Іван Луцкевіч
“…Я не парупіўся даць табе сваё імя”, – паміраючы, сказаў Іван Луцкевіч сваёй каханай Юліяне Мэнке.
Іван Луцкевіч не дажыў да сарака
І Вільню ў свой апошні міг ня бачыў.
Дзявочай зоркаю лагодная рука
Ласкава легла на ягоны лоб юначы.
Як родны сьпеў, як родная струна –
Пяшчотны дотык любай Юліяны;
А з горшай карты выпала адна:
Ня ў Вільні паміраць, а ў Закапаным.
Такі ўжо лёс – ад долу да нябёс!
Імгненьне доўгае, каб дыхаць, засталося;
І, пэўна, толькі той шчасьлівы лёс,
Калі зьмяніць нічога нельга ў лёсе!
Такі ўжо край... І як сказаць: “Бывай...” –
Калі ён сіратою застаецца;
Калі яшчэ ніяк ня ўцяміць край
Адкуль вядзецца ён і як завецца...
Іван Луцкевіч з маладосьці спорнай той,
Што ў памяркоўнасьці ня бачыць меру
І верыць толькі ісьціне адной:
У Беларусь прыходзяць, як у веру!
Усё зрабіў; усё зрабіў, што мог;
Праменьне беларускае прасторы
Сабраў з усіх раскіданых дарог,
Шлях паказаў, што выведзе з пакоры.
На лад настроіў, зьбеглае ў разлад!
А тут, у Закапаным нежаданым,
Маленьне-просьба: брат мой, родны брат...
Трызьненьне-мроя: Юля, Юліяна...
Брат у Парыжы. Разьвітацца як?
Што разьвітацца – не пра тое мова...
Там Беларусь прызнаюць – гэта так!
Даб’ецца брат таго абавязкова!
Ды гэтай радасьці вялікай акрамя,
Яшчэ й шкадоба ные несьціхана:
Ня будзе, не – насіць яго імя
Палоньніца пакуты Юліяна.
Ня будзе, не – у Вільні іхні дом,
Як і нідзе той дом ужо ня будзе;
Ні дахам, ні дзьвярыма, ні акном
Не супакоіць змучаныя грудзі.
Падумаў шчэ, як і Міцкевіч малады
Падумаць мог з выгнаньніцкае долі:
Хто гвалтам гнаны з Вільні, той тады
У Вільню ўжо ня вернецца ніколі.
Прыстанак знойдзе ж у зямлі чужой,
Хіба душою вернецца на Росы
(Татарска-беларускаю душой!)
І лёсам, па-апостальскаму босым.
І вось яно... Чужога неба дно
Такое нізкае, што не бывае ніжай.
У сон апошні сьціснута яно:
Антон, мой брат, пачуй мяне ў Парыжы!
17 сакавіка 2009. Аўторак. Менск.
Афіны, Парыж і Вільня
Я нарадзіўся ў Давыд-Гарадку, жыву ў Менску і да нядаўняга часу мне было мала Давыд-Гарадка і Менску, мне было мала свайго, бо жыў маладымі ўяўленьнямі і, вандруючы (як нейкую асаблівую асалоду!), шукаў у Еўропе горад – места яшчэ аднаго роднага зьместу.
Я спадзяваўся перш за ўсё на Афіны і Парыж.
Чаму?
Ды таму, што па-школьнаму верыў: Афіны і Парыж нечужыя.
Вось блакнотны хуткапіс тых маіх “школьных” спадзяваньняў...
10 лістапада 1989. У афінскім аэрапорце плача кот, а дзьве маладыя жанчыны ў блакітнай уніформе, як заведзеныя, выкрыкваюць адно і тое ж слова: “Тэль-Авіў! Тэль-Авіў! Тэль-Авіў!”
Пэўна, шукаюць транзітнікаў, эмігрантаў з СССР.
Па дарозе ў гатэль бачу Парфенон, і сама па сабе набягае метафара: Парфенон – празрысты шкілет хараства.
Афінскія дамы – без балконных наростаў і з доўгімі лоджыямі; яны рыхтык такія ж, як і ўсходнія шматярусныя пагады.
А дрэваў мала, таму кожная галінка сіратою кідаецца ў вочы.
11 лістапада 1989. На пляцы Канстытуцыі танканогія і гарбаносыя гвардзейцы ахоўваюць прэзідэнцкі палац; штыхі на іхніх карабінах поўныя тэатральнага падману; у сваім дэкаратыўна-маляўнічым адзеньні гвардзейцы адначасова падобныя на панчошных буслоў і такіх жа панчошных паўлінаў.
Ля Акропаля крыклівыя юнакі прадаюць каляровыя па 100 драхмаў паштоўкі з відарысам Парфенона, белы мармур якога яшчэ больш робіцца белым ад тутэйшага сьляпучага паветра.
12 лістапада 1989. Прасунуўшы ў акенца касы 300 драхмаў, зайшоў у порнакінатэатрык “Астрон” і зрабіў гэта толькі таму, што яшчэ ніколі не завітваў у такія ўстановы.
Па праглядзе мяне падхапіў пад локаць сьлізкага выгляду фацэт і забумкаў па-руску: псіхолаг, пэўна ж, па вачах маіх здагадаўся, што я з Саюзу!
Я расслабіўся, таму ён лёгка давёў мяне да публічнага дому “Мірына”, што стаяў у блізкім суседстве з маім гатэлем “Ахіліён”.
Як тут усё проста!
13 лістапада 1989. Еду на Эгейскае мора; аўтобус па-чарапашы сунецца з цеснага места, вуліцы якога – як двум коньнікам разьехацца.
Чым бліжэй да вялікай вады, тым вальнейшая дарога.
Аднак жа мора ў Грэцыі нейкае местачкова-аптэчнае – пахне ёдам і нашым балотам, а яшчэ хавае ў сабе раённае трапятаньне лістападаўскага блакіту.
Купаюся і пытаюся ў сябе:
– Ці прыгожыя афінянкі?
Выходжу з вады і сам сабе адказваю:
– Вечная праблема для грэкаў. Праз гэта яны і ўкралі Алену!
14 лістапада 1989. З пляцу Аманія ў порт Пірэй можна даехаць на электрычцы ўсяго за 30 драхмаў.
Пірэй наскрозь працяты густым рыбным пахам і смуродам ненасытнага чаканьня – шматлікія крамнікі чакаюць пакупнікоў, якіх амаль няма.
У нейкай харчэўні, таксама ж набітай рыбным духам, п’ю віно.
Гаспадар харчэўні крычыць на ката, які раптам скокнуў на мой стол.
15 лістапада 1989. Каб у Афінах перамог ленінскі сацыялізм, то вельмі цяжка было б на такіх вузкіх вуліцах праводзіць масавыя сьвяточныя шэсьці ў гонар чарговай рэвалюцыйнай гадавіны.
Хоць ты прасіся з усімі працоўнымі ў наш Саюз!
Думаю так, бо зноў жа аўтобус, як на заўтра, выціскаецца з места; едзем па дарозе: Фівы – Левадзія – Дэльфы.
Мінаем марафонскае вадасховішча – яно, да слова сказаць, поіць Афіны, і ад яго да Акропаля алімпійскія 42 кіламетры.
Мінаем ростані дарог, на якіх, сам таго ня ведаючы, Эдып забіў свайго бацьку.
А вось і Дэльфы – тут можна даведацца ў аракула пра свой лёс і, гледзячы на высахлую кастальскую крыніцу, успомніць радок Міхася Стральцова: “Кастальскай смагі слодыч альбо горыч...”
16 лістапада 1989. Сёньняшнія Афіны – лаўровая правінцыя; загон для катоў і матаролераў; катоў сапраўды шмат, а матаролераў, здаецца, яшчэ болей.
Як гандлёвая неабходнасьць, зрэдку чуецца й польская мова; палякі, мусіць, самыя мітусьлівыя дзеці Гермеса.
Увогуле ж, Афіны – суцэльная крама; тут гандлююць скрозь, акрамя хіба што храмаў; усё ж баяцца – а раптам зноў зьявіцца Хрыстос.
На працягу бясконцых стагоддзяў у Грэцыі йшла вайна паміж філасофіяй і гандлем – гандаль перамог.
17 лістапада 1989. Пакідаючы Афіны, еду паўз Акропаль, над якім узвысілася страла вежавага крана – пачалася яшчэ адна рэстаўрацыя.
Лёгкі цень ад стралы падае і на рэшткі калон дагістарычнага храма Зеўса.
У самалёце ж побач са мной былы салдат барона Урангеля; старому пад дзевяноста; у лістападзе 20-га пакінуў Крым, і вось праз 69 гадоў яму дазволілі вярнуцца!
Такі ён, блакнотны хуткапіс маіх афінскіх спадзяваньняў, а от спадзяваньні парыжскія...
