую і нязьменную ў гуморы ўсьмешку. Гаспадар зірнуў на яго і таксама заўсьміхаўся. І зусім не таму, што быў цалкам задаволены міралюбствам свайго ката. Некага нагадаў той яму, і так, пэўна, нагадаў, што ён адразу і прыдумаць ня мог – каго. Толькі праз нейкі ўжо час цюкнула: міністра. Міністра фінансаў, якога ён часта слухаў і бачыў па тэлевізары. У таго былі такія ж востранька натапыраныя вушкі і вечная ўсьмешка на вуснах. Такая ж саменькая, як і ў яго коціка. Не хапала толькі каціных дабрадзейна разьведзеных убакі вусікаў. А Біч і з вусікамі быў выліты міністр. Толькі і розьніцы, што ў апошняга ўсьмешка адна і тая ж, нязьменна дабразычлівая і чамусьці сумнаватая. А ў Біча пераменлівая, то шчырая і вясёлая, то горкая, паблажлівая, а часам і пагардлівая. І гаспадар адчуў гонар за свайго ката. Яго ўсьмешкі былі разнастайнымі і багатымі на адценьні пачуцьцяў. Хаця яго Біч быў сапраўдным Бічом, жабрак жабраком, за свой век і адзінай ламанай капейкі ня бачыў, а міністр сядзеў на мяхах грошай. – Быць і табе міністрам, – пацьвеліў свайго ката гаспадар. – Са сваёй усьмешкай можаш нават і ў прэм’ер-міністры выбіцца, а мо… – Але пра гэта “мо” нічога не дадаў. Дарога далей была без асаблівых прыгодаў і выбрыкаў ката і жонкі, як і павінна быць, калі набліжаешся да раю. Толькі перад уездам ужо на падворак лецішча гулка і суладна падалі голас суседскія сабакі, як у бубен ударылі. Аўчаркі. Адна, маці, сапраўднай вартаўнічай каўказскай пароды. Кудлатая, трохі расплывістая, касалапая і кульгавая. Нагу ёй пашкодзіў гаспадар коламі легкавіка, яна ўпадабала ў сьпёку адпачываць пад ім. Ад чаго і пацярпела. І хаця была жанчынай, імя ў яе было мужчынскае, Сеня. Так ужо атрымалася, у самым дзяцінстве гаспадары пераблыталі пол, назвалі Сямёнам. І таму цяпер звалі яе Ксенькай, альбо Аксіньняй. Аксіньня ўрадзілася вельмі разумнай і была прыроджаным правакатарам: поп Гапон у сабачым абліччы. Любіла ўтварыць шкоду, але так, каб самой пры гэтым застацца ўбаку, пазначыць свае шкадлівыя намеры і пусьціць наперад сына. Сына звалі Сэмам. Быў ён рослы, цыбаты нават. У адрозьненьне ад маці гладкапоўсьцевы, паджары, сумнавата запаволены і адвечна задумлівы на яўрэйскі лад і прыгаломшана дурнаваты. Як хвосьцік усюды цягаўся за маці, шанаваў і слухаўся яе, угадваў усе жаданьні, нават і думкі, бо іншым разам забягаў і наперад ім, як адчуўшы тое, што толькі цьмяна тлела і ледзь цемілася ў яе шырокалобай і пракудлівай лабаціне. Ад чаго яму больш і даставалася, і ён падоўгу хадзіў з вінавата падцятым хвастом і паніклай галавой. А маці, як ні ў чым ні было, лежачы на ганку веранды, нявінна склаўшы галаву на лапы, адно толькі лыпала вялізнымі рудымі вачыма, як бы жалілася сонечнаму небу: во глядзіце, які ў мяне няўдалы сын, хоць бы хто-небудзь пашкадаваў мяне цукровай костачкай. Цяпер жа маці і сын былі ў згодзе і з вартасьцю спраўлялі сваю ахоўную сабачую спрадвечную службу, якую Біч па сваім каціным паходжаньні таксама ж спрадвечна ненавідзеў і не трываў, баяўся. І зараз зноў спалохана зашыўся пад крэсла вадзіцеля і не аказваў сябе да той пары, пакуль не застаўся адзін, а сабакам не надакучыла гундзець, і яны змоўклі. Тады Біч ціхенька вышкрабся з легкавіка – гаспадары пакінулі дзьверцы яго адчыненымі, – скочыў долу, памацаў лапамі зямлю, на якой толькі ў мінулым годзе зьявіўся на сьвет, дзе цяпер павінен быў жыць, панюхаў паветра. Зямля і паветра былі знаёмымі, яго роднымі. Тут ня выветрыліся яшчэ яго пахі і кволая памяць галодных і халодных восеньскіх, перадзімовых пакутаў. Але ён цяпер не наракаў на мінулае. Наадварот, яму было шчымліва радасна. З адчуваньнем таго, як гэта шчымлівая радасьць даўкім камяком, пачынаючы з горла, распаўзаецца па ўсім яго целе, пружыць хвост і лапы, ён скочыў на насьціл з габляваных дошак пры хляве, і агледзеўся. І не стрымаўся, сьцяўся сам у той жа даўкі і пругкі камяк неадымнага ад яго ўсёпаглынальнага шчасьця. Кацінае шчасьце, тым больш з такім імем, як у яго, – Біч, ня мае голасу, як і наогул кожнае шчасьце: галосіць бяда. А непадробнае шчасьце маўчыць, бо яго можна і спужаць, яно любіць купацца ў самоце, адзіноце. І калі гавораць, што коцік муркоча ад радасьці – гэта зусім ня так. Ён робіць гэта сярод людзей, дзячыць ім. А сваё ж кацінае шчасьце носіць у сабе моўчкі, такі ўжо характар, такія звычкі. Углядаючыся ў навакольле і ў самога сябе, маўчаў і Біч, прыпаўшы да прылашчаных вясеньнім сонцам дошак насьцілу. Доўга маўчаў, не адчуваючы на сабе ніводнага чужога вока, нячутна нікому пасопваў асаладзелым ад родных пахаў надзвычай чуйным і чамусьці ўзмакрэлым носам. Першая вясна яго жыцьця агортвала, брала яго ў свае абдымкі, была яна яшчэ нясьмелай, толькі абяцанай яму наперадзе