Герта Мюлер

_____________________ Зьвер сэрца. Урывак з раману. Пераклад з нямецкай мовы Веранікі Дзядок	Лола хацела гэтыя чатыры гады вучыць рускую мову. Уступны іспыт быў лёгкім, бо навучальных месцаў было дастаткова, у інстытуце столькі ж, як і ў агульнаадукацыйных школах у краіне. А рускую жадалі вывучаць нямногія. Жаданьні цяжкія, піша Лола, мэты лягчэйшыя. Мужчына, які вучыцца, мае чыстыя пазногці, піша Лола. Праз чатыры гады такі і прыедзе са мной, бо такі ведае, што ў вёсцы ён будзе панам, што цырульнік будзе прыходзіць да яго дадому і пакідаць боты перад дзьвярыма. Больш ніколі ў жыцьці ніякіх авечак, піша Лола, ніякіх кавуноў, толькі шаўкоўніцы, бо ўсе мы маем лісьце. Замест пакою – маленькі чатырохкутнік, адно вакно, шасьцёра дзяўчат, шэсьць ложкаў, пад кожным куфар. Каля дзьвярэй убудаваная ў сьцяну шафа, на столі над дзьвярыма гучнагаварыльнік. Хор працоўных сьпяваў са столі да сьцяны, ад сьцяны да ложкаў, пакуль не надыходзіла ноч. Тады яны сьціхалі, як і вуліца перад вакном і звонку – кудлаты парк, па якім больш ніхто не хадзіў. У кожным інтэрнаце было па сорак маленькіх чатырохкутнікаў. Нехта казаў, што гучнагаварыльнікі бачаць і чуюць усё, што мы робім. Сукенкі шасьці дзяўчат віселі ў шафе шчыльна прыціснутыя адна да адной. У Лолы было менш за ўсё сукенак. Яна апранала сукенкі ўсіх дзяўчат. Калготы дзяўчат ляжалі пад ложкамі ў куфрах. Нехта засьпяваў: Казала маці: Дам табе, Як пойдзеш замуж, Дваццаць вялікіх падушак Поўных камароў Дваццаць малых падушак Поўных мурашоў Дваццаць мяккіх падушак Поўных гнілога лісьця А Лола сядзела на падлозе каля ложку перад адкрытым куфрам. Яна корпалася ў калготах і падняла да свайго твару клубок з пераблытаных ног, ступняў і пятак. Яна апусьціла свае калготы на падлогу. Лоліны рукі дрыжалі, і на яе твары было больш чым двое вачэй. Яе рукі былі пустыя, і ў паветры было больш як дзьве яе рукі. У паветры было амаль столькі ж рук, колькі калгот ляжала на падлозе. Вочы, рукі і калготы былі самі сабе невыносныя пад песьню, якую сьпявалі праз два ложкі. Сьпявала дзяўчына, стоячы і гайдаючы маленькай галавой са складкай заклапочанасьці на лбе. Песьня, з якой складка адразу ж зьнікла. Пад кожным ложкам стаяў куфар са скамечанымі калготкамі з бавоўны. Ва ўсёй краіне гэтыя калготкі называлі “простыя калготы”. Простыя калготы для дзяўчат, якія хацелі б мець калготы гладкія і танюсенькія. А яшчэ дзяўчаты хацелі мець лак для валасоў, туш для павек і лак для пазногцяў. Пад падушкамі на ложках ляжалі шэсьць каробачак з тушам для веек. Шэсьць дзяўчат плявалі ў каробачкі і перамешвалі сажу зубачысткамі, пакуль да іх не пачынала клеіцца чорнае цеста. Тады яны шырока расплюшчвалі вочы. Зубачыстка драпала павека, вейкі рабіліся чорнымі і густымі. Аднак праз гадзіну паміж веек утвараліся шэрыя прарэхі. Сьліна высыхала, а сажа абцярушвалася на шчокі. Дзяўчынкі хацелі мець сажу на шчоках – сажу для веек на тварах, – але ніколі больш яны не хацелі сажы ад фабрык. Толькі шмат танюсенькіх калгот, бо на іх так хутка беглі дарожкі, і дзяўчаты мусілі іх схопліваць на галёнках і на