Уладзімір Някляеў

_____________________ Залатая Арда. Апавяданьне	Мар’ян прачнуўся ад стуку ў вакно. Зірнуў на гадзіньнік з вялікімі, каб бачыць, бо ўжо вочы ня тыя, чырвонымі лічбамі на падстрэлку: 6. 00. Гадзіньнік гэты Ганна нядаўна падаравала. На юбілей, на пяцьдзясят гадоў. Замест старога. Стары, нават старадаўні, з ківачом, у арэхавым футарале гадзіньнік, які яшчэ з іхняга вясельля спраўна час адбіваў, перад самым юбілеем раптам абрынуўся са сьцяны — і ўшчэнт! Чаму сарваўся?.. Цьвік, на якім вісеў, не пагнуты, дужка, за якую чапляўся, цэлая, а ён гэх — і ў друз! Дык жонка й купіла новы, электронны. Сама купіла, а выгляд зрабіла, нібы гэта Антон, брат ейны, швагер Мар’янаў купіў. Яна ўсё хацела, каб Мар’ян з Антонам сябравалі. А як з ім сябраваць?.. Мар’ян жа бачыў, як гадзіньнік яму ў гасьцёўні Ганна ўсунула. Прыпёрся без гадзіньніка, лыкнуў гарэлкі дармавой ды яшчэ… Ат, і ўспамінаць ня хочацца… “Кердык табе, — кажа, — пасьля юбілею, Мар’ян, раз гадзіньнік напярэдадні гэкнуўся. Прыкмета, — кажа, — ёсьць такая, жалезная”. На левым плячы Мар’яна якраз да юбілею халера нейкая выcкачыла, гэтакі гузак амаль з кулак, дык усялякае ў галаву палезла. Чарнобыль, цэзій… А тут яшчэ швагер… І Ганна хоча, каб яны сябравалі. “Падалося”, — падумаў Мар’ян пра стук у вакно. Не таму так падумаў, што было шэсьць раніцы. Такой парой нехта мог і пастукаць, чаму не? Вунь сусед Магамед, татарын, ён у гэткі час ужо курыць на гаўбцы. У шэсьць раніцы шмат хто прачынаецца. Але пастукаць у шэсьць раніцы ў вакно на адзінаццатым паверсе дванаццаціпавярховага дома… У вакно зноў пастукалі. Гэтым разам ня ў шкло, а ў бляху на падваконьніку, і стук такім быў, як шарыкі жалезныя рассыпаліся, ці буйныя градзіны ледзяныя. “Трук-так-тук-тук-трак…” — вось так… Тут ужо нельга было падумаць, што здалося, нібы нехта пастукаў. Мар’ян, пацягнуўшыся, паляжаў трохі, падняўся і адшморгнуў занавесу… Яго асьляпіла ранішняе ліпеньскае сонца, якое, толькі-толькі прыўзьняўшыся над зямлёй, біла наўпрост у вочы, і ён не адразу разабраўся, што там, ці хто там вісіць за вакном?.. А за вакном вісеў дэсантнік на парашуце. Мусібыць, вучэньні вайсковыя недзе праводзіліся, і хлопца зьнесла ветрам, зачапіла за дах дванаццаціпавярховіка. Цяпер зноў, як за савецкім часам, пайшла мода на ўсялякія вучэньні. Нават Мар’яна ў ягоныя паўвеку забраць і падвучыць нечаму хацелі. Ды ён ня даўся. Паперку ў псіхлякарні, дзе швагер працаваў санітарам, вырабіў, нібы хворы. На галаву, канешне, там ні на што іншае не хварэюць. Так што і ад Антона ёсьць нейкая карысьць, ня скажаш, што няма ніякай. Дэсантнік быў у белым камуфляжы, што Мар’яна зьдзівіла, бо не зіма ж, ня сьнег, а лета, трава з лістотай, і воін павінен быць у апратцы пляміста-зялёнай, а на ім нават чаравікі белыя. Дый не чаравікі гэта, балеткі нейкія… Дальбог, балеткі на дэсантніку, а на галаве вяночак, во форма, ё-пэрэсэтэ… — Што, підар, завіс?.. — спытаў Мар’ян у