адраджэнча бунтоўнай і ўсепаглынальнай уладарнасьцю. Зараз жа яна ішла па зямлі яшчэ прытоена, скрадзена ціха, запасячы моц на аднаўленчы выбух. Выбух сокаў, квецені, росту і вар’яцтва ўсяго існага. Але Біч бачыў і прадчуваў гэты будучы выбух, выбліск неба, сонца, прарыва да яго саду, агароду ў падрыхтаванай гатоўнасьці, падатнасьці аддацца прадвызначанаму і наканаванаму грэшнай і сьвятой зямлі. І нават цяпер была яна ўжо крыху цяжарнай будучай сваёй сквапнасьцю да жыцьця і задавальненьня. Велічна і даравальна нястрыманая гэтай парой нікім і нічым яшчэ не апаганеная. Сардэчная, бясконцая ў сваёй адухоўленасьці і неабсяжная. Такая ўсеабдымна вялікая і неабсяжная, што Біч мімаволі згубіўся ў ёй, ня вытрымаў, нема ўсклікнуў: – І гэта ўсё маё?... – Ды-ды-ды, ты-ты-ты, – пацьвердзіла ў недалёкім лесе жаўна. – Ку-ку, ку-ку, ку-кіш. – Пэўна, не пагадзілася з ім зязюля, закувала на голы і няўтульны лес. – Кукіш табе, кукіш табе, – шчыра адказаў ёй Біч. – А я сваё нікому не аддам. І ня стаў ісьці сьледам за гаспадарамі ў хату, бо быў трохі пакрыўджаны на іх. Неяк усё ж не зусім па-людску атрымалася. Гэта ж яго павінны былі пусьціць паперад сябе ў новую, яшчэ не абжытую хату. А на ўлазінах ён, кот, заўсёды гаспадар. Але сёньня ўсё ня так, як колісь у людзей. Біч ад замілаванасьці забыўся, што гэта ён сам парушыў правілы, схаваўся, калі трэба было асьвячаць жытло. З катамі такое здараецца. Яны, зразумела, не зламысныя, адыходлівыя на крыўду, але памяці ім іншым разам бракуе, кароткая яна ў іх. І гэта, пэўна, няблага, бо што б мы рабілі, калі б і ў іх была памяць доўгая, што б яны зрабілі з намі. Да таго ж у Біча меліся яшчэ і падставы заставацца і далей на падворку. Яго тут вывучалі. Біч пачаў ужо адчуваць на сабе нейкае чужое вока. Ён прынюхваўся да свайго новага тубыльства тут і да яго прынюхваліся, прыглядаліся. З дабром, з пагрозай – гэтага зразумець ён ня мог. Але было, было пільнае вока на ім, і дыхам чужым, мо нават і не зямным наносна патыхала. Хаця і не такім ужо чужым, нешта было знаёмае, блізкае ў тым духу, але, як гаворыцца, ня бойся радні далёкай, перасьцярагайся бліжняй. І Біч палічыў за лепшае схавацца, нырнуў пад дошкі каля хлява і адтуль пачаў цікаваць, хто ж гэта набіваецца яму ў сваякі. Нерухома і цярпліва, на што толькі здольная наглядальная і паляўнічая каціная парода, да шэрані сядзеў у сваёй схованцы. Гаспадар ужо не аднойчы выкульваўся за парог, бегаў па падворку і галасіў: – Біч, Біч, Бічык… І гаспадыня падтаквала яму: – Біч, Біч, Бічык… Ага, нязлосна адзначаў кот, не сыходзячы, не патыкаючы з-пад дошак і носу, цяпер я вам Бічык, а зусім нядаўна быў кацярай. Паплачаце тут без мяне, хопіце ліха з мышамі адны. Ён быў ужо ўпэўнены, што мышы тут ёсьць. Яны нават пацвельвалі яго, толькі здалёку, з норак пад яблынямі, каля цёплых і жывых каранёў якіх уграваліся, імі ж і харчаваліся. Жывіце, пакуль я добры і сыты, маўкліва, засяроджаны на сваім адказваў ім кот. А сам ня толькі зрокам, слыхам, усім целам цікаваў навакольле, перапоўненую жыцьцём, невядомым яму насельніцтвам цішу. Безумоўна, нехта адзін хаваўся ў кустах альхі, вербалозу і крушыны з калінай, што прыпалі ці не да самой хаты і спаўзалі на бераг невялічкай, амаль сухой копанкі. Хаваўся спрытна і няўлоўна, нібыта адвечна быў спрактыкаваны на гэтым. Але ж Біч таксама недарэмна паходзіў са сьледапытаў. Тое-сёе зьмячаў, бо хавальнік быў трохі нахабны і занадта ўпэўнены ў сваім уменьні стойвацца. Толькі ж і ён быў няпросты, вучаны пакаленьнямі і пакаленьнямі мышэй. А мышы кату настаўнікі – дай Божа кожнаму такіх. Таго, хто таіўся ў кустах, выкрываў шэпт зрэдку ацалелых сухіх лісьцяў на крушыне: штукар і хавальнік перагаворваўся з імі. А Біч умеў слухаць. Хтосьці другі засеў, як прылёг адпачыць, прыкархнуў і ў самой копанцы. Ён, відавочна, быў больш звыклы да вады, твані, і ў абмялелай копанцы яму было прыдатна, хаця ня надта паваротна. Ён задыхана варочаўся ў вільготным яшчэ падапрэлым шыгальлі раскудлачаных зімовым сіберным ветрам рэштках чароту і рагозу. Апроч гэтых двух меліся тут і іншыя. Каля новай, яшчэ толкам неабжытай хаты ўжо тулілася шмат нябачных і непазнавальных нікому істотаў, пэўна, як гэта заўсёды бывае і павінна быць. Чалавеку толькі здаецца, што ён бытуе сам-насам з самім сабой. Каб толькі ж ён ведаў, колькі гэтых неспазнаных істотаў жыве нават у ім. А колькі іх побач, вакол. Вясковая хата чалавека, такая ўжо завядзёнка, перш-наперш поўніцца даўнінай, тым духам і духамі, на якіх і з якімі ён гадаваўся і рос, прырастаў і ўрастаў нагамі, галавой да роднага краю, да сваёй бацькаўшчыны. Інакш і быць ня можа. Інакш – гэта перакаці-поле, пра якое мала хто тут і ведае, хаця калі-некалі чужыя ветры