28 студзеня 1992. Аўторак. Ніколі ня бачыў, як пацук зьлізвае расу з ланцуга, як певень сядзіць на цыганскай будзе, як у рышток сплывае размоклы, абгрызены пернік, як сьвеціцца ўночы вежа Эйфеля – гэта ўсё ўяўлялася.
Калі думаў, марыў, летуцеў, мроіў, сьніў – урэшце, трызьніў пра свой прыезд у Парыж, то чамусьці здавалася, што гэта адбудзецца ў нядзелю.
Аднак жа апынуўся ў Парыжы ў аўторак.
Места амаль вясновае, сьнегу зусім няма, цёпла і ўтульна.
29 студзеня 1992. Серада. Сонечны Парыж пасярод зімы!
На мосьце Мастацтваў пачынаю выдурняцца, здаецца, пад Флабэра: сьмерць для ўсіх зрабілася непазьбежнай і павінна была хутка прыйсьці.
30 студзеня 1992. Чацьвер. Кнігарня на бульвары Сэн-Жэрмен; на вітрыне кніжка Мішэля Бютора!
Не магу не зьдзівіцца – у рамане Картасара “62. Мадэль для зборкі” галоўны герой купляе кніжку Мішэля Бютора менавіта на бульвары Сэн-Жэрмен.
31 студзеня 1992. Пятніца. Шмат гавораць пра скульптара Дамініка Бардэнава, пра яго творчае крэда: “Чалавечае аблічча, складзенае са старога абутку, самая дасканалая форма эстэтычнага шчасьця...”
Бардэнава стварае скульптурныя партрэты з ужываных чаравікаў, боцікаў, сандалетаў, пантофляў.
Жабракі носяць яму гэтае дабро цэлымі мяхамі.
1 лютага 1992. Субота. Зноў выдурняўся, гэтым разам у Люксембургскім садзе: то хадзіў, па-рэжысёрску закінуўшы крыло белага шаліка за плячо; то ў рамантычным одуме прыстойваў ля фантану, а то сядаў у халоднае металічнае крэсла і думаў зноў жа пра сьмерць.
А як жа інакш?!
Творчыя людзі павінны думаць пра сьмерць!
А потым доўга сьмяяўся, успомніўшы словы Максіма Гарэцкага: у самым лепшым лесе будзе крывое дрэва.
2 лютага 1992. Нядзеля. А можа застацца ў Парыжы!
У Афінах такая думка не прыходзіла, а тут раптам прыйшла.
Але калі застацца, то гэта значыць – застацца з пашпартам, на якім напісана “СССР” (назва краіны, якой ужо няма!).
3 лютага 1992. Панядзелак. Я – грамадзянін Беларусі, але яшчэ ня бачыў – які ён: беларускі пашпарт!
Яго яшчэ не надрукавалі.
Так, Беларусь – незалежная дзяржава, аднак жа ў гэта ўсё ніяк ня верыцца; здаецца, міне дзень, два, ну, няхай тыдзень пройдзе, месяц, – і зноў вернецца Саюз.
Сяджу ў рэстаранчыку па-над Сенай і думаю пра страх шавіністаў за вялікую імперыю, якая ці ня гіне ўжо канчаткова?!
Гэты страх быў заўсёды; у 1917 годзе ён тлуміў галаву нават Блоку: “Отделение” Финляндии и Украины сегодня вдруг испугало меня. Я начинаю бояться за “Великую Россию”...”
Аднак жа до блакнотнага хуткапісу!
Са “школьных” спадзяваньняў нічога ня выйшла, чужыя Афіны і Парыж стаць маімі не маглі; маёй сталася Вільня – места беларускага зьместу.
Вільнезнаўства павінна быць уступам да нашага краязнаўства; беларускія дзеці павінны з першага класа вывучаць вільнезнаўства...
Намі шмат нагаворана пра Вільню, асабліва пра тое, што яна – узыход і росквіт нашай культуры; аднак жа мы, здаецца, забылі, што Вільня – яшчэ й пачатак нашай сацыяльнай якасьці.
“...я быў з Вільні, а яна ўсяго толькі з Менску...” – так думаў герой раману М. Гарэцкага “Віленскія камунары” вільнянін Лявон Мышка пра мінчанку Юзю і невыпадкова ж думаў, бо што наш Менск у параўнаньні з нашай Вільняй, якая, паводле ўсё таго ж М. Гарэцкага: “...самы прыгожы горад у сьвеце...”
Антон жа Луцкевіч пісаў пра асаблівую душу Вільні і што ў ёй “...нішто вечным лічыцца... ня можа...”
Пад “вечным” А. Луцкевіч разумеў уладу, а яшчэ ён сьцьвердзіў, што “...уся гісторыя Вільні – ірацыянальная...” – чым і пакінуў нам вялікую надзею.
Раз віленская гісторыя ірацыянальная, то, значыць, магчымы любыя непадуладныя гістарычнай логіцы зьмены, у выніку якіх места Гедзіміна некалі зноў стане і нашым...
О, Вільня адрозьніваецца ад Афінаў і Парыжа, як, скажам, зорка нябесная адрозьніваецца ад раскладзенага ў доле агню!
Афіны і Парыж вядуць па адной лініі; Вільня ж адначасова кліча ва ўсе свае залатыя куткі, таму хадзіць па ёй – усё адно, што ў адну і тую ж хвіліну знаходзіцца ў яе прасторы скрозь.
Напрыклад, па Бернардзінскім, прамінуўшы дом Адама Міцкевіча, нібыта на шчырае сьвятло, можна выйсьці на Сьвятую Ганну, і ў гэты ж момант фізічна адчуць, што стаіш ты яшчэ і на Зялёным мосьце і глядзіш на касьцёл Сьвятога Рафала.
А можна дайсьці да сярэдзіны Нямецкай і, любуючыся ратушай, раптам пачуць кліч Кацярынінскай бажніцы: вярніся!
А ля самай ратушы можна доўга стаяць і ня ведаць, куды павярнуць: налева, да Шклянога закавулка, ці направа – да Конскай вуліцы...
Першы раз я прыехаў сюды ў 1985 годзе, і тады мне сказалі, што гэта вельмі сыры, вельмі ж мокры горад, а на скорым часе зноў жа ў М. Гарэцкага прачытаў: “...кватэры ў спрадвечных мурах былі самыя... вільготныя ва ўсім ствеце...”
Вось так, нават ва ўсім сьвеце!
У 1998, 2000 і 2006 гадах блукаў сярод гэтых “спрадвечных муроў”, і адна бялявая жанчына пыталася ў мяне: а дзе вашы вершы, а дзе ваша проза пра Вільню?
Аднак жа не было ні вершаў, ні прозы, бо Вільня ўвайшла ў маю кроў толькі ў чэрвені 2008 году, калі нарэшце ўбачыў, што згубіў маладосьць, а з ёю ранейшыя ўяўленьні; калі канчаткова зразумеў, што Афіны і Парыж – чужыя, а Вільня – родная...
8 чэрвеня 2008. Нядзеля. Тое, што ў іншым горадзе раздражняе, у Вільні супакойвае; нават сумныя абліччы сёньняшніх віленцаў і то навяваюць лагоду.
Мяркую, віленцы сумныя таму, што жывуць сярод мноства адвакацкіх кантораў!
Пэўна ж, гэтых кантор было даволі і ў часы Францішка Багушэвіча?!
Не сумуйце, віленцы, і ня йдзіце да адвакатаў, калі яны толькі адвакаты; у пільнай патрэбе шукайце адвакатаў-паэтаў...
Ля Вострай Брамы бачыў сьляпую – ажно сэрца сьціснулася, бо зусім жа маладая жанчына, а ў Латочным завулку гаварыў з С. Дубаўцом пра дух, які стварыў Сьвятую Ганну, і розум, якім прыдуманы асьветар (кампутар).
– І што найбольш цябе зачароўвае? – спытаў Дубавец, не пакідаючы курыць.
– Ня ведаю...
На адвітаньне ён паабяцаў даслаць артыкул пра А. Луцкевіча, а таварыскі Андрэй Лапцёнак паказаў жаданую Вільню з вышыні сваёй машыны.
Каб жа я ўбачыў болей, правёў па Татарскай, Людвісарскай, Віленскай, Нямецкай – з выхадам на Вялікую, дзе падступілі да Скарынавай памятнай табліцы, што на доме 19...
Здаецца, мова Скарыны яшчэ адна неразьвязаная нашая праблема, бо невыпадкова ж Язэп Лёсік пісаў: “Скарына пераклаў і выдаў Біблію на беларускай мове... Праўда, ня надта ўжо проста і зразумела яна перакладзеная. Шмат мае царкоўнаславянскіх зваротаў...”