шкло, думаючы, што дэсантнік не пачуе, а той пачуў і адказаў, не крыўдуючы: “Я ня підар, я фельд’егер, вам пакет са штабу”. І дастаў з-за пазухі гэткі самы белы, як увесь ён сам, пакет, на якім чырвонымі, як лічбы на электронным гадзіньніку, літарамі былі напісаныя імя і прозьвішча Мар’яна, а паперадзе яшчэ літары Р. Б., што азначала, мусібыць, Рэспубліка Беларусь. Але далейшага адрасу на пакеце напісана не было, так што як гэты балерун з парашутам знайшоў менавіта тое вакно, за якім Мар’ян спаў, чорт яго ведае… — Не згадвайце нячыстага! — перахрысьціўся дэсантнік і падаў Мар’яну пакет. Праз зачыненае вакно, скрозь шкло, сабака, падаў!.. Во іх вучаць цяпер!.. У савецкія часы, калі Мар’ян служыў, гэтак не вучылі. Ну, там, дрот зубамі перакусіць, цэглу лобам раструшчыць, калі ласка… Але ж не пакет падаць скрозь шкло — і яно цэлае!.. Пара… як яно?.. Не параноіка, пара… нешта такое… На пакеце было сем пячатак. Найвышэйшы ўзровень сакрэтнасьці, як Мар’ян помніў, пяць, а тут ажно сем, і ў Мар’яна рукі пакалочваліся, пакуль ён разломваў адну за адной сургучныя, якіх даўно ўжо ня бачыў, пячаткі. У пакеце было пуста. Нічога ў ім не было, апроч накрышанага Мар’янам сургуча. — Цьфу ты, укласьці забыўся, — завінаваціўся дэсантнік і зноў палез за пазуху. — Во!.. На белым, таксама сакрэтным, з вадзянымі знакамі аркушы паперы, пададзеным дэсантнікам, як і пакет, скрозь шкло, чырвонымі літарамі было напісана: “ІДЗІ ЗА ІМ І ПРЫЙДЗЕШ ДА ТАГО І ТУДЫ, ДЗЕ І З КІМ ЗАЎСЁДЫ ХАЦЕЎ БЫЦЬ”. І ні подпісу, ні даты… Які штаб, хто начальнік?.. Гэты балерун мог і сам такое напісаць, без ніякага штабу. Паперу з вадзянымі знакамі дастаць сёньня не праблема. Вунь швагер, калі гадзіньнік запіваць прыходзіў, расказваў, як у краме разьлічыўся новенькай стотысячнай, а яна аказалася падробленай. Яго ў міліцыю зацягнулі: скуль у вас фальшывая асігнацыя?.. А сапраўды: скуль у яго сто тысячаў, у п’янтоса?.. — Ён амаль паўмільёна зарабляе, даглядаючы боскіх людзей, — разважыў дэсантнік. — Дык чаму ў яго ня можа быць ста тысячаў? Мар’яна гэта чамусьці раззлавала. — Таму што жонка ягоная ў дзень зарплаты да касы прыпіраецца і ўсё забірае! А ты ня ведаеш, дык і ня лезь!.. Дэсантнік міралюбіва ўзьняў рукі. — Я ня лезу… Але яна стаўку забірае, а ён працуе на паўтары. І дамовіўся з бухгалтэрыяй, каб грошы за паўстаўкі плацілі яму асобна, у аванс. Санітарам у лякарні, ды яшчэ ў вар’ятні, працаваць сёньня ня кожны захоча, дык яны і згадзіліся. “Плюс, значыць, тысячаў дзьвесьце пяцьдзясят! — мільганула ў галаве Мар’яна. — А на гадзіньнік нейкіх дваццаць тысячаў пашкадаваў ды яшчэ гарэлку жлукціў дармавую! І Ганна хоча, каб мы сябравалі?..” — Правільна хоча, — сказаў дэсантнік. — Жыцьцё не для таго, каб дробязныя рахункі зводзіць. — Там дробязь… тут дробязь… — прабурчаў Мар’ян, адчуўшы ў апошніх словах дэсантніка нейкую праўду. — Так і набяжыць… Дэсантнік нічога на гэта не сказаў, толькі плячыма пацепнуў, і Мар’ян