і прыносяць, прыгортваюць тое перакаці-поле і да нашых бясплодных пяскоў і засеяных камянямі палеткаў, навалач і набрыдзь таксама ўсяісна. І Біч ня здолеў распазнаць, чаго болей вакол яго новага котлішча. Дабрыні і прыязнасьці ці зла і пракуды. Ніштаваты быў набыты ім рай, як гаворыцца, хрэнавата ваша вата, прапускае дым. І таму Бічу было трохі непамысна, кісла ў носе. Ён ва ўсім любіў грунтоўнасьць, як яе любіць кожны сапраўдны гаспадар і селянін. Тубылец і мужык. А за мінулы з восеньскай пары час, калі яго, падшыванца, падабралі, абмылі, накармілі і нават знасілі ў лякарню да дактароў, зрабілі такія-сякія працэдуры і прывіўкі, відавочна выправіўся, падрос і падабрэў. У ім ужо нічога не засталося ад хуліганістага колішняга кацяняці, пусьценькага, і нават, здаецца, пазначанага вясковым ластаўчыным рабаціньнем ня толькі на твары, але і на выпнутых з галадухі рэбрах. Цяпер ён нагадваў сапраўднага ката, Кацяру, і даволі годную, гожую і прывабную. І было ў ім вялікае абяцаньне, абяцаньне будучай спадчыннай пароды. Мяса на ім, праўда, мелася яшчэ малавата, але ж, як кажуць, былі б косьці, а мяса нарасьце. А косьці ў яго былі на дзіва і зайздрасьць усім іншым навакольным суайчыньнікам і супляменьнікам. Быў ён шырокі ў крыжы і лабасты. Хібіла трохі пасярэдзіне, паміж ілбом і крыжом, шыі і хрыбціны. Але і ў такім стане вужыны яго касьцяк быў пругкім, гнуткім і моцным. Масьцю ў мышастага, балотна-рудаватага жарэбчыка з сівізной, са зьменьліва рознакаляровымі, але някідкімі, чарнява-шэрымі падпаламі не зусім яшчэ пасьпелых яблык па баках. Але больш пасавала яму чорная з ільсьняным водбліскам шырокая і доўгая пасма ўсьцяж верху цела і іскрысты нагруднік ад шыі да пярэдніх лап. Німб наперадзе яго і да вушэй, амаль такі ж, што можна наглядаць на вельмі старых абразах, якія зрасьліся ўжо са старажытнасьцю хаты і непадробнай верай яе гаспадароў. Нічога ня скажаш, кот цяпер быў варты хоць у прэм’ер-міністры, хоць… Не, вышэй ня варты, бо вышэй у нас ужо не ўсьміхаюцца, толькі пахмурна грозяць ды сыплюць абяцаньнямі выкрыць і пакараць і больш падобныя на гракоў, што на чорным ворыве зямлі сьледам за трактарам вышукваюць і глытаюць выпаўзьняў. Толькі ў міністры, што распараджаюцца грашыма, а калі ўжо вышэй, то – у амерыканскія прэзідэнты з іх раз і назаўсёды прыклеенымі гумава-селіконавымі ўсьмешкамі на вуснах. А ў нас жа пры такіх строях яшчэ і ў набажэнска-царкоўныя іерархі, на якіх часам бяз прыкрасьці і глядзець нельга, як яны ўцалоўваюцца з уладарамі зямнымі. А тыя ў іх жа царкве падносяць і перастаўляюць, падаюць ім сьвечкі. Такім чынам Біч быў цалкам варты наканаванага і прызначанага яму раю і, зразумела ж, Пупляндыі. І таму ён неадкладна рушыў пазначаць тэрыторыю, свае межы ў ёй. Справа гэта была як далікатная і нават інтымная, так і адказная, трэба было аберагчы сваю зямлю ад нашэсьця якой-небудзь новай і неспадзяванай набрыдзі, бо хапала і сваёй, што міма яго волі атабарылася ўжо тут. Але што ўжо ёсьць, тое ўжо ёсьць, а лішняга ён не хацеў. Управіўся з гэтай работай Біч ужо ўпоцемках зьнясілены і даволі высьмяглы, і ня дзіва, столькі тут слупоў і слупкоў панаставілі, чалавека на кожнага з іх не хапіла б. Сухенькі, як выкручаны, пасьля гэтай цяжкай, але абавязковай працы, ён пацёгся да вады, да копанкі. Але копанка не асьвяжыла яго, бо вады ў ёй амаль не было. Хаця мелася ў падземнай глыбіні яе нешта зусім іншае. І гэта іншае як прыгаломшыла коціка і ці не пазбавіла яго волі. Імкнулася пазбавіць, падпарадкаваць яго сабе, але Біч ня даўся. Пачаў разьюшана дзерці сухі глей на самай сярэдзіне копанкі, маленькім, непрабітным для травы лапіку, што сподачкам блакітна кругліўся пад месячным сьвятлом. Коціку на гэтыя яго дзеяньні нехта з глыбіні як адказаў, азваўся. Ён прыпаў вухам да падрапанага ім глею. Прыпаў надоўга, зьнерухомеў. І слухаў, слухаў. І пачутае ім, пэўна, прыйшлося яму да спадобы, таму што неўзабаве ён вольна раскінуўся ўсім целам на сподачку і завуркатаў, як бы мовячы нешта ў адказ на пачутае ім з падзямельнасьці, уступаючы з ім у змову і саюз. І поўня, медзяным сьвятлом сягаючы ў блакіт сподачка, і рудое, крыху таксама мядзянае вока коціка, нібыта асьвячала гэты саюз, яднаньне нябачнага, глыбінна зямнога і жывога і ўсьмешлівага, улагоджанага коціка. Што і з кім ён гаварыў, што гаварылі – гэта да пары да часу засталося сакрытым… У хату ён уваліўся праз знарок пакінутыя адчыненымі дзьверы недзе ўжо на сьвітаньні, данельга стомлены і выпетраны, як пабіты. – Валацуга, – папікнуў гаспадар, – прыдзеш яшчэ так позна – будзеш начаваць на падворку. Біч падумаў пра сябе, у якія ж рукі ён трапіў. Не, каб дапамагчы, пагаварыць як з чалавекам, а ў яго было што расказаць, усе навокал