Антон Луцкевіч“…і ніхто, і нішто ўжо змяніць не можа,
нават ён сам, спрадвечны Кон…”
Вацлаў Ластоўскі.
“Колькі слоў аб даўняй веры беларусаў”.
Пакінуць Вільню немагчыма.
Старанная пільнуе смерць
У Вільні роднай і любімай –
Што лепшага тады хацець!
Па Замкавай ідзе пагібель,
Па Троцкай, Віленскай ідзе,
Люструючыся ў кожнай шыбе,
Пытаючы адно: “Ты дзе?”
На Людвісарскай ёй скарыцца?!
Там, дзе Татарскае дымы?!
Каля Лукішскае вязніцы?!
Каля Антокальскай турмы?!
Усё так сонечна і проста,
Душа марнее ў харастве…
Рафал па-над Зялёным мостам
І над Кальварыяй плыве.
Якуб з Піліпам гоняць змору
І, як авечак, пыл сівы
У Зверынецкую прастору
На купал Знаменскай царквы.
А над вянцом гары Трохкрыжнай
Дух пранцішканаў грэе дол,
І з трох крыжоў, нібыта з вішняў,
Цвет белы падае наўкол.
Ад Пагулянкі да Зарэчча
Парой начной і не начной,
Як Млечны Шлях, сярэднявечча
Стаіць празрыстаю сцяной.
А на кароне Казіміра,
Калі ад ратушы глядзець,
Вясёлка хваліцца сапфірам
І ў золаце купае медзь.
Непадалёк Святога Яна
З гульбой факстротнаю не ў лад,
Нібыта здань, адукавана
Чарнее езуіцкі сад!
І гэтае красы паблізу,
Ад верху поўнае святла
І поўнае святла ад нізу –
Душа суцішыцца б магла
І ўбачыць Зоф’ю… Не, не ў плачы,
А ў неспакоі маладым,
Калі магчыма нешта ўбачыць
У замагільным свеце тым…
Не трэба страху паддавацца,
Які б не быў вялікі страх,
І ў Вільні трэба заставацца
На беларускіх берагах!
Каб той хвілінай самай-самай,
Якую й Кон не адзаве,
Убачыць, як над Вострай Брамай
Хмурына крэўская плыве. 6 лістапада 2009. Пятніца. Менск.
29 жніўня 2009. Субота. Паэт і мастак Рыгор Сітніца казаў пра размаітую напаўпісьменную графамань, якая захлынаецца ў цынічным сцёбе (“Дзеяслоў” № 37 – 6, 08).
Я называю аматараў цынічнага сцёбу неслухамі і радуюся, што адносна іх ёсць яшчэ і пазіцыя Людмілы Сіньковай…
Па дарозе ў Вільню абмяркоўвалі з Эдуардам Акуліным цудоўны артыкул Л. Сіньковай “Старая маргінальная беларушчына” (Лім, № 31, 21.08.09).
Спадарыня Сінькова інтэлігентна й смела нагадала неслухам, што “...наша нацыянальная культура ўжо даўно прэзентавана ў адукаваным свеце менавіта як годная…” і што трэба любіць сваё, беларускае.
А неслухам цяжка любіць сваё, яны звыклі сваё ганіць; вобразна кажучы, яны звыклі ствараць эстэтыку туалета, які знаходзіцца на тэрыторыі раённай аўтобуснай станцыі.
Іхнія адносіны да Багрыма, Каліноўскага, Янкі Купалы, Якуба Коласа, Ластоўскага, Багдановіча, Ігната Абдзіраловіча, Максіма Танка, Янкі Брыля роднасныя “філасофіі” газеты “Белоруссия”.
Існавала такая.
У годзе 1997-м на яе старонках можна было прачытаць: “…сидит у меня как-то один московский писатель и из любопытства листает книгу “Пісьменнікі Савецкай Беларусі”. Гляжу, гость мой начинает постепенно от смеха давиться. В чем дело? А он давай повторять вычитанные писательские псевдонимы – Чарот, Трус, Чорный… – это же не псевдонимы писательские, говорит, это какие-то бандитские клички… в России ярким цветом буйствовал “серебряный век”, Блок писал о Прекрасной даме, творили Куприн, Бунин, Горький, а на Беларуси только начинали сочинять не очень грамотные вирши под дурацкими псевдонимами “Мацей Бурачок” и “Сымон Рэўка з-пад Барысава”… Из Павлюка Багрима классика сотворили. А написал этот сельский кузнец одно-единственное, причем не очень складное стихотворение…”
Ёсць паняцці “юдафобства” і “русафобства”, паняцця ж “беларусафобства” няма; прынамсі, ні ў якім слоўніку не знойдзеш; паняцця няма, а з’ява ёсць…
Аднак жа супакоімся, бо як сказаў Максім Гарэцкі: “…няма таго дрэннага, што б не выйшла на ладнае!”
І наогул до пра гэта – наперадзе ж Вільня, места, у якім лепшае кроў і глыбее дыханне.
Героі Мікалая Гогаля марылі, каб пра іх даведаліся ў Санкт-Пецярбурзе, а нашаму чалавеку заўсёды было люба, калі пра яго дазнаваліся ў горадзе Вострай Брамы – скажам, як таму ж персанажу Вацлава Ластоўскага з апавядання “Панас гуляе”: “…Апанасу… радасна стала, што аб ім ведаюць аж у Вільні…”
У Вільню я заўсёды патрапляў раніцай.
5 чэрвеня 2000-га бачыў ранішнюю Вільню з борта старэнькага “Боінга”, які ляцеў у Парыж.
І тады на нейкі міг здалося, што віленскія касцёлы і цэрквы адначасова і разбягаюцца, і збягаюцца адно да аднаго, і тады ж паўней уявілася спрэчка паводле Змітрака Бядулі – спрэчка стромкай, пекнай Готыкі з пышнай красой Візантыі.
