"Кніга не падманвае..."

_____________________ Рэцэнзіі Марыны Весялухі, Алены Карп і Вітаўта Мартыненкі на кнігі Таццяны Нілавай, Андруся Белавокага і Севярына Квяткоўскага	“Закаханая ў дахі” Таццяна Нілава. Готыка тонкіх падманаў. Мн.: Галіяфы, 2008. (Другі фронт мастацтваў). Готыка ў сутнасьці сваёй — стыль экстазны, канвульсіўны, істэрычны, жаночы... Адам Глобус «Сшыткі» Здараецца, кнігі выбіраюцца па назвах. Гэтыя некалькі сьціплых, або гуч­ных, бессаромных слоў шэпчуць або крычаць табе штосьці, што здаецца блізкім, родным, цікавым і, безумоўна, вартым тваёй увагі. Менавіта назвай і прывабіла мяне, шчырую аматарку готыкі ў літаратуры, кніга Тацяны Нілавай, менавіта назва абяцала мне шмат, шаптала аб задавальненьні ад прачытаньня вытанчана-жахлівых і ўзьнёсла-гатычных вершаў. Чытала яе ў дарозе (вельмі добра паэзія чытаецца пад музыку колаў цягніка), смакавала кожнае слова… Некалькі разоў перачытвала ўсю кнігу з першага да апошняга радка. І зразумела: мяне жорстка падманулі. Расчараваная, я паклала кнігу ў сумку. Праз некалькі тыдняў вярнулася да яе зноў: няўжо і праўда, усё падман, можа, я штосьці не разумею? Перачытала. Зразумела. Паэтка (дакладней, яе лірычная гераіня) і сама да канца ня верыць, сумняваецца, як і я: На паўдыханьня — веру. На паўдыханьня — не (с. 14). Яна знаходзіцца, як сьпяваецца ў сучаснай песьні, “на мяжы між праўды ды ілжы”, або заблыталася і ня можа ўспомніць, дзе яна схлусіла, а дзе — сказала праўду. Ня можа дакладна вызначыць нават колер вачэй свайго каханага (ці каханай): У Вас зялёныя вочы… А, можа, сінія? (с. 45) Не зусім зразумела і тое, куды яна хоча яго адправіць пасьля сьмерці: Эмігруй ці то ў вырай, ці ў пекла (с.53). Нават сам зварот да каханага на Вы выглядае крыху старамодна (Я Вас любил… і г.д.), зразумела, што рамантызм у паэзіі, тым больш у жаночай, ніхто не адмяняў і адмяняць не зьбіраецца, але ў спалучэньні з сучаснай мадыфікацыяй “сьпірытызму”: Я выклікаю мабільных духаў… (с. 65) — (гэта ўсё ж готыка!) ён падаецца занадта тэатральным, фармальным, у цэлым, няшчырым. Радуе вера лірычнай гераіні ў вечныя каштоўнасьці: Ратуюць сьвет Любоў і Дабрыня, І Міласэрнасьць, сьцятая ў чаканьне (с.18). І ў моц мастацтва: Мастацтва нараджае пачуцьцё (с.18). На гэтым супярэчнасьці заканчваюцца і пачынаецца готыка (нарэшце, дачакалася). Першая прыкмета таго — успамін пра Фаўста: Гётэўскі Фаўст — першы devil (с.21). І першы блін — комам. Фаўст, па сутнасьці, ня Devil, то бок ня Д’ябал, а яго ахвяра, і ня першы ён, бо гісторыі пра Д’ябла пачалі існаваць задоўга ад Гётэ, і ня самая папулярная гэта кніга з напісаных пра Сатану. Але працягваецца ўсё па правілах жанру: у многіх вершах прысутнічае матыў цемры: Цемра мерае мне нутро…(с. 34), выяўляюцца садысцкія схільнасьці лірычнай гераіні (петлі на шыях, дзіркі на пекным целе, гвалт), і яны, па правілах псіхалогіі, спалучаюцца з мазахізмам (асадкай высаджу сэрца, крыж ружовай самоты — нават пакута можа быць гламурнай). Але ўсё ж сьвятло перамагае ў барацьбе (як заўсёды): І нам ніколі не прыдумаць лепш за сонечную раніцу ў пакоі (с.81). Прысутнічае тут і архітэктурная готыка: Анёл разьбіўся. Учора. Аб