19 кастрычніка 2008. Нядзеля. Учора на Базыльянскай размаўляў з далікатным Алегам Аблажэем, сёньня па Лідскай выйшаў да касьцёлу Сьвятога Мікалая: у 30-я гады мінулага стагоддзя тут служыў ксёндз Адам Станкевіч; ад імя беларусаў тут ён вітаў у кастрычніку 1937 году Апостальскага Нунцыя арцыбіскупа Картэзі, а 30 кастрычніка таго ж году адправіў набажэнства за спакой душы Ядвігіна Ш.
Якраз у тыя дні на Росах на магіле Ядвігіна Ш. заместа драўлянага крыжа быў пастаўлены гранітны помнік.
Адкрыцьцё і асьвячэньне адбылося ў аўторак 2 лістапада а 16-ай гадзіне; зноў жа да грамады зьвярнуўся Адам Станкевіч.
Людзей жа сабралася шмат і ня толькі з Вільні; адзін юнак прыехаў на ровары ажно з-пад Сьвянцянаў...
Гэта падзея для беларускай Вільні мела аб’яднаўчы характар; яна пачалася з таго, што 20 красавіка 1937 году рэдакцыйная калегія часопісу “Шлях Моладзі” выпусьціла адозву “Мусім паставіць памятнік Ант. Лявіцкаму”.
У адозьве былі такія словы: “Сёлета 23-га лютага мінула 15-цаць год ад таго часу, калі ў Вільні расстаўся з гэтым сьветам наш пісьменьнік Антон Лявіцкі – Ядвігін Ш. (...) Гэты пачынальнік беларускай прозы... ляжыць пахаваны на Віленскіх могілках Росса, а дзярвяны збутвелы крыж над яго магілай з кожным днём хіліцца што раз ніжэй. Праходзячы ля яго, з вялікім толькі трудом можна даведацца з заржавелай таблічкі, што тут знаходзяцца астаткі цела беларускага пісьменьніка (...) Сорам (...) усім беларусам, каб у такім стане была магіла нашага песьняра. Сорам гэты яшчэ больш узьвялічыцца, калі зважым, што магіла Ант. Лявіцкага знаходзіцца пры галоўным уваходзе на Россы і што на яе глядзяць сотні і тысячы людзей... Ня можам згадзіцца, каб магіла... далей была так апушчанай і закінутай. Да ўпарадкаваньня яе трэба прыступіць зараз-жа, і сёлета йшчэ мусім паставіць на ёй хоць скромны памятнік. Ініцыятыву і арганізацыйную пры гэтым працу бярэ на сябе Рэдакцыйная Калегія “Шляху Моладзі”, ахвяроўваючы адначасна на памятнік А. Лявіцкаму (...) 50 злотаў...”
Як гэта было па-гаспадарску цьвёрда прамоўлена: “...і сёлета йшчэ мусім паставіць... памятнік”!
У такой рашучасьці ўжо бачыўся посьпех выкананьня.
Дык вось, неўзабаве было сабрана 95 злотых 60 грошаў, і разам з рэдакцыйнымі сума склала 145 зл. 60 гр.
А праз месяц на рахунак ужо набегла 251 злоты 80 грошаў.
За ліпень, жнівень, верасень, кастрычнік і лістапад у касу яшчэ прыйшло 175 злотых і 5 грошаў, што ў плюсе дало 426 зл. 85 гр.
Каб цалкам разьлічыцца з разьбярска-камянярскай фірмай, якая рабіла помнік, то ўсё яшчэ бракавала 50 злотых; мяркую, іх ахвяраваў ксёндз Адам.
Дарэчы, сумы ўносіліся розныя; напрыклад, моладзь вёскі Рэўкі Скідзельскай воласьці Гарадзенскага павету сабрала 1 злот 50 грошаў, а беларускія студэнты, якія вучыліся ў Варшаве, даслалі 6 злотых 60 грошаў.
Самы ж меншы ўнёсак складаў 10 грошаў...
Было відавочна, што віленскія і нявіленскія беларусы, людзі розных поглядаў, узростаў і партыяў, ня толькі матэрыяльна, але й духоўна аб’ядналіся над магілай пісьменьніка, і тады ж рэдактар “Шляху Моладзі” Я. Найдзюк выказаў пажаданьне, каб беларусы лучыліся ня толькі над магілай, але і ў жыцьці...
Пра гранітны помнік Ядвігіну Ш. і пра самога пісьменьніка я апавядаў па дарозе ў Менск рок-музыку А. Кулінковічу, а ён за гэта частаваў мяне віскі “Марк Твен”.
23 лістапада 2008. Нядзеля. У маіх афінскіх нататках ёсьць пра вайну паміж гандлем і філасофіяй з увагай на тое, што гандаль перамог.
Па сутнасьці гэта вайна лічбы са словам, таму ці ня час да евангельскага: “На пачатку было Слова...” дадаць не евангельскае: “А ў канцы засталася Лічба...”
Антон Неканда-Трэпка, – аўтар падручнікаў па фізіцы і матэматыцы на беларускай мове, – адзін з тых нашых вялікіх рамантыкаў, якія мірылі ваяўнічую лічбу з родным словам.
У кнізе Лявона Луцкевіча “Вандроўкі па Вільні” чытаю: “... паварочваем... у завулак, які меў назву Гарбарскі, а цяпер Одміню... што зьяўляецца даслоўным перакладам яго назвы на літоўскую мову. У трэцім доме направа на другім паверсе ў трыццатых гадох жыў Антон Нэканда-Трэпка...”
У гэтым доме ў 1937 годзе адбыўся паводле Л. Луцкевіча “...літаратурны вечар, прысьвечаны паэзіі Натальлі Арсеньневай і Максіма Танка...”
Максім жа Танк у сваіх “Лістках календара” пра гэты вечар піша, што 21 студзеня 1937 году на пасяджэньні Беларускага навуковага таварыства, якое сабралася ў інжынера Трэпкі, ён упершыню сустрэўся з Н. Арсеньневай.
Трэба думаць, нашыя паэты сустракаліся ў гасьціннага інжынера неаднойчы...
І вось я ў былым Гарбарскім перад домам Неканды-Трэпкі – вывучаю вокны і балконы на другім паверсе; балконаў два; магчыма, на адзін з іх цяплейшай парой Танк і Арсеньнева выходзілі разам...
У завулку з такой назвай адно й думаць пра тое, як некалі тут працавалі ў сваіх гарбарнях колішнія гарбары: яны з тыдзень вымочвалі ў вапне шкуры; расьсьцілалі іх на дошках-кабылках і скаблілі тыльем касы; мылі ў чыстай вадзе, а пасьля залівалі дубовым квасам і сыпалі соль, каб шкуры мякчэлі; за месяц яны рабіліся ня толькі мяккімі, але й карычневымі, і за гэты ж месяц некалькі ж разоў у бочках мяняўся дубовы квас; высушаныя на сонцы шкуры гарбары старанна разгладжвалі гладзілкамі і кроілі паводле папяровых выкраек.
Словам, работа ў руках гарэла!
8 сьнежня 2008. Панядзелак. На Лукішскім пляцы раптам апанавала санлівасьць; заплюшчыў стомленыя вочы, убачыў пад сьціснутымі павекамі белае полымя і тут жа пачуў сьцішаны лопат крылаў – нейкія птушкі праляцелі над касьцёлам Сьвятога Якуба...
Што я ведаю пра гэтую сьвятыню?
Здаецца, усё тое скупое, што напісана пра яе ў энцыклапедыях.
А яшчэ тое, што за гэты храм: “...былі вялікія спрэчкі паміж польскімі і літоўскімі нацыяналістамі...” (М. Гарэцкі “Віленскія камунары”)
Таксама ж вядомы й такі малюнак: 24 чэрвеня 1936 году ў гэтых мурах хаваўся ад дажджу малады Максім Танк...
Вільня – яго абсалютная прастора; расказваючы пра Вільню, ён заўсёды маладзеў.
Я ўспрымаў яго вусныя ўспаміны, як працяг “Лісткоў календара”, і наогул думаў, што празьмерная абачлівасьць, а іншы раз нават і страх перад паказам свайго ці чужога прыватнага жыцьця памяншае цікавасьць да мемуарнай літаратуры.
4 сьнежня 1992 году я хадзіў да Максіма Танка па ягоны рукапіс “Мой каўчэг” (быў рэдактарам гэтай кнігі); сустрэча доўжылася з добрую гадзіну.
Танк паказваў старыя выданьні – “Маладая Беларусь”(№1, 1936), “Калосьсе”, “Наш прамень”, “Беларускі Летапіс”, “Шлях Моладзі”, украінскі часопіс “Вікна”, а таксама віленскае выданьне “Сымона-музыкі”.
З гэтага багацьця я хацеў што-небудзь узяць дадому (скажам, увесь камплект “Калосься” за 1935 – 1939 г.г.), але папрасіць пасаромеўся – цяпер шкадую.
З вучнёўскага сшытка (такія ў маю школьную пару каштавалі дзьве капейкі) Танк чытаў новыя вершы:
Карынфская ваза.