Так, на Вільню трэба яшчэ паглядзець і з неба, бо як зайздросціў Янка Брыль: “…добра быць птушкай! Усё навокал ды зверху – яшчэ прыгажэйшае”.
Тым больш Вільня…
Мая надвілейская спадарыня!
З ёю хочацца кружыцца ў вальсе і зноў жа толькі з ёю хочацца выпіць добры келіх!
Некалі гэтак жа імкнуўся да А., а калі яна паказвала свой характар, які я не любіў, то гэтак жа ляцеў да іншых жанчын!
Сёння ж – “…былі жанчыны (дзе яны?!)…” – імкну да сваіх рукапісаў і Вільні, бо Вільня замяняе мне страчаныя Каралішчавічы і згубленую Іслач…
Не, зусім невыпадкова ж тое, што ў сваім дашкольным дзяцінстве спачатку пачуў я пра Вільню, а пасля ўжо пра Менск, Маскву, Кіеў, Рыгу, Варшаву…
Так, польская сталіца тады пачулася ці не апошняй, а сёння шавіётавае найменне “Варшава” тлуста накрэслена амаль на кожным турыстычным аўтобусе.
Нас душыць аўтобусны дым.
На тых жа Росах – войска польскіх турыстаў!
Генерал Жалігоўскі, які сілай зброі забраў Вільню ў кастрычніку 1920-га, быў бы рады, што акупацыя працягваецца – няхай сабе й турыстычная.
А польскія аўтобусы йдуць і йдуць.
Эдуард Акулін спытаўся:
– А калі ўжо беларускія турысты будуць прыязджаць на Росы?!
Я не адказаў, бо што адказваць на тое, што не патрабуе адказу; я запальваў свечку ля помніка Ядвігіну Ш., калі зноў падступіў той юнак, што ў красавіку паказаў мне магілу Казіміра Сваяка.
Назваўшыся Артурам, ён весела ўспомніў, што тады за свае паслугі займеў чатыры літы і, гледзячы на гранітны абеліск, ля якога ўжо гарэла наша свечка, сказаў, што можа на памяць прачытаць выбітыя на абеліску словы.
І прачытаў:
Даўно было гэта,
Хадзіць чуткі сталі,
Аб вялікай волі
Ўсе заталкавалі…
І, вядома ж, зноў зарабіў.
26 верасня 2009. Субота. Перад тым, як падняцца а 4-ай раніцы, каб паспець на віленскі цягнік, накінуўся сон: прачынаюся ў давыд-гарадоцкай хаце, стаіць глыбокая ноч, і ўсе дзверы адчынены – і ў сені, і ў веранду, і з веранды на ганак; выходжу і бачу ля калодзежа бацьку (а ён жа памёр пяць месяцаў таму – 26 красавіка)…
– Лёня, там так холодно…
Там – гэта значыць, у бальніцы; у маім перадвіленскім сне бацька вярнуўся з бальніцы, дзе санітаркі частым праветрываннем данялі ўсіх – холад у палатах стаяў сабачы.
За васемнаццаць бальнічных начэй, якія прабыў з бацькам, гэты холад і мне даўся ў знакі – я кашляў ажно да сярэдзіны лета…
Расказаў пра сон Вользе, і яна параіла:
– Пастаў у Вільні свечку…
Думкі пра бацьку неадольныя; ён прыходзіць то маладым, то задумлівым, то вясёлым, то злым, а то зусім п’яным…
Бацька любіў успамінаць; неяк сядзелі мы на ганку, і ён расказаў, як даўней рыхтаваліся да каляд – на цёплай чарэні сушылі ячмень, таўклі яго ў ступе, прасейвалі на рэшаце і варылі куццю; пасля на лаве, на покуці, слалі сена і на сена ставілі гаршчок з куццёй; гэта куцця называлася галоднай…
Тады ж, пасля свайго каляднага ўспаміну, ён раптам папрасіў мяне:
– Прачытай што-небудзь!
Я разгарнуў “На прасторах жыцця” Якуба Коласа і пачаў пра свайго любімага стрэлачніка, які “…быў чалавек цікаўны і вельмі любіў прачуць сеё-тое: па яго думцы, на свеце яшчэ павінна нешта цікавае зрабіцца, нешта такое, пасля чаго пачнецца сапраўднае жыццё (…)
Стрэлачнік паглядзеў на Сцёпку.
– А ці ведаеш ты Галабурду? – запытаў ён нечакана.
Сцёпка трохі замяшаўся.
– Якога Галабурду?
– От, ёсць такі.
– Не, не ведаю.
– А можаш ты сказаць, што Галабурды няма?
Сцёпка замяўся, а стрэлачнік атакаваў яго яшчэ больш энергічна, зрабіўшы з гэтага адпаведны вывад, а потым пашлёпаў Сцёпку па плячы і сказаў:
– Трэба, брат, многа павучыцца, каб ведаць маленькае. І вучацца людзі, аж лысеюць з навукі, а ўсяго ведаць не будуць. Вучыся і ты…”
– Ну, добрэ! – сказаў тады бацька, паслухаўшы…
І от з гэтым яго разважлівым “ну, добрэ…” (колькі гадоў мінула пасля таго чытання!) я зайшоў у Святадухаўскую і паставіў перад распяццем свечку…
Мае землякі ездзілі ў Вільню прадаваць і купляць, а я, мусіць, першы гарадчук, які ў Вільні нічога не прадаў, толькі купляў – то кніжкі, то гарэлку, то білеты ў Менск, а сёння вось набыў свечку за 1 літ і 20 сантымаў.
А яшчэ за польскім часам мае землякі ездзілі сюды рабіць марожанае – лёды.
Цікавыя звесткі пра гэта ў сваіх польскамоўных успамінах пакінуў суднабудаўнік Сцяпан Пуп.
На вуліцы Каляёвай гарадчукі арандавалі адрыну і лядоўню; малако ж і яйкі бралі ў тутэйшых людзей.