лытках. Схопліваць і заклейваць лакам для пазногцяў. Утрымліваць у чысьціні белую кашулю пана будзе цяжка. Гэта будзе маё каханьне, калі праз чатыры гады ён разам са мной прыедзе ў засуху. Калі ён здолее асьляпляць мінакоў у вёсцы сваёй белай кашуляй, ён стане маім каханым. І калі ён будзе панам, да якога цырульнік прыходзіць да дому і скідае перад уваходам боты. Будзе цяжка трымаць кашулі белымі ва ўсім гэтым брудзе, у якім скачуць блохі, піша Лола. Лола казала, блохі скачуць нават па кары дрэваў. Нехта сказаў, гэта ня блохі, гэта вошы, толькі расьлінныя – тля. Лола піша ў сваім сшытку: тля яшчэ горш. Нехта сказаў, што яна не жыве на людзях, бо ў людзей няма лісьця. Лола піша: калі паліць сонца, яны перабіраюцца на ўсё, нават на вецер. А лісьце маем мы ўсе. Лісьце ападае, калі чалавек перастае расьці, бо прайшло дзяцінства. Але лісьце вяртаецца, калі чалавек зьмяншаецца ад таго, што прайшло каханьне. Лісьце расьце, як хоча, піша Лола, як глыбокая трава. Двое-трое дзяцей ў вёсцы ня маюць лісьця, і ў іх вялікае дзяцінства. Гэтыя дзеці ня маюць братоў ці сёстраў, бо іх бацькі вучоныя людзі. Тля робіць са старэйшых дзяцей малодшых дзяцей, трохгадовых робяць аднагадовымі. І яшчэ паўгадовымі, і зусім толькі што народжанымі. І чым больш братоў і сясьцёр зробіць тля, тым меншым робіцца дзяцінства. З шасьці дзяўчат у чатырохкутніку Лола мела менш за ўсіх танюсенькіх калготаў. І тыя нешматлікія былі заклееныя на галёнках і лытках лакам для пазногцяў. Таксама і на каленях. “Дарожкі” беглі, калі Лола не магла іх падхапіць, бо ёй самой даводзілася бегчы па вуліцы, на тратуары ці праз кудлаты парк. Даганяць і ўцякаць даводзілася Лоле з яе прагай белай кашулі. Гэтая прага заставалася нават у самым вялікім шчасьці такой жа гаротнай, як і краявід у яе на твары. Часам Лола не магла схапіць бягучую “дарожку”, бо была на паседжаньні. “На кафедры”, казала Лола, ня ведаючы, наколькі ж ёй падабаецца гэтае слова. Увечары Лола вывешвала свае калготы нагамі з вакна. З іх не магло капаць, бо яны ніколі не былі мытымі. Калготы віселі з акна, як быццам бы ўсярэдзіне былі Лоліны ногі, пальцы і цьвёрдыя пяткі, напрацаваныя лыткі і калені. Яны маглі б і бяз Лолы пайсьці праз кудлаты парк у цёмны горад. Нехта ў чатырохкутніку запытаўся: дзе мае манікюрныя нажніцы? Лола сказала: у кішэні паліто. Нехта спытаўся: У якой? У тваёй? Чаму гэта ты зноў учора іх ўзяла? Лола сказала: я ўзяла іх у трамвай, – і паклала нажніцы на ложак. Лола заўжды абразала пазногці ў трамваі. Яна часта бязмэтна езьдзіла. Яна абразала іх і падпілоўвала, пакуль ехаў вагон, і зубамі загінала назад пазногаць, пакуль белае кола на кожным пазногці не станавілася вялікім, як фасоліна. На прыпынках Лола клала нажніцы ў кішэню і глядзела на дзьверы, калі хтосьці заходзіў. Таму што ўдзень заўжды хтосьці заходзіць з такім выглядам, быццам бы вы знаёмы, піша Лола ў сваім сшытку. Аднак уначы гэты самы хтосьці заходзіць так, як быццам бы ён шукае мяне. Уначы, калі навонку ніхто ўжо не хадзіў ні па дарозе, ні праз кудлаты парк, калі было чуваць вецер, і неба было не чым іншым, як шапаценьнем