Малюнак выразны яшчэ.
Прыўзьняўшы хітон свой,
Красуня абутак купляе.
Ад ног яе стройных
Шавец не адводзіць вачэй,
І хоць прамінулі вякі –
Ўсё сандалі да іх прымярае...
Раптам ён успомніў, што форму ветлівага звароту спадар прыдумаў Янка Станкевіч, якога ў Вільні аднаго й клікалі “спадаром”; на маё ж пытаньне пра Радаслава Астроўскага, неяк весела адказаў:
– Нядобры ён быў... Такі нядобры, што нават свае, той жа Луцкевіч, Неканда-Трэпка і яшчэ нехта, правялі над ім грамадскі суд!
З гумарам згадаў і пра свой пераход граніцы ў 1932 годзе: “Менскія газеты пісалі, што дзяржаўная мяжа так пільна ахоўваецца, што нават птушка не праляціць. А мяне ніхто не спыніў, і я спакойна падышоў да самой заставы. Павітаўся з пагранічнікам, які якраз умываўся...
– Ты откуда, парень?! – насьцярожыўся той.
– З таго боку...
– Эй, Ванька, неси карабин! Польский шпион здеся…
Прыляцеў з карабінам Ванька, і яшчэ набегла. Прывезьлі мяне ў менскую турму і чацьвёра сутак трымалі ў агульнай камеры з крымінальнікамі. Пачаліся допыты. Калі ўпэўніліся хто я, прыйшоў камінтэрнавец:
– Вам следует вернуться назад. Надо еще поработать в Польше!
Кажу: нельга мне, адразу ж дэфензіва забярэ! Не паслухалі... А з гэтае турмы якраз адпраўлялі на нейкае будаўніцтва камсамольцаў з-пад Навагрудка. Яны таксама перайшлі граніцу, бо дома іх чакаў арышт за спаленыя асадніцкія сялібы. Ім выдавалі кухвайкі, рукавіцы, хлеб, нават каўбасу... І мне так хацелася з імі паехаць... (Тут засьмяяўся). А паехаў бы, то ўжо ніколі ня ўбачыў бы ні бацьку, ні маці...”
У кватэры, акрамя нас і гаспадыні Любові Андрэеўны (яна сядзела ў інвалідным вазочку) нікога не было...
Вось пішу, і ўсё наплываюць і наплываюць дэталі той сустрэчы: Максім Танк вельмі добра гаварыў пра Чэслава Мілаша і Юльяна Тувіма, падараваў мне Тувімаў трохтомнік па-польску (так я адкрыў для сябе, што творчасьць і шаленства – асноўныя вобразы маладога Тувіма); сабраў усе свае сшыткі (будучая кніга “Мой каўчэг”), за перадрук перадаў нашай выдавецкай машыністцы грошы – 25-цірублёвыя банкноты, на якіх пасьвіліся ласі, а яшчэ на адвітаньне ўспомніў пра сталых віленцаў з вуліцы Завальнай – прапагандыста паэзіі Ф. Багушэвіча Зыгмунта Нагродскага і кампазітара К. Галкоўскага...
З таго часу мінула 17 гадоў; з ласкі Уладзіміра Ягоўдзіка я гартаю “Шлях Моладзі” і “Беларускі Летапіс” і калі знаходжу ў іх зьвесткі пра Нагродскага і Галкоўскага, то заўсёды ўспамінаю сенатарскае аблічча Максіма Танка.
22 сьнежня 2008. Панядзелак. Еду на два дні; душа сьвяткуе, бо мне добра ў Вільні, як і добра ад таго, што не жыву па прынцыпу вады; прынцып жа той вядомы: калі ваду нішто не трымае, то і яна сябе не трымае, расплываецца.
Ёсьць і характары такія.
Мой жа характар іншы; я не расплываюся, не расьцякаюся, не шукаю ніжэйшага месца; стаю на сваім ганку; ганак жа ня крэсла, яго з-пад ног ня выб’еш...
На мокрым, засьнежаным вакзале мяне сустрэў паэт Эдуард Акулін (ён прыехаў у Вільню ўчора), і мы, як было раней дамоўлена, пайшлі на Росы.
Эдуард падрыхтаваўся – купіў сьвечкі і пляшку свайго любімага крупніку.
Сьвечкі запалілі пад крыжом Івана і Антона Луцкевічаў, з пліты Лявона зьдзерлі наледзь, сабралі з долу ўжытыя, завошчаныя, шкляныя сьвечнікі, памянулі.
Шукалі, але так і не знайшлі магілу Казіміра Сваяка; яе, пэўна ж, заваліла сьнегам; прыстоілі каля месца спачыну Людвіка Абрамовіча, з якім сябраваў Антон Луцкевіч, называючы яго “шляхотным ідэалістам”; Л. Абрамовіч быў рэдактарам “Пшэглёнду Віленьскего” і на старонках свайго выданьня заўсёды бараніў ад санацыйнай палітыкі беларусаў і літвінаў...
Ішлі ў Латочны па Субача і ля закінутага касьцёла Місіянераў, усё адно як студэнты Літінстытуту, загаварылі пра самае “важнае”: ці перакладаецца паэзія?..
Перакладаецца, калі ў арыгінале ёсьць новае мастацкае жыцьцё, і калі перакладчык разумее, што яно, гэтае жыцьцё, па-сапраўднаму новае.
У такі спосаб арыгінал нясе найменшыя страты; мова перакладу мяняе яго лексічна і, вядома, інтанацыйна, але ня сутнасна.
23 сьнежня 2008. Аўторак. З раніцы ў думках прамовіў радок Уладзіміра Жылкі: “...вясёлкай я зьвязан з жыцьцём”.
Гэта ня проста аптымізм, а тая спрадвечная нашая цярплівасьць, якую Жылка ператварыў у паэзію.
А яшчэ ўзьнік і гэты Жылкаў радок: “Хай прыме дол худое цела...”; узьнік адпаведна думаньню: “Душа ганяецца за целам, але стрымлівае сябе, каб не дагнаць яго. У гэтым корань ляноты, таму, відаць, і прачынаюся ўсё цяжэй, нібыта ўчора ўвесь дзень цэглу насіў. А як жа лёгка было пракідвацца, скажам, дзесяць гадоў таму! Адно расплюшчваў заспаныя вочы і тут жа станавіўся на ногі, як хлопчык!.. Маладосьць пакінула цябе, немалады літаратар... Адна радасьць, што раніцай гарачая гарбата лепей за самы лепшы каньяк...”
Разышліся з Э. Акуліным у розныя канцы места; я апынуўся на ўзвышшы, на якім касьцёл Сьвятога Рафала, і нейкую хвіліну глядзеў праз Вілію на вежу Гедзіміна і кафедральную званіцу.
Тады ўжо, як у казцы, пераляцеў у Зарэчча і там, на Бернардзінскіх могілках, на мяне кінуўся сабака (хапіла розуму не ўцякаць, таму сабака сам па сабе ахляў), пасьля чаго з Полацкай я ўбачыў рудую, нібы крытую сасновай карой, макаўку званіцы царквы Сьвятога Мікалая.
І зноў падняло ў неба...
Вось двухпавярховая камяніца на рагу Бакшта і Казіміраўскага завулка: пустая, вокны закладзены сучаснай белай цэглай; напэўна ж, і тут жылі беларусы; справа руіны – ад іншага дому застаўся толькі вугал, пад які абачліва падсунутая металічная падпора.
Стаў на валун (іх на Бакшта даволі); з такога ўзвышэньня добра відзён касьцёл Сьвятога Барталамея, трохкрыжная гара, касьцёл бернардзінаў, Сьвятая Ганна, але асабліва акрэсьлены конус і белы лёд Прачысьценскай царквы над нябачнай адсюль Вілейкай.
Жылка дакладна сказаў: “...а поруч з бізантыйскай пэўнасьцю Царква прысела ля вады...”
А далей значыцца ўсё тая ж вежа Гедзіміна і, мусіць жа, верх Сьвятаянскай званіцы.
Гэта ж пра яе 7 траўня 1935 году коратка пісаў Максім Танк: “Сёньня я спыніўся каля групы вясковых жанчын, якія, схаваўшыся ад сонца ў засень Сьвятаянскай званіцы, аб нечым гаварылі з ксяндзом...”
М. Танк успамінаецца ўсё часьцей і часьцей – вясёлы, яркі, зусім не стары!
Ён ведаў на памяць па-польску “Воблака ў штанах” Маякоўскага; ён уважліва чытаў эстэта Жылку і мог, мяркую, падпісацца пад гэтымі радкамі Жылкі:
У сэрцы нязрадна туга аб адной,
Нязнанай, адзінай, вяльможнай,
А колькі было іх у далі маёй,
І сэрца ўзрушалася кожнай...
А, скажам, Жылкава думка: “...Шэлі не зраўнаны ні з кім...” – магла быць і яго думкай.