Рэцэптура была простая: 1 літр малака, 10 яек, 300 грамаў цукру, ваніль.
Яйкі, цукар і малако размешвалі ліпавай лапаткай, вылівалі размешанае ў гаршчок, клалі ваніль, ставілі гаршчок на малы агонь і варылі, зноў жа не пакідаючы размешваць.
Калі мешаніна гусцела, сцякала з лапаткі не цурком, а ўжо рэдкімі кроплямі, гаршчок з агню знімалі, ахалоджвалі, мешаніну вылівалі ў два бітоны, закрывалі іх, ставілі ў цэбар, абкладалі колатым лёдам і абсыпалі соллю.
Звычайна на шэсць кілаграмаў лёду адважвалі кілаграм солі.
Каб якасна замарозіць, бітоны круцілі, а для захавання патрэбнай тэмпературы (мінус 3,5 градусы) у цэбар зноў жа трамбавалі лёд і сыпалі соль.
Праз нейкі час бітоны адкрывалі, саскрабалі са сценак марожанае, перамешвалі і далей круцілі.
Дарэчы, санітарныя правілы былі строгія, таму непрададзенае за дзень марожанае выкідвалі і заўтра ўжо рабілі новае…
Гарадчукі ў Вільні зараблялі, а я не зарабляю – проста гляджу на роднае, скажам – на тую ж Вілейку, на яе шпаркую плынь.
Ёсцека схованка на вуліцы Святой Ганны, пры самым беразе, і калі там крыху пастаяць, маючы за спінай касцёл Місіянераў (іншых святынь адсюль не відаць, а касцёл Місіянераў узвышаецца на гары Збавіцеля), – дык вось, калі там крыху пастаяць, то тады шум слаўнай рачулкі вельмі падобны…
Скажу пазней на што падобны шум Вілейкі, бо яшчэ раз хачу пераканацца, што гэта так, таму, любуючыся Зарэччам, іду ў касцёл Пятра і Паўла.
Тут, на Зарэччы, жыў Галчыньскі, і я заўсёды дзеля настрою згадваю адзін пацешны пад Галчыньскага вершык:
Прыдурак у Вільні кватэру купіў,
У доме з высокім падмуркам,
І ў гэтай кватэры шчасліва ён жыў,
Аднак жа застаўся прыдуркам!..
Усё мяне цешыць тут – і гэты вершык, і надпіс па-беларуску на браме касцёла Святога Барталамея (няхай сабе й з памылкамі: “…набаженствы на нядзелях… сэрдечна запрашаем…”), і вуліца Зарэчная, якая танцавальна разбягаецца на Крывю і Полацкую…
Па Крывю выйшаў на хутарны праспект Галандцаў, завярнуў налева і па далькажыку паслаў у Сербію ведамку Эдуарду Акуліну: “Я ў Вільні!”; шлях мой не задоўжыўся – і вось яно, тварэнне Паца, касцёл Пятра і Паўла, у якім голле пальмы ветрана перамаўляецца з голлем алівы, а гэта й ёсць гукавы малюнак Вілейкі…
На Вастрабрамскай, ля брамы Святадухаўскай, дзе, пэўна ж, у вялікім спакоі дагарэла мая свечачка, стаялі два белыя доўгія “крайслеры”.
На першай машыне я прачытаў надпіс “Братва жениха”, на другой – “Мафия невесты”.
З брамы выйшлі маладыя – відаць, толькі што скончылася вянчанне.
Паляцела рускамоўная гамана, перасыпаная зладзейскім жаргонам.
Не хочацца думаць, але думаецца: не толькі палітыку й мастацтва – царкву таксама апанавалі блатнякі…
І апошні на сённяшні дзень абразок: пасажыр (напэўна ж, былы афіцэр) пасажырцы (мяркуючы па шмат якіх прыкметах, незамужняй) ажно да самага Менска натхнёна і падрабязна апавядаў пра моц беларускай арміі – пра самалёты, зенітныя ўстаноўкі, ракеты, танкі, самаходкі – і жанчына гэтая так уважліва слухала, што я прыкінуў: ці яна шпіёнка, ці проста хоча выйсці замуж!
11 кастрычніка 2009. Нядзеля. Ужо чулася халаднаватае набліжэнне Вільні, калі займеў далькажанне ад Някляева; спадзяваўся й не падмануўся – ён у суседнім вагоне і разам з ім паэт Акулін, мастак Марачкін, рэжысёр Мазынскі, а таксама ж іншыя шчаслівыя ахвяры белсатаўскага мастацтва…
Раптам падумалася: Някляеў не старэе, ягоны фізічны ўзрост не адпавядае пашпартнаму!
Вось чаму ў любую дарогу ён можа сабрацца за пяць хвілін!
Некалі я вучыўся ў Маскве і планаваў: прыеду ў Менск і перш за ўсё пазнаёмлюся з Някляевым!
Ніякай практычнай мэты не меў, проста хацеў пазнаёміцца і ўсё.
Я нічога не ведаў пра яго характар, але, чытаючы ягоныя вершы, здагадваўся: у гэтым характары няма жоўці, баязлівасці, зайздрасці, помслівасці, раскісласці – у гэтым характары жыве рызыкоўнасць.
Магчыма, небяспечная і для сяброў, і для родных; магчыма, поўная згубнай філасофіі: усё робіцца для смеху – не для чужога, а свайго...
Словам, я, нерызыкоўны, спакусіўся яго рызыкоўнасцю!
Я намала памыліўся, бо сапраўды ж, ягоны характар – як авантурны раман.
Вось таму Някляеў і блізкі з яшчэ большымі рызыкантамі!
Як той купалаўскі гусляр, пану можа сказаць, што пан – хам!
І не баіцца пайсці не па той дарозе, не баіцца паламаць сваё жыццё, лёгка можа плюнуць на дабрабыт.