толькі лаюцца. Праглынуў горыч і пакрыўджана, моўчкі прыпаў да пастаўленага яму ў куце сподачку з малаком: хоць на гэта хапіла розуму. Малако спатоліла яго смагу і суняло крыўду, бо як няма бабы, у агародзе якой не расьце для ўнукаў бобу, так кату няма і хаты без малака. Так пачалося яго раяваньне на пупе зямлі. Рай жа і ў Афрыцы рай, як у той знакамітай з шматзначнай назвай краіне Гандурас: часам з макам, а часам і з такам. Але ж наракаць ня ў звычцы катоў, як самі яны сьцьвярджаюць, трэба жыць, як набяжыць, што ўжо ўсім, то і бабінаму ўнуку, у нашым выпадку – таму ж кату, патомнаму Бічу ў бласлаўлёным куце. А тое, што кут гэты бласлаўлёны, адчувалася тут на кожным кроку. Ён складаўся з сямі палянаў і сямі курганоў, бачных здалёку і адусюль – як гэта было і на прарадзіме славянскага і праваслаўна-боскага колішняга нашага братэрства. Як і там, паміж гэтых курганоў бруілася некалі, пэўна, велічная, а цяпер ужо сьціплая рачулка. Курганы, відавочна, у свой час былі яе берагамі, а сёньня адбегліся, адцураліся ракі ці яна адцуралася іх, і тырчэлі, як сем пупоў, сярод зялёнай роўнядзі азімых і некранутых плугам неўрадлівых палян, на якіх, падобна, як на вялікіх сталах, засланых белымі настольніцамі, піравалі, раскашавалі, правілі баль, а мо і трызну, людзі, што ў свой час у сівой даўніне жылі тут. На некаторых жа з курганоў яшчэ і сёньня не сатлелі сьляды былых селішчаў, гмахаў, а мо і палацаў. Пры памяці яшчэ тутэйшых жыхароў на адным з курганаў-выспаў стаяла царква, на другім – помнік цару-вызваліцелю ад прыгоньніцтва, на трэцяй месьціўся маёнтак пана. Чацьвёрты ж, па ўсім, яшчэ з часоў паганства быў прыстасаваны ці не пад ахвярнае капішча, бо і сёньня людзі, і нават зьвеяры і нагой не патыкаліся яго. Нядобрае, казалі, месца, паганае і злое, мярцьвіла, не трывала жывога духу. І толькі адзін, зусім ужо стары і нягеглы дзед распавядаў, што вяла на вяршыню той выспы торная заўсёды дарога, хоць па ёй ніколі і ніхто не хадзіў. А зручна было, дарога напрасткі злучала дзьве вялікія вёскі, а ўсе, хто не ішоў, давалі кругаля. На саменькай ужо вяршыні кургану стаяла нешта ўвогуле недалыжнае. Незразумелае і нязвыклае гэтаму краю: камень пад нейкі будучы помнік, ці помнік з каменю, а мо то і сам зямны пуп пагрозьліва вытыркнуўся тут. Здалёку дык крыху нагадваў чалавека, што ўрос па тулава ў курган. Бліжэй – як на самой справе пуп, няўмела завязаны ці ўжо трохі разьвязаны, расьперазаны зморшчынкамі-павевамі вятроў часу. Зусім жа зблізу… Ніхто ня мог з пэўнасьцю сказаць, што, бо ніхто не наважваўся падысьці паглядзець. Гадалі. Больш маладыя кпілі: наш неапазнаны лятаючы аб’ект, толькі ляжачы. Гаварылі так таму, што мода тады пайшла на гэтыя неапазнаныя лятаючыя аб’екты. І вялікая мноства разьвялося іх па ўсім сьвеце. Вёска прагла таксама займець яго, убачыць яго на свае вочы. Але ніяк з-за свайго невуцтва, а мо і цемрашальства не магла зразумець, як то ўсе сьведкі апазнаюць тыя неапазнаныя лятаючыя аб’екты. Тое, што яны сапраўды неапазнаныя, лятаючыя і аб’екты, а ня што-небудзь іншае. Напрыклад, сусед вынес на двор і з прыкрасьцю шпурнуў у неба праз плот галавешку, што адзіна і доўга тлела ў ачахлай ужо печы. Так тут жартавалі, але жарты жартамі, а гару з каменным ідалам усе абыходзілі бокам. Толькі неяк пасьля вайны знайшоўся адзін сьмелы. Салдат, што вярнуўся з фронту, забавіўся на вечарынцы ў суседняй вёсцы, пайшоў напрасткі, і дзяўчат, якія былі разам з ім, пацёг за сабой. Без прыгодаў яны дасягнулі вяршыні пагорку. І тут убачылі перад сабой дзіўную постаць. Нешта ўзвышалася перад імі там, дзе быць каменнаму балвану. Нешта захутанае ў вялікую белую прасьціну. Дзяўчаты пудліва прыціхлі, а салдат кінуўся наперад і сьцягнуў тую прасьціну: – Заўтра прыдзеш прасіць, а я не аддам… У адказ яму быў гучны рогат, полымя і страшэнны выбух. І больш таго салдата ніхто ня бачыў. А ўсе дзяўчаты, што ішлі разам з ім па кароткай дарозе праз горку, доўга хварэлі і ціха адышлі на той сьвет. Вось такія тут дзівосы з мясцовымі курганамі. З адным толькі, астатнія, здаецца, мірныя і лагодныя. На іх і сёньня моладзь ладзіць на купальле і сёмуху гульбішчы і любошчы. Паганцы, нашчадкі паганцаў, таму так і бавяць свой малады час. Праўда, не занятымі цяпер засталіся толькі тры з курганоў. На самым вялікім аднавілі, узьвялі зноў царкву – сьвятой Ганны. Наводдаль ад яе паставілі на другім кургане зноў помнік цару-вызваліцелю. На падноўлены п’едэстал прыладзілі мармуровую дошку, што адшукалі ў падмурку ў савецкія часы сьвінарніка, цяпер разбуранага з-за адсутнасьці сьвіней. Трэці курган, на якім месьціўся раней панскі палац, асядлаў сваім селішчам нейкі новы рускі, ці пераніцаваны новы беларус – з былых партыйных