Аднак жа ўсьлед за Жылкам не прамовіў бы: “Нягледзячы на маю самую вялікую сімпатыю і пашану да расійскай літаратуры, кідаецца ў вочы нячуласьць апошняй да разуменьня нацыянальнага пытаньня. За малым выключэньнем адносіны да нацыянальнасьцей дабрадушна-ўздыхацельныя: калі ж гэта “славянские ручьи сольются в русском море”.
Зрэшты, хто яго знае – мо і прамовіў бы!
Бо склаў жа тут, у Вільні, здавалася, неўласьцівыя яму радкі і пра “Пагоню”, і пра бел-чырвона-белы сьцяг...
1 сакавіка 2009. Нядзеля. Янка Філістовіч у сваім парыжскім артыкуле, прысьвечаным 29-ым угодкам сьмерці Івана Луцкевіча, пісаў: “...бяз грошай, з фальшывым пашпартам у кішэні, становішча Луцкевіча ў Вільні, дзе ён як Іван Міхальчук пражываў на вуліцы Кальварыйскай, дом 44, было надзвычайна цяжкое...”
Учора паехаў, каб паглядзець на гэты дом...
Мураваны, двухпавярховы, на два коміны, шэры, з балконам і мансардавымі вокнамі, а ў двары з лесьвіцай, па якой можна падняцца на другі паверх.
Цяпер тут фірма, якая прымае заказы на пластмасавыя вокны і дзьверы (так званыя шклопакеты)...
Нешта сарамлівае варухнулася ў душы, калі кругом абышоў гэты дом.
Спрадвеку людзі падзяляліся на тых, хто сам сабе будаваў жытло, і на тых, хто жыў у гатовым.
Я гадаваўся ў сям’і, у якой будавалі самі, і рос на вуліцы, дзе жылі майстры, што не выглядалі на гатовае.
А от я дык выглядаю...
Па Кальварыйскай прайшоў ажно да Ерусалімскага касьцёлу; вуліца доўгая-доўгая і – чым далей ад цэнтру – пустая-пустая, амаль ніводнай жывой душы.
Нібыта й ня вуліца, а велізарны склад, з якога ўсё вывезьлі...
У Менск вяртаўся на маскоўскім цягніку; за плацкартнай сьценкай інтэлігентныя жаночыя галасы заклапочана пагамоньвалі пра ўсялякія хваробы і хваробкі; сьмехам памянулі й непрывабны малюнак таго, што сур’ёзнасьць любой немачы трэба вызначаць не па выдатках на лекі і ганарары лекарам, а па колькасьці бруднай бялізны, што ў ванным пакоі чакае пральнага дня...
Калі йшла на мяжы праверка дакументаў, мой пашпарт сіроча сінеў у мностве бурачковых расійскіх пашпартоў.
7 сакавіка 2009. Субота. Сосны Закрэта. Пра іх шмат пісаў Максім Танк: “У Закрэце гулка шумелі сосны...”, “Вецер, вецер, вецер. Шумяць у Закрэце векавыя сосны...”, і зноў жа – “А ў Закрэце несьціхана шумяць сосны...”
Па дарозе ў Закрэт пабываў на вуліцы Каўно, 7 (былая Кіеўская), убачыў шэры на два паверхі з мансардаю будынак колішняга шпіталя – у ім працавала Цётка і лячыўся салдат першай сусьветнай Максім Гарэцкі...
У Закрэце ж гэтым разам сосны не шумелі, бо не было ветру; паблізу нямецкіх салдацкіх могілак выпіў гарэлкі і – шчасьлівы! – у стары горад вяртаўся, здаецца, Малой Пагулянкай (па сёньняшніх вуліцах Чурлёніса і Каліноўскага); другія ж сто грамаў дабраў на Віленскай, у скверыку Манюшкі, гледзячы на дом Антона Луцкевіча...
Анатоль Сідарэвіч недзе пісаў, што А. Луцкевіч памагаў маладым пісьменьнікам; прынамсі наш дасьледчык спасылаўся на ліст Міхася Машары з просьбаю: даражэнькі дзядзька Антон, вышліце грошы...
У сваёй жа прозе М. Машара малюе партрэт “даражэнькага дзядзькі Антона” з дамешкам пэўнай фарбы.
У тым жа яго рамане “Сонца за кратамі” дзейнічае “мудры” настаўнік Сьцяпан Астапчык, і вось з вуснаў гэтага “мудраца” мы даведваемся, што А. Луцкевіч непрыхільна ставіцца да партыі “Грамада” і “...пярсьцёнкі масонскія носіць, шляхетнасьцю сваёй ганарыцца...”, а яшчэ – працаваў у газеце “Гоман”, якая выдавалася на нямецкія грошы.
Гэтыя нямецкія грошы, вядома, “страшнейшыя” за тыя, на якія Ленін прыехаў у Петраград рабіць рэвалюцыю.
Астапчык даводзіць нам, што А. Луцкевіч “заўсёды хаваецца за псеўданімамі” і “за плячамі адказных рэдактараў” і што ён наогул “...моцна прыліп да Беларусі...”
Ёсьць таксама згадка і аб тым, што А. Луцкевіч не прыйшоў у Беларускі Народны Дом, каб разам з грамадоўцамі сустрэць Новы 1927 год.
Астапчык тут жа дае адпаведны каментар: “Дыпламатычная ці шляхецкая хвароба, а можа тая і другая разам не дазволілі. Бачыш які: лекцыі чытае, даклады робіць, у друку працуе, нават кіруе, а навагоднім вечарам сесьці за адзін стол з намі не пажадаў...”
Наогул жа, чытач павінен быў паверыць, што “Луцкевіч прытупляў рэвалюцыйную вастрыню і, вядома ж, разам з Р. Астроўскім цягнуў усіх на шлях згодніцтва; імкнуўся захапіць кіруючыя пасты ў “Грамадзе” і надаць ёй вузка нацыянальны характар”.
Але вось новая нота – галоўнаму герою раману Максіму Шамраю А. Луцкевіч бачыцца “як культурны... чалавек”, які трымаўся “...на нейкай афіцыйнай адлегласьці вышэйшай асобы. Яго прапановы гучалі лагодна, але не падлягалі ня толькі аспрэчваньню, але і абмеркаваньню. З яго выпеставанага твару не сыходзіла застыўшая ўсьмешка. Але ад гэтай усьмешкі веяла халоднай стрыманасьцю, нейкай залішняй павагай да сябе...”
А далей ідзе апісаньне, за якое толькі можна пахваліць аўтара; вядома ж, пільнуючыся класавых пазіцыяў, ён імкнуўся паказаць, што “пан” А. Луцкевіч сваёй мовай, выглядам і адзеньнем вельмі далёка знаходзіўся ад працоўнага люду, аднак жа ў выніку стварыўся партрэт сапраўднага беларускага арыстакрата: “Луцкевіч добра валодаў беларускай літаратурнай мовай, быў красамоўным і любіў смакаваць гэтую сваю красамоўнасьць. З філіграннай дакладнасьцю адточваючы сказ нават у простай размове, ён любіў падкрэсьліваць гэтае майстэрства і сваю перавагу ў гутарцы з інтэлігентамі вясковага паходжаньня, мова якіх была шурпатая, густа перасыпана простымі народнымі словамі. На яго заўсёды гладка паголеным твары, на яго руках, нават на вопратцы заўсёды ляжаў прыліплы, як луска, панскі лоск. З-пад яго дыхтоўнага касьцюма, заўсёды старанна адпрасаванага, выглядала беласьнежная кашуля з цьвёрдым каўнерыкам. У гальштук была ўткнута шпілька з самацьветным каменьчыкам. Цвёрдыя белыя манжэты выступалі з рукавоў пінжака якраз настолькі, колькі ім належала выступаць па модзе, каб пры кожным згібе рукі былі відны на манжэтах дарагія запінкі. Яго пальцы ўпрыгожвалі два масіўныя пярсьцёнкі: адзін з пячаткай, на якой быў радавы шляхецкі герб “Навіна”, на другім – масонскі знак. Вечарам Луцкевіч амаль заўсёды прымаў Максіма ў багата расшытым на ўсходні манер халаце, з шапачкай-каўпачком на галаве. Шапачка нагадвала ня то цюбецейку, ня то турэцкую феску з маленькім кутасікам на кароценькім шнурочку. Гэтае ўбраньне ператварала Луцкевіча з элегантнага еўрапейца, якім ён быў днём, у азіята...”
Выдатны партрэт, нягледзячы на двухсэнсавасьць апошняга слоўца азіят.
І калі яшчэ не зьвяртаць увагу на словазлучэньні накшталт “панскі лоск” і “масонскі знак”, то гэта, кажучы мовай савецкага літаратуразнаўства, партрэт станоўчага героя.