Яго куплялі – не купілі, заманьвалі званнем народнага – не заманілі, графаманы брыдка пра яго пісалі – самі засталіся ў брудзе, але не гэта галоўнае, а тое, што ён не здрадзіў беларускай мове.
Спакуса ж была вялікая (выдаць у Маскве сваю першую кнігу), але ён не здаўся на спакусу!..
Іншы раз бывае непрадбачны і ў драбязе – неяк пілі, і я, не могучы ўжо далей піць, выліў лішняе сабе на грудзі; яго страшэнна гэта абурыла:
– Не рабі так ніколі! Не хочаш піць, не пі, але не вылівай!..
Заўважана (і не толькі мною), што ён не паўтараецца, у бяседзе ніколі не збіваецца на старое, некалі ім гаворанае, таму ягонае слова (і мастацкае, і вуснае) заўсёды мае новы змест, але зноў жа змест гэты часам прадбачліва-небяспечны...
11 ліпеня 1993-га Някляеў сказаў:
– Вось пабачыш, і ў нас пачнецца вайна!
– Хто з кім будзе ваяваць? – здзівіўся я.
– Самі з сабою…
Я не паверыў, але ў красавіку 1999-га ў рэдакцыі часопіса “Крыніца” – у рэдакцыі, якую ён узначальваў – пачалася менавіта такая вайна.
Неразумная каманда выступіла супраць свайго рэдактара, які ўзяў гэту каманду на работу, спрыяў ёй, песціў яе, карміў з рукі, ствараў па-сапраўднаму творчыя ўмовы для працы.
Але каманда захацела развалу, у выніку Някляеў апынуўся ў Польшчы, пасля ў Фінляндыі…
Ён дараваў неразумнай камандзе; стаўшы вольным, вырас у рэнесансную асобу і склаў дзівосныя паэмы “Паланез” і “Ложак для пчалы”, напісаў неверагодны раман “Лабух” і трывалую кнігу прозы “Цэнтр Еўропы”, вымысліў невераемную драму “Армагедон”…
А ягоныя нарысы пра Купалу й Коласа – райскае пісьмо!
У студзені 2000-га пазваніў з Варшавы:
– Прыедзь…
– Навошта?
– Трэба ўбачыцца, бо ці мала што…
Гэтае “бо ці мала што…” кранула!
А недзе праз тыдзень даслаў паштоўку, на якой не было ніводнага слова!
Таксама ж не абы-які жэст...
Я меў усе ягоныя зборнікі (вядома, з аўтографамі), аднак жа апошняя кніга «Выбранае» (серыя «Школьная бібліятэка») была непадпісана, таму выйшла так, што я паехаў тады ў Польшчу па яшчэ адзін аўтограф...
Адразу ж на варшаўскім вакзале давялося адмахвацца ад бандыцкіх прыставак – і не толькі на вакзале, у ранішнім трамваі таксама.
– Лезуць, – казаў пасля ў гасцініцы, – а я анікому нічарта нявінны!
Мне згадаўся тады ягоны вершык:
Добра быць не бацькам і не сынам,
І не дзядзькам, і не братам быць.
Анікому нічарта нявінным –
Жыць у краме, у аддзеле вінным,
Дзе ў чарзе – уся радня стаіць.
Вершык гэты быў надрукаваны 1 красавіка 1994-га ў газеце “Добры вечар”, і ў тым жа нумары “Добрага вечара” паведамлялася, што беларускія паслы ў ЗША і ў Ізраілі будуць атрымліваць у месяц па 1600 даляраў.
Я тады зрыфмаваў гэтак:
Добра быць не бацькам і не сынам,
Ні Дранько не быць, ні Майсюком,
І ні жабраком у склепе вінным…
Добра быць паслом на дзве краіны –
На Ізраіль і на Штаты быць паслом!
Так мы тады жартавалі…
І от у Вільні гэта згадалася, як нешта згубленае і бясконца сваё.
На Садовай я абярнуў 100 даляраў у 231 літ і 70 сантымаў, купіў кветкі і палажыў іх да парнага помніка Лаздзіну Пяледы, бліжэй да надпісу “Ластаўскене”, адчуваючы: агонь Вільні па-ранейшаму грэе душу.
Мне было добра ад таго, што карона Святога Казіміра аднолькава святочна глядзелася з Кармеліцкай, Шкляной і Крывю, і што за беларускім цвінтаром Святога Барталамея пільна сачылі еўрапейскія вежы касцёла Місіянераў і візантыйскі купал Візітак.
Вузкая цэгла на Бакшце і шырэйшая з муру на Зарэччы апавядалі пра рост места, а млынавое кола, што ўпустую круцілася на Вілейцы, стварала шумавое аблічча гэтага росту…
Па крутым беразе я прыйшоў у парк, што па-над Вілейкай; там па зялёнай траве, густа засланай жоўтым кляновым лісцем, бегалі навязаныя на вяроўчынку два чорныя тхары і тры белыя шкоцкія тэр’еры.
Калі тэр’еры загаўкалі, тхары тут жа завучана скокнулі на рукі сваім гаспадыням.
Я даведаўся: тхор – па-літоўску шашкас (амаль шашок!), і на базары ён каштуе 300 літаў.
Ад пачутага хацелася ўсміхнуцца, і я ўсміхнуўся; хацелася ўспомніць адпаведны хвіліне і настрою прыгожы сказ Францішка Аляхновіча, і я ўспомніў: “…сёння восень, але ў маёй душы зацвітае нейкая неапісальная радасць…”
Пасыпаў дождж.
Палохаючы качак, я перайшоў на другі бок Вілейкі і па разламаных дубовых сходах, а часам і па нейкіх стогадовых карэннях падняўся на Трохкрыжную…
Дажджавую хмару аднесла ўбок, і згадаліся радкі Уладзіміра Жылкі:
Увечар за гарой трохкрыжнаю
Палае захаду пажар…
Не, захаду пажар яшчэ не палаў, унізе ляжала дзённая Вільня, і я ўгадваў: дзе ён, той дом на рагу Завальнай і Малой Пагулянкі, тое святло, з якога пачалася новая Беларусь?!