перачытаў чырвоныя пісьмёны на белай паперы: “Ідзі за ім і прыйдзеш да таго і туды, дзе і з кім заўсёды хацеў быць”. А дзе і з кім ён хацеў быць?.. Ды яшчэ заўсёды?.. — За кім ісьці?.. — спытаў Мар’ян дэсантніка. — За табой? — За мной, — адказаў той і наўкол разглядзеўся. — Больш няма за кім. Ісьці і праўда не было болей за кім. Хіба што за самім сабой. Ці за Ганнай, якая сонна спытала са спальні: “Мар’ян, што там?..” — і зноў заснула. Куды за ёй прыйдзеш?.. Калі яны ўжо гадоў дзесяць нават ня сьпяць разам. Наогул: хто, калі і куды яго клікаў?.. За ўсё жыцьцё… Ну, калі мець на ўвазе нешта добрае. На дэманстрацыі клікалі… На суботнікі… Куды яшчэ? У камунізм… — Спускайся давай, — рашуча кіўнуў Мар’ян дэсантніку. — Я таксама спускаюся, апрануся толькі. Дэсантнік падаў яму руку. — Нам падымацца, а не спускацца… І апранацца ня трэба. Мар’ян зірнуў за вакно ўніз… У двары ў такую пару нікога не было, але ж хутка павылазяць людзі, а ён у трусах і ў тапках. І хоць бы трусы былі новыя, модныя якія-небудзь, а то чарнільна-сінія па калена, як з той вайны… — З якой той вайны?.. — спытаў дэсантнік, вымаючы Мар’яна скрозь шкло, і ніяк не параніўшы яго тым шклом, не зачапіўшы. Толькі ў вачах трошкі зарэзала, як у вадзе з пяском. Ну дык натуральна, бо шкло ж з пяску робяць. — Ты хіба на вайну хадзіў? Трымаючыся за руку дэсантніка, Мар’ян стаяў на падваконьніку і асьцярожна намацваў пустату пад левым тапкам… Ён ляўша быў і ўсё рабіў зьлева. Зьлева клаўся, зьлева ўставаў… Зьлева намацваў… Во, зараз зьлева па пустаце пойдзе, калі не праваліцца. — Не, на вайну не хадзіў… Гэта ў нас кажуць так пра нешта старое: як з той вайны. Хто яго ведае, чаму, але так кажуць. Дэсантнік, правяраючы парашут, на якім ім падымацца, а не спускацца, паторгаў стропы. — Бо ў вас, апроч вайны, і не было нічога. Што ў вас яшчэ было? Пад левай нагой нешта дзіўнае адбывалася: нага і не на цьвёрдым стаяла, — бо якое ж цьвёрдае, калі паветра? — і не правальвалася. Калі з дзяцінства ўспомніць, дык нібы па ўтравянелай багне ідзеш. Балота ўсмактаць гатовае, а трава, як дыван на тое балота пасланы, трымае. Мар’ян асьцярожна паставіў на пустату правую, менш надзейную, бо некалі яна ў калене зламалася, нагу. Але забаяўся нечага і зноў стаў зламанай нагой на падваконьнік. — Мір у нас быў… Разьвіты сацыялізм. Яшчэ гэтая… як яе… перабудова. Незалежнасьць пасьля, я са сьцягам хадзіў… Во, з Магамедам разам, — узьняў Мар’ян руку, вітаючы суседа, які, як заўсёды ўраніцы, выйшаў на гаўбец пакурыць. У яго гаўбец з гэтага боку дому быў, з гасьцёўні выходзіў, а ў Мар’яна — з таго боку, са спальні. З гасьцёўні, вядома, лепш, бо, калі госьці зьбіраюцца, асабліва летам, дык пастаяць на гаўбцы, паразмаўляюць. Пакураць во, як Магамед. А ў спальні для чаго гаўбец? Толькі праветрыцца. Дык фортку адчыніў — і праветрывайся. — Ты куды так рана?.. — спытаў Магамед, прыпаліўшы і з асалодай зацягнуўшыся нейкім прэлым, як ад згарэлага