дзеячоў. На чацьвёртым узьвялі помнік жыхарам і салдатам, якія загінулі ў час Вялікая Айчыннай вайны. Так што вольнымі засталіся толькі два курганы. Трэці ж быў небясьпечны. Над ім і коршак ніколі не кружыў. Толькі адзін стары і самотны груган наважваўся праведваць яго. І тое – у змроку ўжо, амаль уначы, мо часам і начлежнічаў там. І Біч у першы ж вечар зьмеціў, як той сівы груган стомлена, ледзь варушачы крыламі, у прыцемках пацягнуўся да ідалішча і прапаў недзе каля яго. І як пранізьліва і ня без падазронасьці Біч не ўзіраўся туды, угледзець таго гругана ня здолеў. Ідалішча бачыў, а гругана – не. Нібыта тое ідалішча і было самім груганом. Біч узяў гэта на прыкмету сабе і быў рады нават, што яму будзе чым заняцца. Такіх загадкавых заняткаў у яго ўжо была процьма. Таямнічы быў край і загадкавы, мо нават і празьмерна таямнічы і загадкавы. Паміж курганоў блішчэла сем адводкаў, ад ракі. Адводкі гэтыя былі ўжо рукатворныя. Па іх, пэўна, каталіся на лодках, ладзілі рэгаты і спаборнічалі паны і панскія госьці, забаўлялі паненак, прызначалі ім рамантычныя спатканьні на вадзе, сярод квецені белых і жоўтых гарлачыкаў і пад навісам вецьця задумлівых ветлаў, што з абодвух бакоў атулялі водныя каналы. Відавочна, колішнія паны добра разумелі прыгажосьць і што такое жыць у сваю асалоду. Былі з так званых культурных. Род мясцовых паноў і сёньня яшчэ ня страціў слыннасьці і знакамітасьці, хаця рэвалюцыя і раскідала яго па ўсім сьвеце. У Амерыцы, Канадзе, Францыі ды Італіі і ў нашыя дні жывуць мясцовага паходжаньня музыкі, скульптары, мастакі, біёлагі і фізікі. Спарадзіў іх тутэйшы рай, сёньня, на жаль, прыкметна спаганены і прыніжаны, але ж цалкам яшчэ не спустошаны, ня вынішчаны. Мо ад яго колішняй прыгажосьці, ласкі і дабротаў павялася і яго каціная парода, нізьведзеная цяпер да бічаваньня. Толькі коцік на новым месцы пра сваё былое бічаваньне адразу ж забыўся. Жыцьцё пайшло такое, што некалі было ўзгадваць мінулае. Не хапала дня, каб засвоіць і павітацца з бягучым. Былы яго знаёмец, сабака артыст і сьпявак некуды час ад часу зьнікаў, прападаў, як гэта ці не заўж­ды надараецца з усімі сапраўднымі талентамі ў няўчасьсе, падаваўся ў старцы ці хаваўся недзе пад плотам. А сужыцель яго і ўладальнік, былы таксама таленавіты артыст і рэжысёр сталічнага тэатру, ужо наступным ранкам галасіў за агароджай хаты, клікаў гаспадара: – Тры рублі пазычце. Цыгарэты выйшлі. Хлеба няма… – І пераначаваць няма дзе, – не бяз зьедлівасьці зазначыў гаспадар, таму што добра ўжо ведаў свайго суседа. – Не, пераначаваць ёсьць дзе, а вось з іншым… – Дык на тры рублі што ты іншае можаш купіць? – Ну, ня тры рублі, а тры тысячы, якая ўжо тут розьніца. Зьняўшы штаны, па валасах нч гладзяць. Аддам заўтра ці пазаўтраму. – Разьлічымся на тым сьвеце вугалькамі, – сказаў гаспадар, працягваючы пяцёрку ці пяць тысячаў рублёў і добра ведаючы, што ніякага заўтра і пазаўтраму ня будзе. Але такая ўжо тут была завядзёнка, сваеасаблівы вясковы рэкет: плата тубыльцам, каб нічога не цягнулі з селішча і, крый, Божа, не пусьцілі чырвонага пеўня. Рэжысёр ўзяў пяцёрку і не бяз годнасьці пакланіўся, схіліў галаву, пагладзіў ката і дадаў: – Премного благодарен. Буду міма ісьці – занясу. “Ага, занясеш, – падумаў пра сябе Біч, але падумаў ня зьдзекліва, са спагадай. – Занясеш, калі не надарвешся.” – І не ўтрымаўся, жаласьліва і бяз грэблівасьці, хаця і без замілаваньня, лізнуў даўно нямыты палец, які беспамылкова знайшоў за вушамі ката самае радаснае яго месца. Дабрасуседства было наладжана. Цяжэй гэта далося з сабакамі, маці і сынам – Сенькай і Сэмам. Усім вядомае: жывуць як кот з сабакам спраўджвалася і тут, у раі, і ці не з падвоенай сілай. Надта ж чуйнымі аказаліся маці з сынам. Біч не пасьпяваў і з хаты выйсьці, ступіць за парог, як яны ўжо ўзьнімалі вэрхал і на злом галавы капацелі са свайго ганку, на якім да гэтага бестурботна палежвалі, уграваючыся на сонцы, няйнакш як нашкіпідараныя ці шыльцам пад хвост прысьпешаныя. Біч, калі трохі ўжо асвойтаўся і паразумнеў, прыстасоўваючыся да неспадзяваных паводзінаў сабак, пачаў іх дурыць, таму што, як вядома, ад лому няма прыёму апроч другога лому. Кот цішком прасьлізгваў сьледам за гаспадаром ці гаспадыняй з хаты. Тут галоўнае было, каб не прышчамілі хвост. Але на гэта ў ката хапала спрыту. Таксама цішком ён пракрадваўся да суседскага плоту і зноў жа скрадліва па плоце, паліруючы яго поўсьцю жывата, узьбіраўся на самы вільчык варотаў. Сабакі маўчалі, і ён нейкі час маўчаў. А потым нечакана і прарэзьліва дурным і даволі гнюсным голасам пачынаў верашчаць. Маці з сынам адразу ўскідваліся і, ледзь не зьбівалі адно аднаго з ног, імчалі на гэты голас. Вар’яцелі ад шаленства, скакалі адно перад