ветру, Лола надзявала свае танюсенькія калготы. І перш чым яна зачыняла звонку дзьверы, у сьвятле чатырохкутніка можна было бачыць, што Лола мела дзьве пары ног. Нехта пытаўся, куды ты ідзеш. Аднак Лоліны крокі ўжо аддаляліся па доўгім пустым калідоры. Магчыма, я звалася кімсьці ў гэтыя першыя гады ў чатырохкутніку. Бо ўсе, апрача Лолы, тады маглі звацца кімсьці. Бо хтосьці ў сьветлым чатырохкутніку не любіў Лолу. Гэта былі ўсе. Нехта падыходзіў да акна і ня бачыў унізе ні вуліцы, ні мінаючай Лолы. Толькі маленькую кульгаючую плямку. Лола ішла да трамваю. Калі на наступным прыпынку нехта ўваходзіў, яна шырока расплюшчвала вочы. А апоўначы ўваходзілі толькі мужчыны, якія ехалі дадому пасьля начной зьмены на фабрыцы па вытворчасьці пральнага парашку ці з мясабойні. Яны ўваходзяць з ночы ў сьвятло вагону, піша Лола, і я бачу мужчыну, настолькі стомленага гэтым днём, што ў ягонай вопратцы застаўся толькі цень. У ягонай галаве даўно ўжо няма каханьня, а ў сумцы няма грошай. Толькі скрадзены пральны парашок ці драбяза забітых зьвяроў: каровін язык, сьвіная нырка ці ягнячая пячонка. Лоліны мужчыны сядалі на першае сядзеньне. Яны драмалі ў сьвятле, іх галовы павісалі і ўздрыгвалі ў гудзеньні рэек. У нейкі момант яны падціскаюць шчыльней да сябе свае сумкі, піша Лола, я бачу іх брудныя рукі. З-за сумак яны на імгненьне зазіраюць у мой твар. За гэты кароткі позірк Лола распальвала агонь у стомленай галаве. Яны больш не заплюшчвалі вочы, піша Лола. Праз прыпынак адзін з мужчынаў выходзіў сьледам за Лолай. У вачах ён нёс цемру гораду. І хэнць галоднага сабакі, піша Лола. Лола не азіралася, яна ішла хутка. Яна заваблівала гэтых мужчынаў у кудлаты парк, збочыўшы з вуліцы, найкарацейшым шляхам. Ня кажучы ні слова, піша Лола, я кладуся ў траву, а ён ставіць сумку пад самую доўгую, нізкую галіну. Казаць няма чаго. Ноч праганяла вецер, і Лола нема адкідвала і ўздымала галаву і жывот. Над яе тварам шапацела лісьце, такое ж самае, як тады, шмат гадоў таму, над паўгадовым шостым у сям’і дзіцем, якое нікому не было патрэбнае, апрача нэндзы. І як тады, Лоліны ногі былі падрапаныя галінкамі. Але не яе твар. Гэтая сьлепата мучыла мяне. Калі ў абед я стаяла з Лолай у сталовай у чарзе па ежу, а пасьля сядзела з ёй за сталом, я думала, што гэтая сьлепата – праз тое, што да ежы нам даюць толькі лыжкі. Ні відэльцаў, ні нажоў. Ад таго, што мы можам толькі разьмінаць лыжкай мяса ў талерцы, а пасьля рваць ротам і адкусваць кавалкі. Мы сьляпыя ад таго, думала я, што нам не дазваляецца ні рэзаць нажом, ні калоць відэльцам. Ад таго, што мы ямо як зьвяры. У сталоўцы ўсе галодныя, піша Лола ў сваім сшытку, маса, якая разьмінае і чмякае. А ўзяты кожны паасобку – як упартая авечка. Усе разам аднак – зграя пражэрлівых сабак. У спартовай зале я думала, што я сьлепну ад таго, што Лола ня можа пераскочыць праз казла, бо яна згінае свае локці пад жыватом, замест таго каб выпрастаць іх, бо яна занадта мякка паднімае калені, замест таго каб раскінуць ногі, як нажніцы. Лола застравала і спаўзала з казла задам наперад. Яна ніколі не магла праз яго пераскочыць. Яна