бульбоўніка, калі яго ўвосені паляць, дымам. — На поле дзівосаў?.. От, морда татарская! Мала таго, што ні ўраньні, ні ўвечары не вітаецца, дык яшчэ робіць выгляд, нібы кожны дзень каля ягонага гаўбца людзі па паветры ходзяць. Мар’ян з адным татарынам у войску служыў. З чуркам, як у войску савецкім называлі ўсіх, хто з поўдня. Ці з Каўказу, ці з Сярэдняй Азіі, ці з Татарстану — усё адно… Чурка. І Мар’ян не разумеў: чаму чурка? Таму спытаўся неяк у таго татарына: “Як ты думаеш: чаму ты чурка?..” Не хацеў пакрыўдзіць, хацеў разабрацца. А той пайшоў і сяржанту даклаўся: “Радавы Мар’ян Рутнянскі мяне зьневажае”. Сяржант яго па пяць разоў на дзень чуркам абзываў — і яму хоць бы што. А Мар’ян спытаў: чаму? — пакрыўдзіўся. Вось і паспрабуй зразумець натуру татарскую. — Не на поле дзівосаў, — крыўдліва сказаў Мар’ян Магамеду, глянуўшы на дэсантніка, які нецярпліва ткнуў пальцам у неба. — На неба. Полем дзівосаў называлі яны між сабою рынак, на якім можна было знайсьці ўсё, пачынаючы ад іржавага цьвіка і сканчаючы новым, толькі што са складу, пісталетам. — Шкада. А то б я з табой пайшоў. Тапкі трэба купіць, босы во на гаўбцы… — Магамед падняў і апусьціў адну, потым другую нагу, паказваючы, што босы. — І дыск на машыну. З пярэдняга кола зьляцеў. З левага. Можна, канешне, і бяз дыску езьдзіць, але жонка… Ёй жа трэба, каб блішчэла. — Ён махнуў рукой. — Ды ты сам ведаеш. — І раптам плюнуў раззлавана, затушыў акурак. — Абрыдла ўсё!.. То дыск, то гадзіньнік! Вісеў-вісеў, а ўчора гэх са сьцяны — і ўшчэнт! А тут швагер якраз у гасьцях. Кердык табе, кажа, Магамед. Калі перад юбілеем, а ў мяне юбілей праз тыдзень, ты ж ведаеш, гадзіньнік гэкнуўся, дык пасьля юбілею кердык. Прыкмета, кажа, ёсьць такая, жалезная. А пасьля пытае: “Што табе падараваць на юбілей? Такое, каб пасьпеў нацешыцца?..” Я з хаты яго выгнаў, дык з жонкай скандал. Накінулася: “Ты майго брата!.. Ён пажартаваў!..” А я ўсю ноч думаў, запала ў галаву: чым жа нацешыцца можна пасьпець? Ну, калі раптам і праўда кердык… І ні да чаго не дадумаўся. Ні да чаго, разумееш?.. — Магамед кінуў акурак з гаўбца ў двор. — У доктара днямі быў, гузак нейкі на плячо ўскочыў, дык ён мне: “Кідайце курыць, даўжэй пражывеце…” Для чаго даўжэй, ты ведаеш?.. Чым бы ты цешыўся, калі б праз тыдзень кердык?.. Ну вось чым, га?.. У Магамеда бліснулі і высахлі сьлёзы на сонцы. Коратка-коратка бліснулі і высахлі. Мар’яну стала шкада Магамеда. Так шкада, што ён сам ледзь не заплакаў. Яму ж самому, калі швагру верыць, хутка кердык. Ці, можа, ня хутка, а ўжо?.. Яго раптам торгнула, страсянула, як токам. Ён ажно ўспацеў, падумаўшы, што ўжо мёртвы. Але ўспомніў, што мёртвыя не пацеюць, і трохі супакоіўся. Ня ведаў толькі, што адказаць Магамеду. Таму спытаў: — На якім плячы ў цябе гузак? Магамед шморгнуў носам. — На правым. — А ў мяне на левым… — І што?.. — Нічога. У мяне на левым, у цябе на правым… — І што? — Я ж кажу: нічога... Мар’ян ступіў з падваконьніка