касьцёльныя шпілі (с. 79), нават сама лірычная гераіня “закаханая ў дахі” (с.15) — няма сумневу, што гэта гатычныя дахі. Важнае месца адводзіцца пытаньню вопраткі, ды разглядаецца яна з філасофскага пункту гледжаньня, бо сапраўды, калі задумацца: Вопратка цела голай душы не дапаможа… (с.27) і яшчэ: Вопратка, як замкнёнае кола: холад-цяпло-холад (с.76). Але большая частка кнігі прысьвечаная готыцы зусім іншага кшталту — адносінам мужчыны і жанчыны. Вось тут жаночая сутнасьць паказваецца ў поўнай меры. Варта пачытаць толькі “Дзёньнік”, і ўсё зразумела. Увогуле, складана нейкім чынам абагуліць тэматычна, або жанрава вершы гэтага зборніка. Здаецца, што і ідэю разумееш, і спалучаецца яна з асноўнымі думкамі іншых вершаў, але пачынаеш яе вымалёўваць, фармуляваць — высьлізгвае, як вужака, між пальцаў, рассыпаецца на асобныя кавалкі-вобразы. Напэўна, вобразы, якія не паддаюцца класіфікацыі, нечаканыя і таму не запамінальныя, і зьяўляюцца асновай кнігі. А вобраз, па сутнасьці сваёй, – ілюзія ў сьвядомасьці аўтара, падман, які паступова перарастае ў больш маштабны падман чытача, тым больш, што вершы ў кнізе ў большасьці сваёй кароткія (што, безумоўна, добра), напісаныя ламанымі кароценькімі радочкамі, з якіх складана скласьці агульнае палатно. Гэта, хутчэй, плынь сьвядомасьці ў вершы. Вось я і зразумела: кніга не падманвае бессаромна, а наадварот, папярэджвае: асьцярожна! ПАДМАН! Таму і трэба перачытваць яе некалькі разоў, каб даць памяці магчымасьць зачапіцца за адзін з вялікай колькасьці вобразаў, знайсьці важную для сябе думку з вялікай колькасьці паэтычных ідэяў жанчыны, “закаханай у дахі”. Марына Весялуха. Праект + ∞ Андрусь Белавокі. Лесьвіца ў нябёсы з адной прыступкі. Мн.:Выдавец І. Логвінаў, 2007. (Другі фронт мастацтваў). “Лесьвіца ў нябёсы з адной прыступкі” – кніга-праект. Цяпер можна казаць, што Андрусь Белавокі спраектаваў, прадвызначыў сваю сьмерць, а пры жыцьці ён праектаваў кнігу: “Я жыву толькі для тых, хто вакол мяне: бацькі, сябры. А яшчэ для таго, каб напісаць КНІГУ. У ёй павінна быць пра ўсё: пра сьвет і пра Сусьвет, пра Беларусь, пра каханьне. ПРА ЎСЁ”. Такая кніга зьявілася пасьля яго сьмерці. Гэта падарунак Андрусю Белавокаму, загорнуты ў прадмову Пятра Васючэнкі ды пасьляслоўе Алісы Бізяевай і Тацяны Заміроўскай. Падарунак кшталту дзіцячых выданьняў “Зрабі сам” (таксама, дарэчы, кніга-праект). “Ён спыніўся і, стаўшы на дыбачкі, напісаў палачкай на небе...” Здаецца, Андрусь Белавокі пісаў гэта пра сябе. А шэсьць разьдзелаў кнігі – шэсьць прыступак (зрэшты, іх можа быць і болей, і меней, каму як падабаецца). Не да неба – да Андруся Белавокага. Каб прыслухацца да яго. Ці прыгледзецца блізарукімі вачыма, што новага напісаў ён на небе. Або нават паспрабаваць накрэмзаць чаго-небудзь. Абы не зваліцца. Хоць, калі дацягнуцца да неба, падаць ужо, мабыць, нястрашна. Андрусь Белавокі, прынамсі, не баяўся. Меўшы талент і густ, ён не саромеўся выглядаць прафанным. Ён мог пісаць пра каханьне кранальна (дзяўчаткам падабаецца): ”Яна падумала. Потым яшчэ раз падумала... І вырашыла назваць дзіцё Каханьнем. Яна ня ведала, ці правільна робіць, ці ёсьць у гэтым