адным, нібыта таньчылі. Усім целам біліся аб жалезныя вароты, усё роўна як намагаючыся паваліць. Але вароты сусед варыў трывалыя, узяць іх можна было, пэўна, толькі дынамітам. І Біч толькі зьдзіўлена наглядаў зьверху за іх разьюшанымі скокамі. Тапырыў вусы, пасьміхаўся ў іх і як у непаразуменьні хітранька лыпаў вялізнымі і бліскучымі, зялёнымі ад радаснага ўзрушэньня вочкамі. Запытальна схіляў уніз, да сабак, цяжкую галаву: чаго вам трэба, з чаго гэты вы так усхадзіліся? Хочаце пагаварыць, калі ласка. Залазьце да мяне, пагаворым. Такі зьдзек Біча над сабакамі доўжыўся іншым разам да гадзіны, пакуль з двух бакоў не прыбягалі ўстрывожаныя гаспадары. Прарабляў такое з сабакамі Біч больш удзень. Удзень, пры сонцы, цікавей было, ды і сьведкі меліся. Але іншым разам штукарыў і ўначы, асабліва пад поўню, калі чамусьці вельмі хацелася сваволіць, гарэзіць, а мышы вакол наадварот рабіліся такімі пільнымі і асьцярожнымі, што амаль да самага ранку ў Біча бурчэў і з некім перагукваўся пусты страўнік. Вось тады ён і вучыў, настаўляў сабак, як патрэбна паводзіць сябе суседзям з ім, катом. Толькі на вароты ўжо ня дзёрся, сноўдаў каля шчытна зьбітага плоту, а не, дык і шморгаў праз маленькую, з мышыны лаз, дзірачку, прыгледжаную загадзя, праз плот, трохі куродыміў там і перабіраўся зноў на сваю законную тэрыторыю. А суседскі падворак разьлягаўся ад сабачага енку, тупату і брэху. Суседзі ж ранкам беглі да яго гаспадароў, прасіць, каб яны не выпускалі нанач ката на двор. Біч шыўся пад печ, слухаў іх гаворку і думаў пра сябе: чаму гэта яго ня трэба ноччу выпускаць на двор. Ці ня лепей узяць на шворку сабак, што ён у параўнаньні з імі. Яны ж такія вялікія і дужыя. За чужую дурасьць ні адзін кот не павінен адказваць. – То, пэўна, вожыкі, вожыкі поўзаюць па падворку і нярвуюць вашых сабак, – адгаворваліся гаспадары Біча. І тут Біч звычайна вылазіў з падпечча, выцягваўся ўсім целам на падлозе, аж прыпадаў да яе пысай, носам, узьняўшы ўгару азадак, пазяхаў, пазяхаў, як пераконваў, што ён сапраўды ні пры чым, што ён ня ён, і шкода гэта не яго. На самой справе вожыкі, вожыкі, мышаеды гэтыя ва ўсім вінаватыя. І не заўсёды ілгаў. Вожыкаў у навакольлі было шмат. Аж пяцёра жылі пад яго хатай. Біч даволі часта наглядаў, як яны – чацьвёра маленькіх і пятая маці – шэрымі клубочкамі каціліся па садзе, шапочучы па апалым лісьці і, нячутна сьлізгаючы па роснай траве, выходзілі з нары ці лежбішча больш ранкам, альбо ў прыцемках. Так што Бічу тут шанцавала, было на каго сьпісаць яго начныя забаўкі. І лішні раз пад гэтых вожыкаў можна было беспакарана пацьвеліць сабак. Але шанцавала яму ўсё ж да пары да часу. Як водзіцца, калі ўнадзіўся жбан па ваду хадзіць, то пакуль ужо не разаб’ецца. Так і з ім, як з тым жбанам, адбылося. Зьнянацку, нечакана для сябе, наскочыў аднойчы на сынка, і добра яшчэ, што на дурнаватага Сэма. Хаця ён, пэўна, быў ужо не такі бязмозглы, сьпецыяльна, пакінуўшы маці, падчэкваў каля яго лазу праз плот, дзе ім найбольш патыхала. Паныла, відаць, даўнавата ўжо сядзеў перад той дзіркай, як ён жа сам перад мышынай нарой, і толькі што ў носе не калупаўся. Сабачая цярплівасьць усё ж саступае кацінай. Біч толькі паткнуўся на чужую тэрыторыю, як Сэм чорнай хмарай навіс над ім, але ўхапіць і нават абслюнявіць не пасьпеў. Біч кульнуўся ад яго пашчы праз сьпіну і ўжо памкнуўся даць лататы. Ды куды толькі. Наперадзе разью­шаны хіжы зьвер, адзаду агароджа, з правага боку асіна, з левага – бяроза, і ён, што тая ліса перад воўкам, зашчэмлены паміж дрэвамі. Уцякчы было немагчыма. Дый дзе гэта відана, каб каты ад сабак бегалі, калі ім бедным дзявацца няма дзе. Біч бяз доўгіх ваганьняў уступіў у бойку з аўчаркай. Спачатку, для папярэджаньня, урэзаў яму лапай, напоўніцу выпусьціўшы кіпцюры, па носе. У галаве яшчэ мільганула, які ж ён малайчына, што ня даўся гаспадыні абрэзаць тыя кіпцюры, як прадчуваў, што самому спатрэбяцца. І спатрэбіліся. Кот, што індзеец, што здымае скальп з грынга, зачапіў валасатую скуру Сэма на галаве, ледзь не нацёг яе таму на нос. І разьятраны Сэм быў ужо гатовы да забойства. Але і Біч быў ужо да гэтага гатовы, што ён і пацьвердзіў у наступнае імгненьне голасам. Па-вужынаму, толькі больш працягла сыкнуў, сьцяўся ў жалезны камяк – з усіх бакоў ня поўсьць, а спрэс калючы дрот – і тым камяком, пыхаючы ці не маланкамі, прынайтаваўся да зямлі, агаліўшы выскал белых бязьлітасных скальпелькоў-зубікаў: мілуй жа мяне такога, вазьмі за рубель дваццаць. Не з вялікага, канешне, розуму Сэм паспрабаваў узяць. Толькі зноў жа, які б ня быў сабака, ён здольны ўзяць ката і нават парваць, калі той не стаіць, а бяжыць. І Сэм атрымаў ад Біча ўсё належнае яму. Заліўся юшкай, так кот узараў яму нос. Дзіўна