на пругкую пустату — з пустаты зноў на падваконьнік. Магамед глядзеў на яго, нечага чакаючы, і Мар’ян павярнуўся да дэсантніка. — Слухай, як цябе… — Ніяк. Засакрэчаны. — Ніяк дык ніяк… А суседа майго зваць Магамедам. Магамед падаў руку дэсантніку: — Магамед. Дэсантнік павітаўся з Магамедам неяк сарамліва… Ніякавата, мусібыць, знаёмячыся, паціскаць руку і ніяк сябе не называць. — Яму можна з намі? – спытаў Мар’ян. – Ну, калі ў яго таксама гузак? — Яму не з намі, калі на правым, — уздыхнуў дэсантнік, нібы спачуваючы Магамеду, у якога гузак ня там, дзе трэба. — Вось калі б на левым… — Якая розьніца, калі гузак? — Ёсьць розьніца. — Якая? Гузак у мяне — гузак у яго. — Розьніца не ў гузаку. — А ў чым? — У месцы, якое ён займае. Так уладкавана. — Што ўладкавана? — Сам лад. Жыцьцё. “Дык пераладкуй”, — хацеў прапанаваць дэсантніку Мар’ян, але не прапанаваў, падумаўшы, што наўрад ці дэсантнік, няхай ён нават і ў балетках, мае паўнамоцтвы на пераўладкаваньне жыцьця. — Не пашэнціла мне, — сказаў Магамед, зноў запальваючы. — Ды я нікуды і не зьбіраўся. Ні направа, ні налева… — Прыкурыўшы, ён трымаў запалку, пакуль яна не дагарэла. — Жыцьцё, як запалка. Вось было — і дзе падзелася?.. Ні агню, ні дыму. — Магамед кінуў дапалак і пацёр, пасьлініўшы, пальцы. — Толькі пячэ пры кончыку. — Пайшлі! — нецярпліва торгнуў парашутныя стропы дэсантнік. — Нам а дзявятай трэба ў штабе быць. А шлях ня блізкі. Мар’ян стаў абедзьвюма нагамі на пустату. Дзіўнае ўсё ж адчуваньне, але аднекуль знаёмае… І не з дзяцінства, не з хады па багне, не… Тады адкуль? Ён зрабіў крок, з левай нагі ледзь не зьляцеў тапак… — Ты б, можа, бяз тапкаў, — параіў Магамед. — А то згубіш. Мар’ян асьцярожна, па адным, зьняў тапкі, падаў суседу: — На, пакуль вярнуся. — Ня вернешся ты, — сказаў Магамед, усоўваючы ногі ў мар’янавы тапкі. — Чаму? — Адтуль не вяртаюцца. — Адкуль адтуль?.. — Сам ведаеш, адкуль… — Скуль я ведаю?.. — І тут Мар’ян здагадаўся, што мае на ўвазе Магамед. — Ты думаеш, я памёр? — А ты як думаеш?.. Мар’ян пасьля таго, як яго нібы токам торгнула і ён успацеў, так ня думаў. Не, ён жывы, ён некуды пакліканы, да некага дэсантнік яго вядзе, але невядома, па-першае, куды і да каго, а па-другое, нікуды і ні да каго ісьці не хацелася. Даўно ўжо не хацелася, вунь нават да швагера ў госьці забыўся, калі выбіраўся… А швагер прыпёрся: “Кердык табе”, — кажа… Нібы сказаць болей няма чаго. — Скажы, Магамед… — Што сказаць?.. — Магамед, узяўшыся за парэнчу гаўбца, падскочыў. — Файныя тапкі, мяккія. Калі б яшчэ дыск… Дыск Магамеду ня мог дастацца, бо машыны ў Мар’яна не было. А каб і была… — Калі б цябе паклікалі туды і да таго, дзе і з кім ты заўсёды хацеў быць, ты б куды і да каго пайшоў? Магамед глядзеў на Мар’яна, намагаючыся зразумець сэнс пачутага. — Хто паклікаў?.. — Якая розьніца, хто! Ну, во ён, — паказаў Мар’ян на дэсантніка. — Ці нехта яшчэ. Я кажу: калі б паклікалі… — Да каго?.. От, пень! Чурка!.. — Да