падала на мат тварам, а не нагамі. І яна заставалася ляжаць на маце, пакуль не пачынаў крычаць выкладчык фізкультуры. Лола ведала, што ён будзе паднімаць яе, трымаючы за плечы, за клубы. Што калі ягоны прыпадак разьюшанасьці пройдзе, ён будзе мацаць яе, дзе толькі можна. І Лола абмякала, каб яму давялося мацней яе мацаць. Усе дзяўчаты заставаліся стаяць ззаду казла, ніхто не скакаў і ніхто ня мог пералятаць, пакуль настаўнік не прыносіў Лоле кубак халоднай вады. Ён прыносіў яго з распранальні і трымаў ёй перад ротам. Лола ведала, што калі будзе піць павольна, ён даўжэй будзе трымаць яе галаву. Пасьля занятку фізкультуры дзяўчаты стаялі перад вузкімі шафкамі ў распранальні і апраналі свае сукенкі. Нехта сказаў: ты ўзяла маю блузку. Лола сказала: я яе ня зьем, мне яна патрэбная толькі сёньня, у мяне сёньня планы. Кожны дзень нехта ў маленькім чатырохкутніку казаў: ты разумееш, гэта не твае сукенкі. Аднак Лола апранала іх і ішла ў горад. Прыходзілі новыя дні, і Лола апранала новыя сукенкі. Яны былі пакамечаныя і мокрыя ад поту, альбо ад дажджу і сьнегу. Лола вешала іх зноў у шафу, дзе яны віселі шчыльна прыціснутыя адна да адной. У шафе былі блохі, бо блохі былі ў ложках. У кухні і ў душы, у сталовай таксама былі блохі. У трамваях, у крамах і кінатэатрах. Падчас малітвы ўсе чухаюцца, піша Лола ў сваім сшытку. Яна кожную нядзелю хадзіла ў царкву. Сьвятар таксама чухаецца. Ойча наш, які ёсьць у небе, піша Лола, а ва ўсім горадзе ёсьць блохі. Калі Лола была на чацьвёртым курсе, аднаго дня ўсе сукенкі дзяўчат ляжалі на ложках. Лолін куфар стаяў адкрыты пад расхінутым акном, і яе пара сукенак і брашураў ляжалі ў куфры. Гэтым днём я даведалася, чаму я тады ня бачыла ў адбітку вакна аднаго з Лоліных мужчынаў. Ён быў іншым, чым мужчыны кожнай апоўначы і кожнай начной зьмены. Ён абедаў у вышэйшай партыйнай школе, ён ня езьдзіў на трамваі, ён ніколі не хадзіў за Лолай у кудлаты парк, ён меў машыну і шафёра. Лола піша ў сваім сшытку: вось ён і прыйшоў, першы ў белай кашулі. Вось як гэта было таго дня каля трох гадзінаў, калі Лола ўжо была на чацьвёртым курсе і амаль стала кімсьці: сукенкі дзяўчат ляжалі асобна ад Лоліных сукенак на ложках. Сонца горача пякло ў чатырохкутнік, і пыл ляжаў на ліноліуме, як шэры мех. А каля Лолінага ложку, там, дзе больш не ляжалі брашуры, была голая цёмная пляма. А Лола вісела ў шафе на маім рамяні. І прыйшлі тры чалавекі. Яны фатаграфавалі Лолу ў шафе. Потым яны адвязалі рэмень і паклалі яго ў празрысты пластыкавы пакет. Ён быў танюсенькі, як калготы ў дзяўчат. Мужчыны выцягнулі з яе кішэняў тры маленькія каробачкі. Яны зачынілі Лолін куфар і адкрылі каробачкі. У кожнай з іх быў атрутна-зялёны пыл. Яны пасыпалі ім куфар і дзьверкі шафы. Ён быў такі ж сухі, як туш для веек бяз сьліны. Я глядзела на іх, як і іншыя дзяўчаты. Я зьдзівілася, што бывае атрутна-зялёная сажа. Мужчыны не пыталіся нас. Яны ведалі прычыну. Пяць дзяўчат стаялі перад уваходам у студэнцкі інтэрнат. На дошцы пад шклом вісеў фотаздымак Лолы – такі ж, як у парткніжцы. Пад фотаздымкам вісеў аркуш. Нехта прачытаў услых: «Гэта