сэнс. Але ўсё ж назвала (прыгожа ж гучыць)...” А мог вось так: Жил-был однажды парень. Жила его девчонка… Завершаны тэкст з немудрагелістай назвай “Лубофф”, які, аднак жа, можна разгарнуць у цэлую паэму. Тое ж самае і датычна Беларусі: глыбокі, журботны верш “Бывай, краіна...” і непрыхаваны сьцёб “Па-беларуску можна ўсё: таньчыць, мацюкацца, гвалтаваць, забіваць...” Андрусь Белавокі да аднаго твору зьмяшчаў некалькі эпіграфаў: радкі з Байрана і ангельскай лічылкі (на мове арыгіналу), гэтым самым ураўняўшы ў правах усе тэксты. Такія адносіны аўтара аўтаматычна здымаюць усе прэтэнзіі да таго, што ягоныя ўласныя тэксты маюць розную мастацкую вартасьць. Пятро Васючэнка ў прадмове кажа, што Андрусь Белавокі “ўмеў самаабвергнуць аснову асноў літаратуры тэкст” і ілюструе сваё сьцьверджаньне бурлескам: А я ўжо думаў, што ня прыйдзеш, А ты і праўда не прыйшла. Яно і ня дзіўна: Андрусь Белавокі ўмеў абвергнуць нават сьмерць: ”Сьлёз не было. Тым больш мора. More. Memento more… Памятай мора”. Ён – рэдкі чалавек, які мог дазволіць сабе ставіцца да сябе ж несур’ёзна (Я не пішу нічога, у прыватнасьці пра сябе, каб не грузіць сваю асобу сваімі ж банальнасьцямі”) і пісаць тэксты як “пародыю на самога сябе і на жыцьцё ўвогуле” (“Ода верности”). Андрусь Белавокі больш шануе невытлумачальныя пачуцьці й эмоцыі, чым “шэрыя кавалкі сьвядомай памяці і падсьвядомай геніяльнасьці, карэктаванай псіхозам уласнае тупасьці”. Яго больш цікавяць уласна праекты, чым іх рэалізацыя. Таму многія ягоныя ідэі лётаюць матылькамі, не прышпіленыя да паперы. “Лесьвіца ў нябёсы з адной прыступкі” – гэта кніга-праект і кніга праектаў. У пасьляслоўі зьмешчаныя назвы шэдэўраў, якія яшчэ не нарадзіліся: “Дванаццаць гадзінаў сьмерці”, “Бог з леапардам”, “Што яна мне скажа?”, “Рэгенерацыя ў быту”, “Лісьце Алісы”, “Стоп ноч. Прабачце”, “Сто сьмерцяў Сталіна”, “Замкнутае кола разьвіцьця чалавека”, “У пошуках лепшай”, “Ты хто?”, “Казка пра Пцю і Кашака”, “Беларусь і яе людзі эпохі Лукашэнкі”, “Максім Ціхановіч – стравус”. “Лесьвіца ў нябёсы з адной прыступкі” – праект, які імкнецца да бясконцасьці, таму цалкам магчыма, што гэта не апошняя кніга Андруся Белавокага. Раптам нехта дапіша яго шэдэўры і зробіць кнігу з двума прозьвішчамі на вокладцы – Андрусь Белавокі, ... Алена Карп. Маскульт беларускі Севярын Квяткоўскі. «Фрашкі да пляшкі». Мн., 2007. Прызвычаены да музычных рэцэнзіяў, я ўсё ж вырашыў выказацца пра гэтую кнігу. І ня толькі таму, што захацелася прыгадаць сваё літаратуразнаўчае юнацтва, калі рэцэнзаваў кні­гі Кастуся Акулы, Алеся Наварыча, Сержука Сокалава-Воюша, Васіля Петручука, Міколы Ермаловіча ды іншых выдатных сучасьнікаў у найаўтарытэтнейшым пісьменьніцкім часопісе свайго часу «Полымя», але й таму, што ў «Фрашках да пляшкі» Севярына Квяткоўскага немалое мейсца займае маскульт беларускі: ёсьць там шмат старонак, прысьвечаных славутым гуртам «Новае неба», «Ulis», «N.R.M.», «Neuro Dubel», «Ліцьвіны», бардам Алесю Камоцкаму, Зьмітру Бартосіку, Касі Камоцкай, Зьмітру Вайцюшкевічу, вялікаму шоў-мэну постперабудоўчай эпохі, паэту Анатолю Сысу ды ягонаму калегу Славаміру Адамовічу… Усіх і не пералічыш. Дык