Трэба ж паглядзець з двара і на тыя тры акны, за якімі паводле Ластоўскага знаходзіўся “…маленькі зачатак будучага беларускага Музея, які збіраў Іван Луцкевіч…”
І от праз гадзіну я ўжо чытаў: “У гэтым доме з 1910 па 1920 г.г. жыў беларускі пісьменьнік, вучоны і грамадзка-палітычны дзеяч Вацлаў Ластоўскі-Власт”.
Памятная дошка з’явілася нядаўна!
Дзякуй рупліўцу, які падбаў пра яе, які нібыта паспрачаўся з Міхасём Забэйдам-Суміцкім, з ягонымі горкімі словамі: “Беларусы – людзі непрактычныя. Загараюцца, напішуць прыгожы верш ці нарыс, і на гэтым звычайна канчаецца. Наш век патрабуе іншага. Трэба за справаю хадзіць і хадзіць…”
Не, ёсць і беларусы практычныя, якія ўмеюць хадзіць за справаю і якія не даюць у Вільні патухнуць роднай свечцы.
Шчаслівы, вяртаўся ў Менск; Някляеў з Акуліным частавалі Марачкіна, Мазынскага і мяне гарэлкай; дарожнае шчасце маё чамусьці яшчэ большала й ад таго, што я запомніў, як у адным з трох “музейных” вокнаў на Завальнай жанчына дробна рэзала капусту.
Амаль зусім як у Максіма Гарэцкага – “…замест кветак убачыш капусту…”
1 лістапада 2009. Нядзеля. Гэта як музычны твор, які гучыць павольна – спачатку шчымлівае сола альтовай флейты, пасля чулае спяванне першай скрыпкі, а тады ўжо – далікатны іншых скрыпак букет.
І пад такое анёльскае адажыа абавязкова паверыш: вучань не здрадзіць настаўніку, і настаўнік не здрадзіць вучню!
Але на што падобная гэта музыка?
На тое, як размерана адкрываецца Вільня; адкрываецца бліжэйшымі да чыгункі храмамі – бажніцамі Візітак і Місіянераў, Святадухаўскім саборам і касцёлам Святой Тэрэзы, Траецкай царквой і Святым Казімірам, і тым касцёлам, што на Рудніцкай, і Вострай Брамай…
Гэтым разам пры вагонным акне чытаў кнігу Ірыны Багдановіч “Прыватныя рымляне” і залюбаваўся вершам “Тавіз” з лужанінскім эпіграфам: “…“скідаліся” на пляшку лошыцкага віна з агрэсту ці антонаўкі, малой цаны, але выдатнага смаку…”
У вершы ёсць такія радкі:
Праз хмары часу бачна нам,
Як п’юць сяброўства шчыры водар
Язэп, Уладзік і Адам,
Максім і, безумоўна, Тодар.
“Багемны” дым пад столлю віс
У рэстарацыі “Еўропа”…
Лёгка ўгадаць пра каго тут мова: Язэп – гэта Пушча, Уладзік – Дубоўка (зрэшты, можа быць і Жылка), Адам – Бабарэка, Тодар – Кляшторны, а Максім – гэта сам Лужанін.
Сапраўды, так яно й было: і я чуў ад Лужаніна, як Дубоўка, атрымаўшы ганарар, заўсёды частаваў сяброў у рэстаране гасцініцы “Еўропа”.
Гасцініцу гэту аднавілі, рэстаран у ёй на першым паверсе таксама ёсцека – праўда, паэтаў у ім нешта не відаць.
З тыдзень таму зазіраў у ягоныя вокны: а раптам! – аднак намаганні мае былі марныя: ніводнага нашага творцы…
Хацеў пажартаваць, аднак жа выйшла не зусім удала – маркота набягае ў душу.
“Хай робіцца тое, што робіцца, але ж павінна і яшчэ нешта рабіцца, каб даць канчатковы ратунак!” – сумна думаў я, ідучы па Вільні, і на выхадзе са Шкляной спачатку злева ўбачыў званіцу Мікалаеўскай царквы, пасля проста перад сабой – вежу Аўгусцінскага касцёла, а тады ўжо справа – карону Святога Казіміра.
Убачыў і ў думках памаліўся за Алега!
Мой стрыечны брат Алег Сеген ляжыць у менскай 9-й бальніцы – у другой агульнай рэанімацыі.
Пазаўчора я ніяк не мог дазваніцца ў 9-ю, да тэлефонаў ніхто не падышоў.
Дазваніўся паэт Фелікс Баторын (па нейкім сваім доктарскім канале!) і дазнаўся, што ў Алега падазрэнне на самы страшны грып – A (H1N1)…
1 верасня на сваім аўтобусе Алег завёз з Менска ў Давыд-Гарадок труну з маёй нябожчыцай маці.
Ён мне вельмі памог тады!
Яму ўсяго трыццаць тры – майстар на ўсе рукі, умее зарабляць, зрабіў сам рамонт у кватэры і на лецішчы; ён дужы і таварыскі; мае сына, жонка цяжарная другі раз…
Жыць ды жыць, як той казаў, але на табе…
Учора доктар М. вывеў мяне на прафесара С., і я даведаўся, што становішча вельмі цяжкое: сапраўды, грып самы страшны; Алег пад апаратам штучнага дыхання; яму даюць высокую долю кіслароду; лёгкія купаюцца ў кіслародзе, але бяда вось якая – кісларод у лёгкія не праходзіць; калі ж апарат на хвіліну якую адключаюць (спадзяюцца: а раптам здарыцца дзіва, і Алег пачне дыхаць сам!), то адразу ж падае насычанасць крыві кіслародам…
Я не толькі малюся за Алега – выпіваю 200 грамаў гарэлкі; пасля яшчэ п’ю…
Не напіваюся, але злёгку п’янею і апынаюся ля касцёла Святога Мікалая, у якім Браніслаў Тарашкевіч браў шлюб з Верай – вянчаў маладых ксёндз Адам Станкевіч…
Нашы паэты называлі Вільню мачахай і марылі (магчыма ж, марыў і Тарашкевіч) сабраць вялікія грошы, каб купіць Вільню і з гэтага пачаць гаспадарчае шчасце Беларусі.