студэнтка скончыла жыцьцё самагубствам. Мы ганьбім яе ўчынак і пагарджаем ёю. Гэта ганьба для ўсёй краіны.» Праз два дні, а чацьвёртай гадзіне ў вялікай актавай зале павешаную Лолу выключылі з партыі і адлічылі з інстытуту. Пры гэтым прысутнічалі сотні чалавек. Нехта стаяў за прамоўніцкім пультам і казаў: «Яна ўсіх нас падманвала, яна не заслугоўвае быць студэнткай у нашай краіне і сябрам нашай партыі». Усе пляскалі. Увечары нехта ў чатырохкутніку сказаў: праз тое, што ўсім хацелася рыдаць, яны пляскалі занадта доўга. Ніхто не наважваўся першы перастаць пляскаць. Кожны пляскаючы, глядзеў на рукі іншых. Некаторыя на момант спыніліся, але спалохаліся і пачалі пляскаць ізноў. Потым большасьць ужо і перастала б, было чуваць, як пляскат у памяшканьні выбіўся з такту, аднак паколькі тыя некаторыя пачалі пляскаць па другому разу і цьвёрда трымаліся такту, большасьць таксама працягвала пляскаць. Толькі калі ва ўсёй актавай зале адзіны такт, як вялікі бот, рэхам адскочыў ад сьценаў, прамоўца даў рукой сігнал спыніць плясканьне. Лолін фотаздымак два тыдні вісеў пад шклом. Аднак праз два дні Лолін сшытак зьнік з майго зачыненага куфра. Я праводзіла вачыма Лоліных мужчынаў, якія ўдзень вярталіся з ранішняй зьмены на фабрыках. Яны былі сялянамі, якіх забралі з вёскі. Яны таксама казалі: ніколі больш ніякіх авечак, ніколі больш ніякіх кавуноў. Як вар’яты, яны пускаліся да сажы гарадоў і тоўстых трубаў, якія паўзьлі над палямі аж да самых вёсак. Гэтыя мужчыны ведалі, што іх жалеза, іх дрэва, іх пральны парашок нічога ня вартыя. Таму іх рукі заставаліся няўклюднымі, яны рабілі замест прамысловасьці чурбаны і камякі. Усё, што павінна было б стаць вялікім і вуглаватым, рабілася ў іхніх руках авечкаю з бляхі. Тое, што мусіла стаць малым і круглым, у іх руках рабілася кавуном з драўніны. Я ведала карузьліцу з Траянавай плошчы. У яе было больш скуры на галаве, чым валасоў, яна была глухая і нямая і насіла касу з травы, як бракаваныя сталы пад шаўковічнымі дрэвамі старых людзей. Яна ела адкіды з гароднінавай крамы. Кожны год яна цяжарыла ад Лоліных мужчынаў, якія ўначы вярталіся з начной зьмены. Плошча была цёмнай. Ліліпутка не магла своечасова ўцячы, паколькі яна ня чула, калі нехта набліжаўся. І яна не магла крычаць. Вакол вакзалу блукаў філосаф. Ён блытаў лініі правадоў і ствалы дрэваў з людзьмі. Ён расказваў жалезу і драўніне пра Канта і космас пражэрлівых авечак. У корчмах ён хадзіў ад стала да стала, дапіваў рэшткі і выціраў стаканы сваёй доўгай белай барадой. Перад рынкавай плошчай сядзела старая ў капелюшыку са шпілек і газетнай паперы. Ужо шмат гадоў яна цягала за сабой уздоўж вуліцы ўлетку і ўзімку санкі з мяхамі. У адным мяху былі складзеныя газеты. Старая кожны дзень рабіла сабе новы капялюш. У іншым мяху былі ўжо надзяваныя капелюшы. Толькі звар’яцелыя не паднялі б сваю руку ў вялікай актавай зале. Яны прамянялі страх на шаленства. Але я магла працягваць лічыць на вуліцы людзей, і лічыць сябе самую таксама, як быццам бы сустрэла саму сябе выпадкова. Я магла сказаць сабе: гэй ты, нехта. Альбо: гэй ты, тысячная. Я не