Аднак жа далей наш аўтар нібыта спахопліваецца і, зноў жа пільнуючыся класавага пункту гледжаньня, публіцыстычна нагадвае, што Луцкевіч глядзіць на людзей, калі “ласкавым, народніцкім” вокам, а калі панскім, і што ён “гандляр народнай справай” і езуіт, і што праз ягоную нячуласьць Максім Шамрай трапляе ў турму.
Калі ж па справе “Грамады” “Луцкевіча-езуіта” палякі таксама зьнявольваюць, то мы тут жа даведваемся, што яго ў турме “...трымаюць на асаблівых прывілеях. Падлога была пакрыта дарожкай. Сам ад халата да мяккіх туфляў быў апрануты ва ўсё хатняе. Меў сваю хатнюю пасьцель...”
Аднак жа не, ніякіх асаблівых прывілеяў не было; арыштаваны Луцкевіч меў тое, што й астатнія раней арыштаваныя “грамадоўцы”.
Вось С. Рак-Міхайлоўскі ў сваім “Турэмным дзёньніку” за 19 студзеня 1927 году занатоўвае: “...Сяньня маю ўжо мяккую падушку, прысланую жонкай. Выгодней будзе спаць...”
А праз два дні 21 студзеня піша: “Прынесьлі суконную дарожку ў маю камеру. Добра: цяплей у ногі”.
А праз два тыдні 4 сакавіка ўжо робіць такі запіс: “Сяньня дастаў прывезеную жонкай коўдру... і шмат усякае ежы. Прывезла яна і гарнітур...”
Я не папракаю М. Машару, і хоць далей ён паведамляе, што Луцкевіч стаіць на чале здраднікаў і поўнасьцю прадаўся панам – усё ж у яго раманах гучыць ня толькі пракурорскі бас, чуецца й адвакацкі тэнар.
Так “мудрэц” Астапчык аўтарам “пакараны” – у фінале ён паказаны звычайным баязьліўцам, а Луцкевіча горача абараняе паэт Алесь Салагуб; ён, як адзін з герояў раману “Лукішкі”, пераканаўча сьцьвярджае, што па сутнасьці няма ніякіх доказаў адносна таго, што менавіта праз Луцкевіча Максім Шамрай, апынуўся ў турме...
Для паўнаты карціны згадаю і раман легендарнага Піліпа Сямёнавіча Пестрака “Сустрэнемся на барыкадах”; у гэтым творы і блізка няма адвакацкай рыторыкі, пануе адна бальшавіцкая “шчырасьць”; тут А. Луцкевіч выведзены як памагаты санацыйнага рэжыму; тэкст багаты фразамі накшталт: “Орган Луцкевіча – “Родны Край” верашчыць у тон Пілсудскаму. Гэта кваканьне жабы ў балоце”; цераз яго, Луцкевіча, ваявода Кіртыкліс фінансуе калектыўныя п’янкі, у якія ўцягнутыя студэнты – члены карпарацыі “Скарынія”; з Луцкевічам дабіваюцца сустрэчы нейкія два японскія дыпламаты, якія прыехалі ў Вільню з Берліну – вядома ж, каб узмацніць такім чынам антыкамінтэрнаўскі пакт; у кнізе П. Пестрака выказаны клопат пра моладзь, на якую “многа сыплецца паклёпаў з боку ворагаў” і гэту моладзь трэба бараніць ад Астроўскіх і Луцкевічаў; асобныя ж абзацы раману поўныя “зьнішчальнай іроніі”: “...рэдактар польска-фашысцкага “Кур’ера віленскага” просіць пана Луцкевіча “на кубачак чаю” для супольнага абмеркаваньня справаў, якія цікавяць грамадства польскае і беларускае. Далей жульніцкі рэдактар жульніцкай правакатарскай газеты просіць пана Луцкевіча напісаць артыкул аб беларускіх паслах – можна “пад псеўданімам, які застанецца між намі”, – дадае рэдактар.
– Усё на мяне, усё на мяне... – уздыхае пан Луцкевіч, – ах, ах... Трэба ісьці, трэба рабіць... Хто ж зробіць?
Даў жа пракурору-езуіту Раузе слова на судовым працэсе, што ня будзе змагацца за незалежнасьць Беларусі, за што эрудыраваны Раузе назваў Луцкевіча выразьнікам душы беларускай. Выходзіць, што рабскай душы. Сядзі, ня рухайся, дапамагай акупантам глуміць свой народ, нацкоўваць на Савецкі Саюз. Работка даволі-такі пачэсная! Няма на вас новага Дантэ, гандляры народнаю душою!..”
Дарэчы, згадак пра Дантэ ў Машары ня знойдзеш, а вось выразы, падобныя на “гандляры народнаю душою”, часам праскокваюць; маштаб жа “выкрыцьця” ў Міхася Антонавіча значна слабейшы, чым у Піліпа Сямёнавіча!
Паводле Піліпа Сямёнавіча, на дапамогу Луцкевіча разьлічваў сам Пілсудскі; вось з якімі словамі зьвяртаецца першы маршал Польшчы да прэзідэнта Масьціцкага: “...паедзеш у Вільню... З беларусамі трэба зрабіць парадак. Там гімназія ў іх ёсьць. Час ужо скончыць з гэтым дрэньствам беларускім, якое дае спажыву камуністам. У гімназіі ёсьць людзі, на якіх можна абаперціся – Астроўскі, Луцкевіч... Яны зробяць усё... Гэта хлопы гнуткія... Гімназію давядзецца ліквідаваць, аддаць пад крыло польскай гімназіі імя Славацкага. Трэба паабяцаць гэтым хлопам, што звольнім іхніх грамадаўскіх паслоў з турмы...”
А далей больш: сказана, што А. Луцкевіч – слуга дэфензівы і менавіта пад яго кіраўніцтвам “...дабіваюцца да канца апошнія гурткі Таварыства беларускай школы – канфіскуюцца бібліятэкі, забіраюцца беларускія кнігі ў паасобных членаў, закрываюцца ўправы. Людзі пад канвоем усё плывуць і плывуць у турму. За кошт закрытых гурткоў ТБШ узмацняецца беларуская хадэцыя – адзін з рэзерваў фашызма...”
Імя А. Луцкевіча ўвесь час згадваецца ў пары з імем Радаслава Астроўскага.
І гэта невыпадкова.
Р. Астроўскі ў час Другой Сусьветнай вайны супрацоўнічаў з фашыстамі, і цень гэтага супрацоўніцтва павінен быў падаць і на А. Луцкевіча.
А тое, што падчас нямецкай акупацыі Беларусі Антон Луцкевіч сканаў у Саратаўскай вобласьці (куды немцы не дайшлі!), у сталінскім канцлагеры – ну, дык і што з таго?!
Паводле вышэйшай ідэалагічнай задумы, ён павінен застацца ў чытацкай памяці ня проста ворагам, а фашыстам!
А калі некаму трэба дадатковыя факты, то – калі ласка!
Таму некаму Піліп Сямёнавіч выстаўляе такі неабвержны козыр: Луцкевіч жа заснаваў яшчэ і “...арганізацыю пад назвай “Таварыства беларускай асьветы” – ТБА – прафашысцкага напрамку...”
Беларускі Лаваль, ды й годзе!
Зрэшты, не – так у нас А. Луцкевіча не называлі.
Шляхетны Алег Лойка ў сваім эмацыянальным рамане “Як агонь, як вада...” назваў А. Луцкевіча “беларускім Ласалем” – гэта значыць, апартуністам, чалавекам, які шукае сваю выгаду.
У свой час не спытаў я Алега Антонавіча: “А хто на зямлі сваю выгаду не шукае?”
19 сакавіка 2009. Чацьвер. Зьбіраюся на Росы пад мокры сьнег; калі 22 сьнежня з Эдуардам Акуліным запальваў сьвечкі ля крыжа Луцкевічаў, сьнег быў такі ж.
Ля вагону магілёўская правадніца.
– Вы РБ? – спыталася, гледзячы ў мой білет.
– Грамадзянства беларускае, – адказаў у далікатны спосаб.
– Ну, я й гавару: РБ!..
У асабняку, што на рагу Даўкшы (колішняя Піўная) і Ванагяліса, у часы Пілсудскага знаходзіўся пасольскі клуб “Змаганьне”; асабняк жа цагляны, жоўты, двухпавярховы, з мансардавымі вокнамі і дзьвярыма проста на ходнік Піўной; у акне на першым паверсе два папугаі; трохі далей таксама жоўтая мураванка – праўда, з адным паверхам...
Клуб “Змаганьне” – палітычны дом Ігната Дварчаніна; здаецца, ён першы ў 1917 годзе паспрабаваў даць паэтычнае апісаньне беларускага сьцягу; вось радкі з ягонага верша “Покліч”:
Пад свой сьцяг чырвона-белы
Пасклікай усіх сыноў,
Параскіданых па сьвеце,
Каб вярталіся дамоў...