Верылі ў еўрапейскі шлях, але баяліся, каб Еўропа сябе не знішчыла.
У сваім апошнім слове ў віленскім акруговым судзе на працэсе над Грамадой Тарашкевіч сказаў: “Шчыра веру, што Еўропа стаіць перад дзвюма альтэрнатывамі: поўнага знішчэння або саюзу народаў…”
Унікальнае прадбачанне!
Саюз маем, і Вільня сёлета – культурная сталіца гэтага саюзу!
А магло ж быць і “поўнае знішчэнне” – яно, як вядома, пачалося ў 1939-ым…
30 лістапада 2009. Панядзелак. Вірус грыпу A (H1N1) – вобраз яшчэ аднаго страху!
Усе гэтыя дні я прыслухоўваўся да радыё і тэленавін, а часцей гартаў газеты; яны паведамлялі: на 30 кастрычніка ў Беларусі было 39 хворых, на 1 лістапада – 59, на 4-га – 85, на 8-га – 102, а на 9-га ўжо значылася зарэгістраванымі 128 чалавек.
У людзей, якія паміралі ад пнеўманіі, знаходзілі вірус A (H1N1)…
– Што з тваім братам? – спытаў Эдуард Акулін, калі мы ўехалі ў Вільню.
– Памёр…
Алег памёр у рэанімацыі 11 лістапада, яго змучаныя лёгкія купаліся не толькі ў кіслародзе – у крыві таксама.
Дактары што ні рабілі – нічога не памагло; лекі ж, на якія спадзяваліся (тамефлю!), у 9-ю паступілі запозна…
Па Навагрудскай выехалі на Завальную і павярнулі налева, а тады ўжо ўзялі ў правы бок на Троцкую.
Троцкая ж абарвалася хутка, бо вельмі кароткая – усяго ад ампірнага палаца, у якім служыў Францішак Багушэвіч, і да гасцініцы Сакалоўскага, у якой неаднойчы бываў Францішак Аляхновіч.
Пакідаючы злева крывую Віленскую, а справа крыху выгнутую Нямецкую, пакацілі па спадзістай Дамініканскай, з яе буйнога бруку закруцілі на драбнейшы брук Гаона і, здаўшы ўлева, па геаметрычнай плітцы Шкляной вымкнулі на Вялікую.
Аддаўшы ратушнаму пляцу маруднае імгненне, Эдуард правёў машыну па Савіча і Бакшта, спусціўся па Міласэрнай на вуліцу Святой Ганны і, як па сваім прыватным аўтадроме, высунуўся на Латковую.
Гэтым разам адно краем вока я заўважыў грузінскія ўзоры Прачысценскай царквы…
На Латковай нас чакала гарачая гарбата і выпадковая бяседа з маладымі шведамі, якія размаўлялі па-беларуску.
Ці не ўплыў Стэфана Эрыксана, з вуснаў якога беларуская мова гучыць нечакана і прыгожа!
І як тут не прамовіць:
Прадстаўнік высокай моды,
Элегантны дыпламат –
Стэфан Эрыксан заўсёды
Будзе нам як родны брат!..
Ёсць у Вільні мой любімы трохкутнік, ён утвораны Кармеліцкай, Конскай і вуліцай Усіх Святых, а карануе яго помнік Лаздзіну Пяледы.
Эдуард прыстоіў ля помніка, а я падступіў да дому, у якім жыў паэт Майсей Кульбак.
Вулічнік за 1 літ расчытаў мне памятную авальную табліцу, і я не мог не ўспомніць расказ выдавецкага рэдактара Рыгора Яўсеева пра пакуты Майсея Кульбака ў менскім НКУС у кастрычніку 1937-га…
– Кульбака валачылі па турэмным двары на вяроўцы, а вяроўка была прывязана за…
– А хто гэта бачыў?
– Алесь Звонак…
Жудаснае застаецца жудасным – колькі б часу не мінула, і хіба што ў той момант, калі цвяроза думаеш, яно – жудаснае – змяншаецца.
Я глядзеў на дом Кульбака, на памятную табліцу, засеяную лічбамі і літарамі.
Што ад паэта застаецца?
Згадка ў энцыклапедыі, верш у анталогіі, фота ў музеі, помнік на магіле (праўда, калі магіла ёсць!) і вось такі насценны знак?!
А можа й не застацца, нічога не застацца, калі ніхто не парупіцца…
А вось Эдуард Акулін парупіўся, усё зрабіў дзеля таго, каб, скажам, на магіле Анатоля Сыса паўстаў помнік, а на палескай ягонай хаце з’явілася памятная дошка…
У царкве Святога Духа я паставіў тры свечкі – за бацьку, маці і Алега, а пасля мы зайшлі ў бліжэйшую музычную краму (Эдуард шукаў цвёрды гітарны футарал), а тады ўжо крыху пастаялі на Піўной ля дому, у якім у 1939-ым жыў Антон Луцкевіч; так, жыў, але праўдзівей – дажываў свае апошнія вольныя дні, як сам казаў: не ў імя палітыкі, не ў імя партыйнасці, а выключна ў імя чалавечнасці.
Усходняя ж сталіца Рэчы Паспалітай заўсёды была прыдатнай дзеля такога пражывання!
Мы праехаліся па цесных вулках, прамінулі Зялёны мост і развіталіся на Кальварыйскай, і тут я зрабіў маленькае адкрыццё: сябры – гэта тыя, у каго заўсёды розныя клопаты!