магла толькі звар’яцець. Я яшчэ была пры сваім розуме. Эдгар, Курт, Георг і я размаўлялі пра свой уласны сыход з дому, назіраючы, як зьмена за зьменай прыходзяць і сыходзяць пралетарыі бляшаных авечак і драўляных кавуноў. Эдгар і я прыехалі з вёсак, Курт і Георг – з невялічкіх мястэчак. Я расказвала пра мяхі з прывезенымі ягадамі шаўковіцы, пра двары старых людзей і пра Лолін сшытак: “краявіды на тварах”. Эдгар ківаў галавой, а Георг сказаў: Тут усе застаюцца вяскоўцамі. Мы галавой сышлі з дому, аднак нагамі мы застралі ў іншай вёсцы. У дыктатуры ня можа быць гарадоў, бо ўсё маленькае, калі за ўсім сочаць. Ты зьязджаеш з аднаго мястэчка ў іншае, казаў Георг, і робішся з аднаго вяскоўца іншым вяскоўцам. Можна проста застацца, кажа Курт, ты сядаеш у цягнік, і ён вязе адну вёску ў іншую вёску. Калі я ад’язджаў, кажа Эдгар, поле перагарнулася з зямлі – ад вёскі да гораду. Кукуруза была яшчэ зялёнай і шапацела. Я думаў, што гэта гарод працягваецца і бяжыць сьледам за цягніком. Цягнік ехаў марудна. А мне дарога падалася доўгай, а адлегласьць – далёкай, кажу я. У сланечнікаў больш не было лісьця, і іх чорныя сьцябліны дэманстравалі пэўнасьць разьвітаньня. У іх было столькі чорных семак, што людзі ў купэ стаміліся глядзець. Усіх, хто сядзеў у купэ са мной, ахапіў сон. Адна жанчына трымала на каленях шэрую гуску. Жанчына заснула, а гуска яшчэ гагатала некаторы час у яе на каленях. Пасьля яна паклала шыю на крыло і таксама заснула. Лес увесь час захінаў вокны, кажа Курт, і калі раптам я ўбачыў палоску неба, я думаў, што гэта ўверсе – рака. Лес сьцёр усе краявіды. Ён пасаваў да галавы майго бацькі. Пры разьвітаньні той быў так набраўшыся, што меркаваў, што сын выпраўляецца на вайну. Ён сьмяяўся, пляскаў маю маці па плячы і казаў: «Цяпер наш Курт едзе на вайну». Маці залямантавала, калі ён так сказаў. У крыку яна пачала плакаць. Яна крычала: дык я жа можна так назюзькацца. Аднак яна плакала, бо верыла ў тое, што ён сказаў. Мой бацька каціў паміж намі ненагружаны ровар, сказаў Георг. Свой куфар я нёс у руцэ. Калі цягнік выехаў з вакзалу, я бачыў, як бацька побач з роварам вяртаецца ў мястэчка. Доўгі і кароткі шлях. Мой бацька прымхлівы, маці ўвесь час шые яму зялёныя пінжакі. Хто пазьбягае зялёнага, таго лес зьвядзе са сьвету, кажа ён. Яго камуфляж не імітуе зьвяроў, кажа Курт, яго камуфляж – з вайны. Мой бацька, кажа Георг, узяў на вакзал ровар для таго, каб на шляху туды не ісьці занадта блізка да мяне, а на адваротным шляху не адчуваць па сваіх руках, што ён ідзе дадому адзін. Матулі Эдгара, Курта і Георга былі краўчыхамі. Яны жылі з прымерачнымі дошкамі, падшыўкамі, нажніцамі, ніткамі, іголкамі, гузікамі і прасамі. Калі Эдгар, Курт і Георг расказвалі пра хваробы сваіх маці, мне здавалася, што ва ўсіх краўчых ад прасавальнага пару нешта разьмякчалася. Яны былі хворыя зсярэдзіны: у маці Эдгара – жоўцевы пульхір, у маці Курта капялюш страўнік, у маці Георга – селязёнка. Толькі мая маці была сялянкай і ад поля мела ў сабе нешта зацьвярдзелае. Яна была хворая звонку, у яе гэта была паясьніца. Калі мы, замест таго каб размаўляць