таго, з кім ты заўсёды хацеў быць! Дык ты куды і да каго пайшоў бы?.. Магамед задумаўся. Ці, хутчэй, выгляд зрабіў, нібы задумаўся, бо відаць было, што ні да каго і нікуды ісьці ён не зьбіраецца, яму і на гаўбцы ягоным някепска… Яшчэ раз падскочыў — гэтак яму тапкі спадабаліся. І раптам сказаў, падскочыўшы: — Ва Ўлус Джучы. Да Бату-хана. — Куды?.. — Ды хана Батыя ў Залатую Арду. Бач ты, куда і да каго пайсьці можна захацець! Мар’яну такое ў галаву ніколі б ня стрэліла: у Арду да Батыя. — Дык гэта ж назад… — няўпэўнена працягнуў Мар’ян, а Магамед спытаў: — А туды, куды йдзеш ты, хіба ўперад?.. Ён усё ж думаў, што Мар’ян памёр. І хоць бы што яму. Скача ў тапках Мар’я­навых… Гэтак і на хаўтурах скакаць будзе. Ды пабачым яшчэ, хто на чыіх… — Вазьмі Магамеда замест мяне, — прапанаваў Мар’ян дэсантніку. — Ён ведае, куды і да каго хоча. Дэсантнік зірнуў на Мар’яна, як на папа, які лезе не ў сваю парафію, і пракінуў незадаволена: — Мой начальнік штаба не Магамед. — Во! – узьняў Магамед палец. — Рэлігійная нецярпімасьць… А ты ведаеш, што Батый быў паганцам, ягоны сын Сартак — хрысьціянінам, а брат Батыя Бэркэ — мусульманінам? І нікому гэта не замінала. Дэсантніку не спадабаліся словы Магамеда… Гэтак не спадабаліся, што ў яго куточак роту торгнуўся нярвова, але ён зрабіў выгляд, нібы ўсьміхнуўся. — І мне не замінае. Калі надта хочаш, пайшлі. — Дык я ж ня мёртвы, — сказаў Магамед, і дэсантнік рэзка хіснуўся да яго на сваім парашуце: — Скуль ты ведаеш?.. Магамед разгубіўся… — Як гэта, скуль?.. Ня мёртвы — і ўсё. Які я мёртвы, калі жывы?.. Нешта ня складвалася ў іх, у Магамеда з дэсантнікам, які хістаўся над пустатой… І ніяк ня ўспомніць: адкуль яно — гэтае нібы знаёмае адчуваньне пустаты? — Ня мёртвы ты, — супакоіў Магамеда Мар’ян. — Як бы ты мёртвы ў тапкі мае ўлез?.. — Аддаць? — нахіліўся, каб тапкі зьняць, Магамед, а дэсантнік спытаў Мар’яна раздражнёна: — Ты йдзеш? — Насі, — сказаў Мар’ян Магамеду. — Пайду я… — Куды? — Туды… — Куды туды? — Дзе быць хацеў… — У Залатую Арду? Да хана Батыя? Мар’ян раззлаваўся. — На які чорт мне твой Батый з тваёй Ардой! Я хіба татарын? Ну вось скажы: я татарын? — Я татарын, — супакоіў яго Магамед. — Ты не татарын. Але куды ты пойдзеш?.. Ён проста не разумеў, не ўяўляў, куды яшчэ можна пайсьці, калі не ў Залатую Арду? — Куды ў паперы напісана! — У якой паперы? — У гэтай! — схапіў Мар’ян з падваконьніка і сунуў пад нос Магамеду паперу з вадзянымі знакамі і чырвонымі пісьмёнамі. — Во тут, во!.. Туды і да таго, дзе і з кім заўсёды хацеў быць! — Дык у Залатую Арду… — сказаў Магамед, беручы паперу, і Мар’ян закрычаў на ўвесь двор, не стрываўшы: — Ды прачытай ты! Якая Арда? Дзе тут пра Арду?.. Спачатку прачытай, а пасьля кажы! На сёмым і пятым паверхах адчыніліся вокны, жанчына ў бігудзі і мужык у піжаме высунулі галовы, убачылі дэсантніка ў белых балетках на парашуце і хуценька схаваліся туды, адкуль высунуліся. Магамед уважліва прачытаў