Раптам захацелася выпіць, і, як у шчаслівае забыццё, я ўпаў у кавярню “Свеёле”, што на Завальнай…
Піць заўсёды трэба якасную белую гарэлку – вядома, няшмат і не абы з кім.
Калі няма добрага чалавека, можна выпіць самому, але (зноў жа паўтаруся!) няшмат.
Гарэлка не хлусіць.
Калі ты кароль, гарэлка й кажа, што ты кароль; калі ты майстар, гарэлка й кажа, што ты майстар; калі ж ты ніхто – пачуеш ад гарэлкі, што ты ніхто.
А вось усё каляровае (каньякі-крупнікі) і тое, што шуміць (шампанскае-піва) ніколі тваёй крыві праўду не скажуць; адно галава ад іх баліць…
200 грамаў літоўскай каштавала 14 літаў, бульбяны суп – 3 літы, цэпеліны – 8, таматны сок – 2, гарбата – 3…
О, мая любімая паэзія цэн!
У кавярні я быў адзін: я і афіцыянтка Мажэна…
І ў аўтобусе ж быў амаль адзін; білет да Менска абышоўся ў 35 літаў, а нехта браў да Ашмян за 14, і я засмяяўся самому сабе: што лепей – выпіць у Вільні дзвесце грамаў, ці набыць квіток да Ашмянаў?
8 снежня 2009. Аўторак. Аднаго разу па радыё я сказаў, што не ўмею сябраваць (“не валодаю мастацтвам сяброўства”), і Анатоль Вярцінскі мякка нацякнуў мне:
– Ці варта прызнавацца ў гэтым?
Магчыма, што й не варта.
Аднак ці трэба ад сябе хавацца?
Калі не ўмею, то не ўмею…
І тут шкадую толькі ў адным: праз гэта, бывае, крыўджу добрых людзей…
І, мусіць жа, адзін толькі Генадзь Жынкоў не крыўдзіцца на мяне!
Ён мае цярплівасць гадамі (так-так, не тыднямі і месяцамі, а менавіта гадамі) запрашаць мяне то на сваё лецішча, то на адпачынак у Палангу, а то, скажам, на дзень-два злётаць у Вільню.
Вядома ж, я не заўсёды аднекваўся, часам згаджаўся і меў з таго душэўны выйгрыш – на лецішчы Генадзя пачаў апавяданне “Анёлак і я”, а ў Вільні, на могілках Роса, у 1998-м перажыў горкую ўзвышанасць, тую ж самую, пра якую Міхась Скобла сказаў:
Ну што ж ты, мой люд, прыціх,
Жывеш, як трава, безгалоса?..
Вышэй беларусы за ўсіх!
У Вільні.
На могілках Роса…
Генадзь Жынкоў – фотамайстар; ён з тых мастакоў святла, якія паміж фатаграфіяй і радасцю ніякай розніцы не бачаць.
Услед за Піменам Панчанкам пра Вільню ён можа ўсклікнуць:
Стаў родным і будзе да скону гадоў мне
І воблік яе незабыўны і колер.
Я здолеў бы выдумаць горад цудоўней,
Але вось такі, прызнаюся, ніколі…
Вільня для Генадзя Жынкова – самы бліжэйшы ад Менска Парыж!
Ведаючы, што гэта так і для мяне, сёння ён падараваў мне ўсю даўжыню Антокальскай вуліцы і начное захапленне Святой Ганнай…
А перад гэтым, ранкам, граніца падаравала сваю карціну – мноства і мноства легкавых машын; дымны хвост з кіламетр, а можа нават і болей.
Літоўцы едуць да нас па бензін і салярку, бо аўтапаліва каштуе ў іх даражэй.
Чарга была б карацейшай, каб кожны рабіў адну ходку, але ці не кожны за дзень робіць іх па тры, па чатыры…
На нашай мытні Генадзь упісаў у дэкларацыю тры фотаапараты, якія вёз рамантаваць, а мытнікі знялі іх – такі парадак.
У Вільні здалі апаратуру ў майстэрню, што на праспекце Канстытуцыі і, вольныя, апынуліся ў зялёным доме Стэндаля, у кавярні “Парыж”…
Пра што мы гаварылі ў гэтай кавярні?
Я зноў жа пра тое, што не ўмею сябраваць і пра далікатнае павучанне адносна гэтага Анатоля Вярцінскага.
І Генадзь гаварыў пра Анатоля Вярцінскага – як добра з ім было працаваць у газеце “Культура”!
І яшчэ пра нешта гаварылі, найбольш, вядома, пра мужчынскае і жаночае, і мне, як чужы верлібр, паволі згадвалася свая ж развага пра любоўную лірыку ўсё таго ж (дай Бог яму здароўя!) цудоўнага паэта Анатоля Вярцінскага…
…Жанчына становіцца каханаю тады, калі мужчына ўсё робіць дзеля таго, каб аддаліцца ад д’ябла і наблізіцца да Бога.
Заўважу: мужчына да пары свайго кахання заўсёды знаходзіцца далей ад Бога і бліжэй да д’ябла.
Жанчына ж – роўна пасярэдзіне, на аднолькавай адлегласці да кожнага.
І застаецца на такой адлегласці нават і тады, калі сама пачынае кахаць.
Чаму?
Ды перш за ўсё таму, каб захаваць у сабе мастацтва Евы, бо менавіта яно пераважна і робіць жанчыну жанчынай.
Каб не страціць мастацтва спакушаць мужчыну, жанчына не павінна набліжацца да Бога – то-бок, аддаляцца ад д’ябла…
От пра што думалася й казалася ў віленскай кавярні, якая ў зялёным доме Стэндаля, а пасля наплыло начное бачанне Святой Ганны, і ўсё было амаль так, як у вершы Змітрака Бядулі: сярэбраны месяц над бурлівай Вілейкай, прыгожы контур, гатычныя конусы і цень карсіканца…
9 снежня 2009. Серада. Снілася: я нешта пісаў і ў мяне выйшла чарніла; шукаючы дзе б яго купіць, ля Вайсковых могілак сустрэў Міхася Стральцова.