пра нашых бацькоў, вярнулых з вайны эсэсаўцаў, гаварылі пра нашых маці, мы дзівіліся, што гэтыя маці, хаця яны ніколі ў жыцьці ня бачылі адна адну, дасылалі нам аднолькавыя лісты са сваімі хваробамі. З цягнікамі, у якія мы ўжо не сядалі, яны дасылалі нам боль сваіх пульхіроў, сваіх страўнікаў, сваіх селязёнак, сваіх паясьніц. Гэтыя вынятыя з целаў маці хваробы ляжалі ў лістах, як скрадзеныя часткі забітых зьвяроў на паліцы халадзільніка. Хваробы, думалі матулі, гэта сіло для дзяцей. Яны ўдалечыні застануцца прывязанымі. Яны жадалі, кааб дзіця шукала цягнікоў дадому, ехала праз сланечнікі ці лес і паказавала свой твар. Убачыць твар, думалі матулі, шчака якога ці лоб якога – гэта прывязаная любоў. І ўбачыць там і тут першыя зморшчынкі, якія скажуць ім, што нам жывецца горш, чым жылося ў дзяцінстве. Аднак яны забывалі пры гэтым, што яны больш ня змогуць пагла­дзіць гэты твар ці ўдарыць па ім. Што для іх больш не было магчымым дакранацца да яго. Хваробы матуляў адчувалі, што «вызваліцца» было для нас прывабным словам. Мы не хацелі пакідаць краіну. Не хацелі па Дунаі, ні па паветры, не хацелі сядаць у грузавыя цягнікі. Мы хадзілі ў кудлаты парк. Эдгар казаў: калі б той, хто трэба, мусіў сысьці, дык усе астатнія маглі б застацца ў краіне. Аднак ён сам сабе ня верыў. Ніхто ня верыў, што той, хто трэба, будзе вымушаны сысьці. Кожны дзень было чутно пра старыя і новыя хваробы дыктатара. Ім таксама ніхто ня верыў. Аднак усе шапталі іх у наступнае вуха. І мы таксама перадавалі чуткі далей, як быццам бы ў іх быў вірус сьмерці, які ўсё ж нарэшце напаткае дыктатара: рак лёгкіх, рак горла, шапталі мы, рак кішкі, атрафія глуздоў, паралюш, малакроўе. Ён зноў быў вымушаны зьехаць, шапталі людзі: Францыя ці Кітай, Бельгія, Англія ці Карэя, Лівія ці Сірыя, Германія ці Куба. Кожная яго паездка ў перашэптах перапляталася з жаданьнем зьбегчы самому. Любыя ўцёкі былі прапановай для сьмерці. Таму перашэпты мелі гэта адценьне. Кожная другая спроба ўцёкаў правальвалася дзякуючы сабакам, кулям і ахоўнікам. Водная плынь, рухавыя грузавыя цягнікі, ціша палёў былі тэрыторыяй сьмерці. У кукурузным полі пры зборы ўраджаю сяляне знаходзілі засохлыя альбо разарваныя, выдзеўбаныя варонамі трупы. Сяляне ламалі кукурузу і пакідалі трупы на сваім месцы, бо было лепш іх ня бачыць. Позьняй восеньню заворвалі трактары. Страх перад уцёкамі рабіў з кожнай паездкі дыктатара тэрміновае наведваньне доктара: паветра Далёкага Усходу супраць раку лёгкіх, дзікія карані супраць раку горла, праграваньні супраць раку кішкі, акупунктура супраць атрафіі мозгу. Толькі дзеля адной хваробы, так казалі, ня трэба было нікуды ехаць: кроў немаўлятаў ад малакроўя ён атрымліваў у краіне. У роддамах яе высмоктваюць у немаўлятаў з лоба японскімі іголкамі. Чуткі пра хваробы дыктатара былі падобныя на лісты, якія Эдгар, Курт, Георг і я арымлівалі ад матуляў. Перашэпты наводзілі на думку пачакаць з уцёкамі. Кожнаму рабілася горача ад зласьлівасьці, хаця гэтае зло так і не надыходзіла. Труп дыктатара кожнаму ўяўляўся ў галаве як уласнае сапсаванае жыцьцё. Усе хацелі яго перажыць.