было, як ацалелі вочы. Ад болю, а мо і ад нечаканасьці такога з ім абыходжаньня і крыўды, сабака зайшоўся нутраным працяглым хрыпам. Біч адчуў у яго ўсё яшчэ грознай паставе задуменнасьць і нават нерашучасьць. А ў чорнай глыбіні па-іўдзейску заўсёды сумных, павернутых у сябе вачэй Сэма – пробліск думкі. Зьбег адразу вялікага мноства думак, хаця і ня надта пэўных: зьдзіўленьне, павагу і… І паразуменьне. Так гэта было ці не, але з тае бойкі Сэм абыходзіў яго бокам, дарогі не саступаў, але і ня кідаўся напярэймы кожнаму кроку Біча. І брахаў хутчэй па абавязку, чым па сапраўднай злосьці і нянавісьці, як бы пры гэтым не правакавала, не падбухторвала яго маці. Біч у раі, па ўсім, набываў статус грамадзянства. І наперадзе ў яго за гэты статус было яшчэ мноства боек, перамог і паразаў, хаця ў наш час сьцьвярджаць, дзе ў нашым раі перамога, дзе параза, амаль немагчыма. Рай, мо як і пекла, ня ведае і не прымае аніякіх межаў. Усюды трэба хадзіць асьцярожна і азірацца. Калі сапраўды хочаш жыць і раяваць на гэтым сьвеце. Біч лішні раз упэўніўся і спатыкнуўся на гэтым, лічы, на роўным месцы. Разам з гаспадаром з нейкага часу, ён наладзіўся хадзіць на рыбалку і ўпадабаў гэтую справу. Бічу было прыемна і капаць разам з гаспадаром чарвякоў вечарам, наглядаць, як яны вычварна круцяцца, апынуўшыся на сьвятле, і іншым разам чапянуць і лапай, каб не выдзыгаліся, супакоіць, на зуб жа браць гідаваў. Усьцешна было яму яшчэ на падыме сонца сьве­жым росным ранкам сьледам за сваім чалавекам выйсьці з хаты. Праўда, сышоўшы з ганку, мокрай травой грэбаваў. Пакуль можна было, ішоў па жэрдках плоту. І толькі калі яны заканчваліся, саскокваў долу. Але і тут сьцярогся тупкай сьцежкі. Трапіўшы на траву, сьпяшаўся да сухенькага і не парослага ёй месьцечка, высока ўздымаючы пярэднія лапы – адну, другую – і страсаў ні то пыл, ні то вільгаць, як пасьля ўмываньня. Нічога ня скажаш, акуратыст быў. І далей міла-дорага было глядзець, як яны ўдвух з гаспадаром крочаць па дарозе да рэчкі. Чалавек клопатна, засяроджана, таксама ж клопатна, маўкліва і кот. Такі суладны рух у прадчаканьні любага абодвум занятку, кароткія хвіліны былі больш за ўсё па душы Бічу. Ён быў роўны з чалавекам, сябра, таварыш і паплечнік, хаця іншым разам цягнуўся за гаспадаром ценем збоку ці адзаду, нібыта баяўся, што той перадумае і паверне дамоў, а ён заступае яму туды дарогу. То былі хвіліны, што рэдка выпадаюць нават паміж роднымі і блізкімі людзьмі. Хутчэй гэта пра іх кажуць: ціхі анёл праляцеў, ці Бог па небе, а мо і па душы чалавека ходзіць босым. Хвіліны, калі ва ўсім навакольлі, па ўсёй зямлі панавала ўжо адно толькі – лагода. Паразуменьне і пяшчота ва ўсім існым. Сьвет быў толькі-толькі, якую хвіліну таму, створаны. І ў ім не было яшчэ ні сквапнасьці, ні зла, ні хіжасьці, зьвер і чалавек – калі ён ужо меўся – былі адзінымі ў памкненьні проста жыць і бласлаўляць жыцьцё. Братэрства, вялікая і непарушная братчына. Вось так было і на самым раньні, калі кот з чалавекам кіраваліся да рэчкі, да вады, з якой абодва ў пэўны час выйшлі, зьявіліся на сьвет і ўпершыню зьдзівіліся яго прыгажосьці і таму, што яны ёсьць. І на волкіх яшчэ барвах сонечнага агню і зямной, і не прасохлай, не ачахлай яшчэ з ночы спатнеласьці пачатку новага дня яны абодва былі што дзеці. Дзеці, якія яшчэ мо і не нарадзіліся, з улоньня маці толькі праглі дабрыні гэтага сьвету і віталі яго. І больш ад гэтай прыязнасьці і вітальнасьці, нікуды ня дзенешся, а мусіш прызнаць, больш было ўсё ж у зьвера, у ката. І кот, зьвер чараваў ёй чалавека, бо менавіта ён быў бліжэй да зямлі, да прыроды. І чалавек на абуджэньні гэтай прыроды падпарадкоўваўся і прымаў яго зьверхнасьць, бо гэта зьвярынае прыманьне сьвету было і яго сутнасьцю. А Біч, што нячутным ценем цягнуўся за ім, толькі лішні раз сьцьвярджаў гэта. Нагадваў, хто на самой справе на гэтым сьвеце гаспадар, у каго болей духу і нязгубленай, нястрачанай яшчэ на мітусьлівасьць і хцівасьць сілы, хто нас мо на гэтым сьвеце і зьменіць. Сапраўды, трэба адзначыць, што Біч заўсёды трымаў свайго гаспадара ў лейцах. Не даваў яму волі ісьці і рабіць што-небудзь без яго прысутнасьці. Калі ж у таго была ўжо вельмі пільная патрэба сысьці ці зьехаць куды-небудзь аднаму і далёка, бег за ім да самага расстаньня. І ня проста бег, а крыкам крычаў на ўсю акругу, толькі што бяз сьлёз плакаў, абурана скардзіўся, бо без яго пачуваў сябе адзінока і пакінута. Сумесныя ж паходы на рыбалку абуджалі яго патрэбнасьць чалавеку, годнасьць і цеплілі яго маленькае сэрца, што так прагла дабрыні і, пэўна, ужо і каханьня. Тым больш, што рыбалка была яму спажыўнай і смачнай. Уся ж яго каціная радня заўсёды прагла і прагне апроч малака яшчэ і рыбы. І малаком Біч