што ж такое – кніга Севярына Квяткоўскага: музыказнаўчы трактат, бард-рок-энцыклапедыя ці зборнік журналісцкіх рэмінісцэнцыяў? Ні тое, ні другое, ні трэцяе. Хоць мне самому імя С. Квяткоўскага вядомае найперш па цікавых артыкулах у часопісе «Arche» пра тую ж Касю Камоцкую, па эмацыйных інтэрв’ю на радыё «Свабода», прысьвечаных праблемам роднай мовы. Але ў літаратурнай творчасьці ён пайшоў па сьлядах хутчэй М. Федароўскага, які праславіўся зьбіраньнем народнай творчасьці – казак, баек, легендаў «люду беларускага». Але ў творах Квяткоўскага няма традыцыйных фальклорных пераказаў кшталту «жылі-былі», «у трыдзясятым царстве», «даўно гэта было»... Тут фальклор сучасны. Ці няма такога? Але ж мы, як і нашыя старажытныя продкі, так і жывем рознымі казкамі ды показкамі, якія выжываюць праз абагульненую шматзначнасьць сваю. І показкі, карыстаючыся барбарызмамі, называюць яшчэ анекдотамі. Але ў іх тым больш фальклорная сутнасьць, бо нават калі й знойдзецца аўтар пэўнага сюжэту, дык часам не пазнае й сам сваёй першакрыніцы, зьмененай у працэсе шматтысячных пераказаў. А каштоўнасьць показак Квяткоўскага яшчэ ў тым, што яны, як кажуць, пра набалелае: пра лёс рок-зорак беларускіх, пра стан роднай мовы, хоць Севярын і аздобіў усё гэта пад выглядам п’янага трызьненьня за пляшкай. Але ж зьмест цьвярозы. Пераважна. Ну хіба ня сьмешна, калі беларуска заходзіць у беларускую краму й пытаецца пра насоўку на роднай мове, а прадавачка разумее яе па-свойму: «Что? Насовки? Нет, презервативов нет». А вось яшчэ адна інтэлектуальная беларуская сям’я. Ня ў краму прыйшлі, не абы-куды, а ў тэатр, дзе… вось незадача, ідзе беларуская п’еса. Там усе шукаюць нейкі згублены парасон, а дзіцё слухала-слухала дый пытаецца ў дасьведчанай мамкі: «А што такое парасон?» Тая ж дарослая, разумнейшая за дзіцё павінна быць. Але адказвае: «Парасон? Это ж по-белорусски поросёнок». У традыцыйнай анатацыі, зьмешчанай напачатку кнігі, ёсьць такая парада: «Фрашкі можна чытаць як ураздроб, гэтак адным цэлым тэкстам, які можна назваць эсэ, а можна й прыгодніцкім раманам». Па шчырасьці, я чытаў менавіта як раман, адчуваючы й жалезную логіку разьвіцьця падзеяў, і… відочныя перакосы сюжэту. Сюжэту? А які ж сюжэт у зборніку казак? Ды такі самы, як і ў «Шляхціцы Завальні» незабыўнага класіка Яна Баршчэўскага. Едучы ў аўтобусе з новай кнігай ды гартаючы яе, я акурат і ўбачыў у Квяткоўскім сучасны аналог «Завальні…», толькі гумар у ім ня гэткі змрочны, як у Баршчэўскага. Але ўжо тады натыркнуўся на прысутнасьць маргіналаў у кантэксьце пераказу і адсутнасьць пэўных знакавых фігураў. Здавалася нават часам, што кніжка гэтая – звычайны «нашаніўскі» капусьнік, зразумелы толькі далучаным. Але… Бездакорна выкладзенымі падаліся пачатак і фінал гэтых «не зусім фантастычных апавяданьняў пра Беларусь часоў перабудоўчага рэнэсансу». Там нават жанравае адзінства назіраецца: застольныя показкі на беларускія тэмы. Але сярэдзіна, дзе Севярын Квяткоўскі пераключаецца на занадта раньнюю мемуарыстыку часоў сваёй працы ў той жа «Нашай Ніве», у рэдакцыі радыё «101,2», якое само праіснавала толькі з год, твор ператвараецца акурат у нейкі трактат са