Апісаньне выйшла няпоўнае, бо сьцяг у Дварчаніна толькі “чырвона-белы” (можна нават падумаць, што гаворка йдзе пра польскі штандар!)
Поўнае ж апісаньне зьявілася ў 1919 годзе ў ваяцкім гімне Макара Краўцова “Мы выйдзем шчыльнымі радамі”:
Хай аджыве закамянелы
Наш беларускі вольны дух;
Штандар наш бел-чырвона-белы
Пакрыў сабой народны рух!..
На Росах нікога, адно па-вясноваму пяюць птушкі – першых пачуў над месцам спачыну Ядвігіна Ш.
Натрапіў на магілу архітэктара Лявона Вітан-Дубейкаўскага, на яе граніце няма даты нараджэньня – толькі дзень, месяц і год сьмерці: 6.11.1940; эпітафія ж (“не сумуйце, як тыя, што надзеі ня маюць”) – вынятка з першага пасланьня сьвятога апостала Паўлы да фесаланікійцаў: “Не хачу ж пакінуць вас, браты, у няведаньні аб памершых, каб не тужылі вы, як і іншыя, што надзеі ня маюць...”
На помніку Францішку Аляхновічу таксама ж павучальны надпіс: “Не шкадуйце раны сваёй душы”.
Эпітафіі адна адной падаюць голас.
А вось і крыж братам Луцкевічам; адсюль добра відзён купал запусьцелага касьцёла візітак.
Я запаліў сьвечку, выпіў гарэлкі, прачытаў уголас (дзеля гэтага ж і ехаў) свой верш “Іван Луцкевіч”, падалькажыў Вользе, Васілю...
Я ня першы раз на Літарацкай горцы, але першы раз з большай увагай паглядзеў на выбітыя даты.
Вядома, што Іван Луцкевіч памёр 20 жніўня 1919 году, аднак на крыжы чытаю: 20.09 (то-бок: 20 верасьня) – выходзіць, што на месяц пазьней, а гэта відавочная памылка.
Пра Антона ж Луцкевіча такія намагільныя зьвесткі: 30.01.1884 – 1946.
Але паводле той жа энцыклапедыі гісторыі Беларусі А. Луцкевіч нарадзіўся не 30-га, а 17(29).01., а памёр, як сьведчаць апошнія дасьледаваньні, ня ў 1946-ым, а 23 сакавіка 1942 году.
Дарэчы, нашыя віленскія памяткі часьцей засмучаюць, чым радуюць; паглядзець хаця б на тыя ж мемарыяльныя дошкі, прысьвечаныя Кастусю Каліноўскаму, Янку Купалу, Браніславу Тарашкевічу, Рыгору Шырму – літары на іх такія кволыя, што амаль немагчыма разабраць, што напісана.
Дзякуй богу, на будынку былой беларускай гімназіі зьявіліся чытэльныя памятныя табліцы з пазнавальнымі воблікамі М. Гарэцкага і Н. Арсеньневай.
Што да Скарынавай табліцы, то надпіс на ёй чытаецца, але ж не абышлося без памылкі (пасьля зычнай ужыта “у нескладовае”): “З 1522 да 1523 году тут ў (?) горадзе Вільні беларускі асьветнік Францішак Скарына выдаў у Вялікім Княстве Літоўскім першыя друкаваныя кнігі”...
Пакідаючы Росы, шукаў, аднак і гэтым разам не знайшоў, магілу Казіміра Сваяка...
Але на Бакшце знайшоў дом сям’і Мэнке – гэта пры самым Казіміраўскім завулку; пасьля выйшаў на Замкавую і паглядзеў на дом, у якім хаваўся ад царскай паліцыі Каліноўскі; цяпер тут прадаюць гадзіньнікі і пояць кавай...
А вось мур на Вастрабрамскай; тут паміж музычнымі стыхіямі – філармоніяй і брамай базыльянскага кляштару – жыў Рак-Міхайлоўскі; штодня глядзеў на сьветлую браму і стварыў музыку да “Зоркі Венеры”; невыпадкова ж у гэтай цудоўнай мелодыі чуецца інтанацыя позьняга барока.
28 сакавіка 2009. Субота. Цягнік Магілёў – Вільня (на заваконных шыльдачках, вядома ж, пазначана: Могилев – Вильнюс) сьцішваецца на станцыі Гудагай.
Шэранькая раніца.
Проста на пероне перад вакзалам рэжымная зона, і два памежнікі правяраюць пашпарты ў тых пасажыраў, якія сышлі з цягніка...
Па дарозе ў Зьвярынец завярнуў направа – да Лукішскай брудна-жоўтай вязьніцы; Рак-Міхайлоўскі пісаў, што ў гэтай турме шырокія падаконьнікі...
Ня ўсе яны звонку бачныя, але ёсьць і шырокія.
Праўда, падаконьнікі – гэта так для мяне, драбяза; вартая ўвагі хіба што царква – грувасткая, пустая; здаецца, навокал сябе выціснула ўсё паветра; не назавеш яе прыстанкам спакою, бо ўся напоеная страхам...
У Лукішках шмат марнела пісьменьнікаў, але нешта ня чуў пра лукішскі перыяд у нашай літаратуры – прынамсі, у беларускай паэзіі...
На Зьвярынцы шукаю Старую вуліцу, 5 (цяперашняя назва Трэнёты); “маёнтак” настаўніка Сымона Караля – тут жыў малады Янка Купала.
Дом захаваўся – вось два едка-жоўтыя коміны; дапускаю, што цэглу на іх у свой час прыцягнулі з лукішскай муроўкі; пад комінамі стары ўчарнелы шыфер, а ў даху дзьве надбудовы – мезанін з балконам на вуліцу і мезанін з адчыненым крывым акном у двор; з гэтага акна на маё зьяўленьне выткнуліся два каты; сьцены ашаляваныя, але даўно не фарбаваныя, вокны ж з патрэсканымі аканіцамі; з двара неахайны ўваход у цёмны калідор, у якім двое дзьвярэй налева і направа, і засьмечаныя сходы на другі паверх...
Дыхнула запусьценьнем, няўтульнасьцю, таму па сходах падымацца раздумаў; уся гэта старасьвецкая пабудова стаіць на вышчарбленым падмурку, з прыкочанымі да яго валунамі.
Зьлева па вуліцы – сучасны на два паверхі асабняк; пэўна ж, ён узьведзены на месцы таксама ж запусьцелай хаціны.
Лёгка ўявіць, што станецца з гэтым Купалавым гняздом, як лёгка ўявіць, скажам, і тое, як ён, аўтар “Жалейкі”, стаіць ля сьвежазбудаванай Знаменскай царквы і бачыць вежы касьцёлу Сьвятога Якуба...
Значнага верша пра Вільню Купала ня склаў; у асобных жа творах, вабных толькі сваім гукапісам, места згадваў:
Стуль паляцім мы і да Вільні,
Дзе хлеб і соль дзялілі спольна,
І ўсё агледзім вокам пільным
У Вільні, ўжо савецкай, вольнай...
Або:
Мінск, Маладзечна, Вільня...
Як жа знаёмы шлях гэты!
Зьмерыў яго я калісьці,
Як шукаў шчасьця па сьветах...
Але ці любіў пясьняр Вільню – места, якое беларус ня можа не любіць!
Цяжка сказаць.
Працытаваныя строфы пра гэта не гавораць, і ягоная ж “Замкавая гара” з “Шуманам”, якія “З віленскіх абразоў”, таксама не разьвязваюць наша законнае пытаньне.
Шукаючы адказу, можна толькі аддавацца фантазіі!
“ – Я люблю цябе, Вільня! – здаецца, чую я голас самога Купалы...” – усклікае Алег Лойка ў рамане “Як агонь, як вада...”
Слова “здаецца” ўжыта невыпадкова, бо так сказаць Купала ня мог, і Лойка ведае гэта і тлумачыць – чаму...
Прычына тыпова беларуская: ідэйна свой ня можа ўжыцца з ідэйна сваімі.
У “Нашай Ніве” Купала працаваў з нялюбымі людзьмі, праз якіх і Вільня сталася нялюбай, апрыкрай, і з яе трэ было ляцець, ратавацца ажно ў Пецярбургу.
Мяркую, выснова Лойкі вельмі блізкая да праўды...
Птушыныя сьветлафоры Гедзімінаўскага прасьпекту (былой алеі Міцкевіча) вывелі мяне ў стары горад; набегла сонца, і непраўдзівым золатам бліснула макаўка на званіцы Мікалаеўскай царквы...
Далей рухаўся, можна сказаць, лунацічна.
З Казіміраўскага завулку збочыў на Аўгусьцінскую, дзе атабарыліся дзеці контррэфармацыі – езуіты; плыў па Вялікай і Вастрабрамскай, а ў панадворку Базыльянскіх муроў, каля Траецкай царквы, дастаў стары расклеены блакнот – а шостай ранку сьпяшаўся на вакзал і асабліва ня меў часу пашукаць лепшы нататнік...