паперу, уважліва разгледзеў на сонцы вадзяныя знакі. — Не падробная?.. — Адказваю, — сказаў дэсантнік. — У нас ёсьць каму адказваць… — незразумела пра каго сказаў Магамед. — Мой швагер разьлічыўся ў краме стотысячный, дык яго пад пахі і ў пастарунак. “Адкуль у вас фальшывая асігнацыя?..” Але не пасадзілі. Даказаць не змаглі, што сам падрабіў. Мар’яну няёмка стала, што раскрычаўся, і ён кіўнуў, заміраючыся з Магамедам. — Майго швагера таксама не пасадзілі. Не змаглі даказаць. Магамед уздыхнуў, пацёр паперу пальцамі… — На такой Сараі пісаў. — Хто? — Сайф-і Сараі. Паэт. Залаты паэт Залатой Арды. “Спазнала душа прыцяжэньне каханьня, Зямлёй вакол Сонца кружляючы з раньня У зьзяньні бязьмежных, бясконцых нябёс…” — пачаў чытаць Магамед, гледзячы на сонца, вершы гэтага самага, мусібыць, залатога паэта, але перапыніўся, схапіўся за парашутныя стропы і падцягнуў да сябе дэсантніка… — І гэта тысяча трыста дзевяносты год! Чатырнаццатае стагоддзе! Вы за што Каперніка спалілі? — Нікога я не паліў! — упёрся нагамі ў гаўбец, спрабуючы вырваць стропы з рук Магамеда, дэсантнік. — І гэта ня тысяча трыста дзевяносты, а тысяча трыста дзевяносты першы, калі Тамерлан Сарай аль-Махрус зруйнаваў!.. Адпусьці стропы! — А, ведаеш, — вызваліў Магамед дэсантніка і дачытаў, ускінуўшы рукі ў неба: “Дзе вечнасьць з імгненьнем спрадаюцца ў лёс”. Тое, што дэсантнік ведае, хто і калі зруйнаваў нейкі там Сарай аль-Махрус, Мар’яна не зьдзівіла: каму ж яшчэ ведаць, як не яму? Але тое, што Магамед вершы чытае — ды яшчэ залатаардынскія … І ён спытаў Магамеда, стараючыся ня выказаць зьдзіўленьня: — А Капернік пры чым?.. Магамед, здалося, зьдзівіўся ня менш за Мар’яна. — Ну ты тупы!.. Каперніка калі спалілі? Мар’ян ня помніў, калі спалілі таго Каперніка... І ўвогуле яму здавалася, што спалілі не Каперніка, а некага іншага. — Калі? — Праз паўтараста гадоў пасьля таго, як Сараі напісаў, што Зямля вакол Сонца круціцца! Дык за што на касьцёр? — Інквізіцыя вершаў не чытала, — сказаў дэсантнік і, трохі прыўзьняўшыся, узяў Мар’яна пад локаць — І спалілі не Каперніка, а Джардана Бруна. Пайшлі! Мар’яну гэта не спадабалася. Ня тое не спадабалася, што інквізіцыя не таго спаліла, а тое, як яго дэсантнік пад локаць узяў. — Ты што мяне, як мент у пастарунак? — тузануў ён локаць, але дэсантнік трымаў моцна і пацягнуў, паплыўшы на парашуце, Мар’яна за сабой. Мар’ян бездапаможна заперабіраў нагамі, спрабуючы ўпёрціся, але як і ўва што ўпрэшся, калі ногі сьлізгаюць па пустаце, і калі б Магамед не ўхапіў суседа за другі локаць, дык дэсантнік так бы і пацягнуў яго туды і да таго, дзе і з кім ён заўсёды хацеў быць, а з кім гэта і дзе, калі не з Батыем у Залатой Ардзе?.. Мар’ян завіс паміж зямлёй і небам — і тут успомніў, скуль яно, гэтае хоць і дзіўнае, але нібы знаёмае адчуваньне пустаты пад нагамі. Калісьці, яшчэ ў мінулым стагоддзі, паспрабавалі яны з Магамедам разбагацець. У жонкі Мар’янавай сваяк у Гародні на фабрыцы