зьбітымі крытэрамі каштоўнасьцяў: важным тут становіцца ня лёс роднай мовы й пошук найбольш чыстых жыцьцядайных крыніцаў, а… дзе, хто, колькі і з кім выпіў. А ў выніку чытач знаходзіць нават такія сентэнцыі: «Гістфак на пачатку 1990-х быў апірышчам дэмакратыі. Гулялі картамі й касьцямі, седзячы за старымі партамі перад актавай залай. Палілі, пілі піва, лаяліся матам (нэрвовая напруга). Некаторыя ад восьмай раніцы да позьняга вечару, калі закрываўся будынак». Мо аўтар скажа: «Ну так было, дык што я мог зрабіць». Але вазьміце любы класічны раман: там людзі робяць усё – кахаюцца, цалуюцца, кніжкі чы­таюць, п’юць, ядуць, але вось на тым, як “ікру мечуць” у прыбіральні, ніхто не спыняўся, хоць гэта таксама бывае з кожным сотні разоў напрацягу падзеяў твору. Дый гасьцей часьцей зьбіраюць за агульным сталом, а не за агульным унітазам. Проста так прынята, хоць гэта не табуяваная тэма. Дык ці варта падаваць гэта як узор дэмакратыі? І тады чытачу застаецца толькі зрабіць выснову: «Беларускі пэрыяд дэмакратыі быў такім кароткім, бо мы ня толькі сталіся негатовымі да яго, але й не разумелі, што гэта такое – дэмакратыя». Балазе, за сваю творчую біяграфію на гістфаку БДУ, у рэдакцыі «Нашай нівы» й на радыё «101,2» Севярын Квяткоўскі піў з вельмі шаноўнымі людзьмі – паэтамі Анатолем Сысам і Славамірам Адамовічам, музыкамі Касяй Камоцкай і Лявонам Вольскім, але «фільтраваць базар» ён тут чамусьці не захацеў. Або не навучыўся. Мо камусьці й прыемна выпіваць з Дзімам Падбярэзскім, але навошта множыць брудныя плёткі ад яго пра ўяўна не стрыманую грубасьць Алеся С. (прыйшлі, маўляў, да яго ў буцік «Hugo Boss» БТшнікі касьцюмы па бартэру выменяць на рэкламу, а ён ім нібыта «Няхай ідуць на...»). Між тым вельмі многім героям апісаных падзеяў добра вядомая й першакрыніца такога анекдоту. На рубяжы 80-90-х, калі менавіта Алесь С. і быў сярод першапраходцаў вяртаньня роднай мовы ў паўсядзённы ўжытак, пра яго сапраўды стваралі нямала показак. І нават вось гэты «на...» быў больш тонкі й красамоўны: Ідзе Алесь С. па вуліцы, а тут яго й пытае нейкі мужык: «Слышь, браток, а как у вас, мля, к вокзалу добрацца». Алесь і адказвае: «Калі ласка, тут нават пешшу лепей. На бліжэйшым скрыжаваньні завернеш за рог вуліцы направа, там крокаў сто наўпрост і хутка ўбачыш наперадзе будынак вакзалу». Мужык вылупіў на Алеся вочы ды кажа: «Ну ты, мля, чувак, даёшь. А по-русскі-то могёшь?» Алесь адказвае: «Магу й па-руску: ідзі ты на...» Тут усё проста: Алесь С. ніколі ня быў хамам, а проста адэкватна адгукаўся на просьбы навакольных. І адгукаўся ў беларускім кантэксьце. Таму іншы анекдот пра «на...» ведае й музычны аналітык Анатоль Мяльгуй, і мастак ды бізнэсовец Юрась Мурашка, і паэта Алег Бембель, і музыка Ігар Варашкевіч, і многія іншыя жывыя ўдзельнікі нацыянальнага адраджэньня канца ХХ стагоддзя. Толькі іх увогуле няма ў кнізе. Севярын не заўважыў сланоў? Бывае. Але ён рэальна зрабіў творчы подзьвіг, увасобіўшы тое, што рэальна будзе жыць у вяках, хоць зьбітыя вехі, мажліва, так і застануцца незразуметымі нашымі нашчадкамі. Вітаўт Мартыненка. Разгляданыя кнігі можна замовіць праз сайт: http://www.knihi.net.