Аднекуль з могілкавай глыбіні ён вынес пляшачку, у якой сінела нейкая вадкасць:
– Гэта, старычок, атрамант, разбаўлены газай…
Стральцоў любіў устарэлыя словы, але я, ведаючы пра гэта, змест убачанага так і не разабраў.
Незразумелы сон адляцеў, і, вядома ж, набеглі ўспаміны…
У ліпені 1984-га я вярнуўся з Браціславы і адразу ж апынуўся на пахаванні Караткевіча.
Назаўтра, поўны горкіх пачуццяў, зайшоў да Стральцова ў рэдакцыю часопіса “Нёман” і паклаў на стол, як падарунак, славацкія цыгарэты.
Ахоплены тым жа перажываннем, Стральцоў падняўся, закурыў, скоса паглядзеў у даўно нямытае рэдакцыйнае акно і двойчы прамовіў:
– Валодзя, Валодзя…
І тут яму пазванілі з Масквы, здаецца, з “Литературной Газеты”, папрасілі напісаць артыкул – не, не пра Караткевіча, а пра нешта тое, у чым гармонія ўсё адно, што арганізаваная эклектыка, падуладная пэўнай ідэі – ну, і г.д.
Ён згадзіўся, але згадзіўся так вяла, што я зразумеў: ніякі артыкул ён пісаць не будзе.
Мы выйшлі з рэдакцыі.
– Старычок, у паэта павінна быць цікавая проза! – ён узяў мяне за локаць. – Пішы прозу!
– У Купалы ж няма прозы! У Куляшова таксама ж! – выкруціўся я.
– Затое ў Караткевіча ёсць! – ён выпусціў маю руку і змоўк.
Маўчаў доўга-доўга і недзе толькі ці не праз гадзіну давёў, што проза і мастацтва наогул не адлюстроўвае прыроду, а спаборнічае з ёю.
Мяне ўразіла не сама гэтая думка, а момант яе з’яўлення.
Дык вось, мы выйшлі з рэдакцыі “Нёмана”, дайшлі да купалаўскага музея, пастаялі каля помніка песняру, спусціліся да Свіслачы і ўжо марудна пасоўваліся ўздоўж ракі да Палаца спорту.
І зусім-зусім не размаўлялі!
Маўчанне было нашым трэцім прысутным!
І раптам, дакурыўшы Бог ведае якую па ліку цыгарку, ён даўка праказаў:
– А я табе, старычок, скажу, мастацтва не адлюстроўвае прыроду…
Я нават уздрыгнуў…
Так як учора пра Вярцінскага, сёння гаварыць з Генадзем пра Стральцова я не стаў, бо ў майго сябра з самага ранку быў даволі пільны клопат – знайсці месца для машыны.
О, у Вільні гэта праблема!
Ледзьве прыткнуліся, але не ў цэнтры, а ўсё на тым жа праспекце Канстытуцыі, што на Сніпішках, паблізу нашай фотамайстэрні.
Генадзевы апараты пакуль не былі гатовы, і мы паўз касцёл Святога Рафала выйшлі на Зялёны мост.
Касцёл, напалову пафарбаваны і заціснуты шматпавярховым ганконгам, выглядаў, як забытае дзіця!
Нялепшае відовішча, таму далей ад пачвар-ганконгаў – бліжэй да старога места!
Мы прачынілі дзверы ў кавярню “Ева”, што на рагу Ягайлы і Сметоны, і нас абслужыла дзяўчына з ранішнім імем Аушра.
Абед каштаваў 19 літаў 90 сантымаў…
Па абедзе ж – хто куды – на гадзіны дзве разбегліся…
Усё адно як гледзячы на сябе збоку, я праплыў па Віленскай, Бенедыкцінскай, Святога Ігната.
У аднайменным касцёле подбегам паглядзеў выстаўку карцін нейкага літоўскага маёра; гэты касцёл, дарэчы, калі верыць вартаўніку, заўсёды належаў арміі – царскай (тады былі тут казармы!), польскай, а цяпер літоўскай…
Дзень знікаў, і, нібыта купалаўскі хохлік, я паляцеў, не чуючы і ног пад сабою, на Бакшта.
З месяц таму дзеці на Бакшта калупалі мур, скідвалі на дол вузкія старажытныя цагліны.
Я тады насварыўся на іх, паківаў пальцам, і зараз хацеў убачыць плён свайго выхаваўчага ківання, але не ўбачыў – старанныя дзеткі раскалупалі мур ці не да сярэдзіны…
Увечары ж на мяжы чакаў нас кіламетры на чатыры гудлівы і рыклівы аўтахвост.
Нехта кісла пажартаваў:
– За суткі пераедзем!
З Літвы на Беларусь гоняць і гоняць легкавыя машыны з транзітнымі нумарамі і лацінскімі літарамі на тых нумарах BG.
Нервовая армада на дымных колах – запраўшчыкі і перагоншчыкі; беларусы, літоўцы, расіяне і незразумела хто.
Войска, якое знішчыць усіх і само сябе знішчыць…
Бяда не тады пачынаецца, калі маленькая сям’я з трох чалавек набывае машыну; бяда пачынаецца тады, калі гэта сям’я набывае тры машыны!
Аднак жа ну яго – такое смутнае думанне!
Геначка, шукай “акно”!
І з Меднікаў мы павярнулі на Шумск, аднак на гэтым пераходзе пускалі толькі смаргонцаў ды людзей з Астраўца.
Тады мы кінуліся ўздоўж мяжы праз Калвеляй, Кену і на Лаварышкі – там пастаялі гадзіны з дзве, пакуль нарэшце не ўбіліся ў нашу Катлоўку.
14 траўня 2010. Пятніца. Менск.