Дык вось, угнуўся, каб запісаць: праваслаўныя артадоксы ня любяць уніятаў, учарашніх сваіх братоў, за тое, што яны прынялі ўладу папы Рымскага, і пакуль, стоячы, натаваў, лісток з даўнім запісам упаў на дол: “З матчынага пісьма: “...зараз бацько на вуліцы говорыць з суседом Васілём і Моха з імі...” Нічога нязвычнага ў тым, што бацька, калі маці ў верандзе была занятая пісьмом, размаўляў з суседам; яны часта сустракаюцца і пра іх сустрэчы маці ніколі не паведамляла, але вось надумала, бо ў гаворцы быў і гарадчук Моха, якога я кепска памятаю. Маўляў, Лёня, успомні і такога – жывы, яшчэ не памёр...
Вось так непрадбачана ў Вільні згадалася маці і, думаю, невыпадкова, бо пра Вільню першы раз пачуў ад яе.
А было так.
Неяк пра бабу Лесю, сваю сьвякроў, маці сказала:
– Леся спраўная! Оббегала вільні і строкі!
“Строкі” – у давыд-гарадоцкім вымаўленьні – значыць, Трокі.
Баба часта бывала ў Вільні, прадавала там пашытыя дзедам хромавыя мужчынскія боты і жаночыя румынкі, а з Вільні прывозіла тавар, каб дзед зноў шыў.
“Аббегаць вільні і строкі” – то-бок, пасьпець пабываць скрозь, у тым ліку і ў Троках; словам, пасьпець разьвязаць усе свае справы і клопаты.
3 красавіка 2009. Пятніца. Такія сны сьняцца дзецям, аднак жа на пад’ездзе да граніцы такі “дзіцячы” сон прысьніўся й мне: у адрыне ў кошыку з бульбай зіхацелі блакітныя і чырвоныя зоркі!
Прачнуўся – прачнуўся ў сьне! – і паляцеў у адрыну, каб убачыць іх.
Але ніякіх зорак ня ўбачыў – у кошыку шарэла адна дробная, як гарох, бараболя.
Могуць сказаць: сон сімвалічны; бульба – тая Беларусь, якая ёсьць, а зоркі – Беларусь пра якую марым.
Вось так, усё ў адным кашы...
Прайшоў наш кантроль, і недзе праз хвілінаў трыццаць перад кантролем чужым выявілася прыкрая неспадзяванка – раздалькажыўся мой далькажык.
Правадніца параіла схадзіць у 3-ці купэйны да начальніка цягніка Віталя Хведаравіча, бо – з яе словаў – толькі ён мог дапусьціць пасажыра да патрэбнай разеткі.
Але тут зьявіліся літоўскія службоўцы.
Мытнік спытаў, ці вязу цыгарэты, а памежнік, узіраючыся ў маю дзевяностадзённую візу, пачаў лічыць дні – ці ня вылез я за лічбу “90”.
Раней пра цыгарэты не пыталіся і дні не лічылі – проста суха цікавіліся: навошта еду, і я заўсёды аднолькава адказваў: еду, бо пішу пра Вільню.
– Художественное? – удакладнілі аднойчы амаль па-талстоўску і, вядома ж, з характэрным сваім мяккім акцэнтам.
– Художественное...
Віталь Хведаравіч, добрая магілёўская душа, дапамог мне з далькажыкам, падсілкаваў яго і нават паспрабаваў загаварыць са мной па-беларуску.
Ад яго “беларускай” неўзабаве трапіў на жывую мову – перад вакзалам стаялі цёткі, і адна з іх уголас пра некага засьмяялася:
– Такі разумны, чэрава наеў, аж халера яго бярэ!
Я падступіў да яе; думаў, жанчына з Ашмянаў ці з-пад Вілейкі аднекуль, аж не – з самой Вільні, як і дзьве астатнія таксама; пакуль яе таварышкі маўчалі, жанчына ўжо хвалілася сваім разумным унукам, які складвае вершыкі і бегае ў беларускую гімназію.
Што ж, хоць трохі, але гэта цешыць, а то я ўжо ледзьве не паверыў у непазьбежнае – наш дух у Вільні існуе толькі на Літарацкай горцы...
Апошні раз я пакідаў Літарацкую з адчуваньнем сіроцтва на сьвеце, і вось яно зноў абудзілася і паклікала на Росы, дзе перастрэў мяне ветлівы юнак і па-польску спытаў: што хачу я знайсьці на гэтым “цмэнтажы”?
Я сказаў што, і за чатыры літы юнак паказаў месца спачыну Казіміра Сваяка.
Валянцін Таўлай некалі заклікаў куляй пранізаць “цень Сваячы”; нязгодны з гэтым заклікам, але пад яго ўплывам, я шукаў засыпаную сьнегам магілу нашага каталіцкага паэта; шукаў адзін і з Эдуардам Акуліным, і ўвесь час праходзіў міма.
І от за літоўскія грошы знайшоў!
Дзякуй табе, ветлівы юнак...
Пад крыжом Луцкевічаў зноў запаліў сьвечку, гэтым разам тую, якая засталася з хаўтураў па Валянціне Шчадрыной; спадарыня Валянціна памерла тры месяцы таму – 27 сьнежня, і, едучы на яе пахаваньне ў Маскву, я чытаў Багдановіча і пад вагоннае калыханьне крывымі літарамі выпісаў з “Вянка” дзьве страфы, якія ўпалі проста ў сэрца:
І ў напружэньні паўнаты
Свайго шырокага жыцьця
Бяз болю, ціха зайдзеш ты
Ў краіну забыцьця...
...І роўна мілымі зрабіцца
Здалеюць яркі блеск і цень,
Той дзень, што мае нарадзіцца,
І зьнікшы дзень...
Восем радкоў з розных вершаў нечакана стварылі адзін твор, які ў якасьці эпітафіі тут, на Росах, можа золатам легчы на помнік Багдановічу!
Менавіта на Росах!
Бо калі ўжо зробіцца тое, чаго ня трэба рабіць, і калі вершаваны заклік Эдуарда Акуліна “Максім, не вяртайся...” застанецца толькі паэзіяй – словам, калі прах песьняра забяруць з Крыма, то тады ўжо месца яму ня дзе-небудзь, а побач з Луцкевічамі!
І тут ужо ня мае ніякага значэньня, што Багдановіч не католік...
Гэтак думаючы, пасьля Росаў апынуўся на Малой Стэфанскай, 23 (цяпер – Раўгіклас), каля жоўтага на два паверхі будынку, змураванага ў форме літары “П” – некалі тут месьцілася легендарнае выдавецтва Б. Клёцкіна, а сёньня знайшлі сабе прыстанак крышнаіты.
Я паразмаўляў з маладым літоўцам Нерыусам, ён якраз размалёўваў у двары нейкую кардоніну.
Нерыус пакінуў каталіцтва і стаў крышнаітам; гаваркі і прыязьлівы, ён радасна паведаміў, што ў яго ўжо ёсьць духоўная кваліфікацыя, што ў душы ён мае гаючую энергію Крышны і што сёньня ўвечары тут будуць сьвяткаваць прыход Рамачандры.
Пачаў зазываць і мяне, даводзячы, што прыедуць госьці з Беларусі, і мне будзе вельмі цікава.
Я “пашкадаваў”, што не магу застацца...
Адсюль, з Малой Стэфанскай, мяне павяло на Замкавую да той трохпавярховай харомінкі пад нумарам 19, якая ў ранейшыя часы стаяла пад нумарам 17, і ў якой быў арыштаваны Каліноўскі.
Я казаў ужо – унізе тут прадаюць гадзіньнікі, пояць і кормяць у кавярні “Замкавая пякарня”, але забыўся згадаць, што 6 лістапада 1909 году тут быў прапісаны Янка Купала...
Пакідаючы Вільню, і гэтым разам завітаў у панадворак Базыльянскіх муроў; паразмаўляў па далькажыку з Васілём і Вольгай; пастаяў на камені, на якім (як адкрыў мне стары тутэйшы беларус) любіў стаяць “апостал еднасьці цэркваў” Іасафат Кунцэвіч; паглядзеў на гарэльефныя партрэты Гарэцкага і Арсеньневай і на моц Траецкай царквы, на сходах якой быў арыштаваны дэфензівай паэт Алесь Салагуб.
Траецкая – мой любімы віленскі храм; бяз вонкавай аздобы, ён магутны і просты; нашы гімназісты кожны дзень бачылі яго і, пэўна ж, знаходзіліся пад уладай ягонай вясковай сілы.
Калі б існавалі ўласна беларускія кветкі, то толькі з такімі кветкамі льга прыходзіць да гэтых муроў.
17 чэрвеня 2009. Серада. Менск