быў здольны наесьціся, а вось рыбай – ніколі, як вясковыя дзеці гарбузікамі. Нават калі выпадала яму той рыбы ад пуза, і пуза ўжо больш не трымала яе, Біч працягваў каўкаць і прасіць, каб далі яшчэ адну. Ну, хоць маленькую. Няздольны ж праглынуць тую маленькую, хапаў яе нёс ў грады і закопваў там, на будучае. І рыбалка ў Біча заўсёды была ўдалай. У рацэ, падобна, вадзілася і буйная рыба, білася, ускідвалася, толькі кругі і хвалі па вадзе. Але гэта вялікая рыба чамусьці кожны раз абмінала вуды яго гаспадара. Лавіліся ж маленькія акунькі, плотачкі і пячкуры пад іх жа памеры – дробязь і непатрэбства. Непатрэбства гаспадару. Тут жаданьні і погляды гаспадара і ката разыходзіліся. Таму кату было іншым разам і ніякавата, маліў неба, каб тое пасылала як мага больш менавіта дробязі, бо яна ўся з прыкрасьцю выкідвалася на бераг – яму на патрэбу. Біч адчуваў, што гэта нядобра, што ён недзе здраджвае гаспадару, ды толькі захаваць справядлівасьць, утаймаваць і перасіліць сябе ня мог. І дзе ж тут перасіліш, набярэшся справядлівасьці, калі драбяза, непатрэбшчына – гэта яго. І яна такая смачная. А смаку дарослых, больш-менш прыстойных рыбінаў ён ня ведаў, іх складваў сабе ў садок гаспадар. Абавязкі Біча на рыбалцы былі простыя. Складаць чалавеку кампанію, сачыць за яго ўжо абавязкамі і настроем. Зьбіраць акунькоў-матросікаў, пячкурыкаў і маленькіх плотачак, што так і наравілі зьнікнуць, зашыцца ў траву. Але як і дзе ім схавацца ад яго. Кожную рыбіну Біч сустракаў вітальным ускідваньнем угару галавы, нехапатлівым позіркам за тым, як яна б’ецца, падскоквае на беразе, усьцешлівым і супакойваючым дотыкам лапы да яе пругкага і пахкага цела. Пасьля таго, як Біч спатольваў першы нясьцерп ласункаў, яго звычайна ахоплівала задумлівасьць, з паставай старажытнага філосафа, мо тых жа Архімеда з Дыягенам, ён не бяз ласкавасьці, мякенька прыціскаў рыбку да травы, і то даваў ёй вольнасьць, то зноў нерухоміў, нязводна трымаючы яе ў сваім сузіральным полі зроку. А сам пры гэтым як бы адсутнічаў ці быў вельмі далёка ад яе. Далёка ў часе і прасторы, мо нават там, дзе той рыбы было яму ўдосталь. Пэўна, узгадваючы тую шчасьлівую пару, Біч пачынаў гуляцца з рыбкай, ні даць, ні ўзяць – як футбалісты з мячыкам на стадыёне на пацеху гледачам. Падкідваў ўгару іншым разам і браў, прымаў на галаву. Толькі гэта яму хутка надакучвала, мо ня надта быў прыязны да таго футболу, а мо і таму, што не было гледачоў. А больш, пэўна, таму, што з рыбамі гуляцца было нецікава: рыба ж ня мыш, мазгоў ў ёй усё ж малавата. Яе трэба есьці, і ўсё. Што Біч спраўна і прарабляў – чаго ж гэта ён з самага ранку ногі вярэдзіў. Быў у яго на рыбалцы і яшчэ адзін абавязак: сачыць за паплаўком. З гэтым, праўда, спраўляўся і сам гаспадар, толькі ён, кот, лепей. Вока больш спрактыкаванае на самыя нязначныя ўхіленьні паплаўка на вадзе. А да кручка часам падыходзіла такая драбяза, што толькі ён здольны быў гэта адчуць. І тады Біч ці падаваў голас, ці торкаўся лобам у локаць рыбаку. Такім чынам ён адрабляў сваю прысутнасьць на рыбалцы, даказваў, што не нахлебнік, не тусовачны халяўшчык, хаця пра яго гаспадар іншым разам і забываў. Гэта калі траплялася надта ўжо маленькая рыбінка. Гаспадар з абурэньнем здымаў яе з кручка. Надаралася, і пляваўся, і раздражнёна шпурляў зноў у ваду, звычайна прыгаворваючы: – Ідзі назад, прывядзі маму… Тут ужо абураўся з бязглуздасьці чалавека Біч: навошта тая мама, не хапала яшчэ жанчын на рыбалцы. Хай Сэм пільнуецца сваёй мамы, а яны ж абодва самастойныя. І ў такія хвіліны быў гатовы сьпіхнуць чалавека з берага ў рэчку ці ўтапіцца самому: такая ж здабыча прайшла між зубоў. Яго законная здабыча марна ляснулася. Але ўсё роўна пры ўсіх недарэчнасьцях гэта быў сапраўдны рай і яго сапраўднае раяваньне ў ім пры рэчцы і з уловам. Але, як кажуць, нядоўга музыка іграла, нядоўга фраер танцаваў. Так ужо заведзена на гэтым сьвеце, варта толькі распусьціць губу і аддацца шчасьцю, як цябе адразу ж тварам аб падлогу, а то і ў што-небудзь больш гідкае і нават сьмярдзючае. І найбольш крыўдна – у сваё ж, каб ня надта патураў ты самому сабе і не забываўся, што сьвет вялікі і ў ім намешана ўсяго пароўну, калі вечарам табе край весела і сьмешна, то няйнакш заўт­ра зальешся плачам. Такія пераборы ва ўсім і паўсюдна. Выключэньняў няма. Біч недзе ўжо трохі ведаў пра гэта, трохі здагадваўся, але далёка ня ўсё. Поўнае веданьне ўсім і кожнаму даруецца толькі ў апошнюю хвіліну, калі позна ўжо вучыцца і ўспрымаць навуку. Часам позьніўся вучыцца і Біч, і найбольш цярпеў ад гэтага, таму што пачынаў звыкаць жыць у дабры, на ўсім гатовым, што супярэчыць існасьці і сутнасьці жыцьця. І гэта спраўдзілася ў самым хуткім часе. Працяг у наступным нумары.