тытунёвай працаваў. Мар’ян браў у яго цыгарэты, а Магамед іх у Менску нейкім татарам збываў. У крамах у тыя часы — пустыя паліцы. Так што бізнэс быў выгадны, ды нядоўгі. Калі трэцім разам прыехалі яны ў Гародню, да іх падышлі стрыжаныя хлопцы ў скураных куртках. “Сваяк ваш, — сказалі, — ня надта вялікі начальнік, ліміт свой праз яго вы ўжо выбралі. У чацьвёрты раз не зьяўляцеся.” А як ня зьявішся, калі такі выгадны бізнэс?.. І на чацьвёрты раз падвесілі Мар’яна стрыжаныя хлопцы над кручай нёманскай на суку сасновым. Уночы падвесілі і пайшлі. “Пад раніцу, — паабяцалі, — вернемся. Не ўпадзеш — тваё шчасьце, звалішся — лёс”. Вісіць Мар’ян над кручай, рот заткнуты анучай, з рукамі зьвязанымі і нагамі скручанымі, пад якімі — пустата. Вось адкуль яно, дзіўнае, але знаёмае адчуваньне… Калені сагнеш, бо ногі зацякаюць — пустата пругка падымаецца, разагнеш — апускаецца… Сук патрэсквае… А ўнізе — метраў праз дваццаць пустаты — вясновы, паводкавы, крыгаломны Нёман. Канае Мар’ян, сквапнасьць сваю праклінаючы. А заадно й Магамеда, якога ў машыне пакінуў каля фабрыкі. На ўсялякі выпадак. Каб той, калі што… Дык той убачыў, як стрыжаныя Мар’яна скруцілі — і на газ. Уцёк, сабака. Кінуў кампаньёна, якому да раніцы наўрад ці дажыць. Аказалася, сквапнасьць сваю праклінаючы, суседа Мар’ян праклінаў дарма. Як толькі стрыжаныя сышлі, Магамед аднекуль зьявіўся. Нібы з ночы вырас. Палез здымаць Мар’яна з сасны, на нагах вяроўку разрэзаў, да сябе пацягнуў, за дзягу ўхапіўшыся — сук і абламіўся… З Нёману Магамеда, які з кручы скочыў, каб на руках Мар’янавых вяроўку разрэзаць, Мар’ян ужо сам на бераг выцягваў. Татарын, аказалася, плаваць ня ўмеў. А ратаваць Мар’яна кінуўся. У паводку, у крыгалом. Калі ў Менск прыехалі, Мар’ян прапанаў да яго зайсьці. Выпіць за сяброўства. Магамед адмовіўся. “Пайшоў ты!.. — сказаў. — Я праз цябе ледзь не ўтапіўся, піць яшчэ з табой!..” Вось і зразумей татарскую натуру… У Залатую Арду ён хоча… — Адпусьці! — крыкнуў дэсантніку Магамед, які, утрымліваючы суседа, ледзь не перакуліўся праз парэнчу гаўбца. — Підар! — Я ня підар, я фельд’егер, — зноў, як і нядаўна, калі Мар’ян яго гэтак абазваў, не пакрыўдзіўся дэсантнік, бо, мусібыць, усе ў іх там, у іхнім штабе, калі ня підары, дык фельд’егеры. І спытаў Мар’яна: — Адпусьціць?.. Мар’ян ня ведаў, што рабіць. Найлепш было б так і вісець паміж небам і зямлёй, але ж не ў сваім двары і не ў трусах чарнільных яшчэ з той вайны… На поле дзівосаў трэба схадзіць, трусы купіць новыя, а тады ўжо паміж зямлёй і небам вісець. — А праўда, што хуткасьць сьвятла ў часе зьмяншаецца?.. — вырашыў Мар’ян перш, чым адказаць, пацягнуць час, паспрабаваў зазірнуць дэсантні­ку ў вочы, ды сонца з-за сьпіны дэсантніка так асьляпіла, што ўзьвіравала перад позіркам Мар’янавым чарнільна-сіняя, бяздонная пустата, і ў той пустаце, як іскры, ляцелі і круціліся, куляліся з ног на галаву і з галавы на ногі сотні, тысячы, мільёны, мільярды дэсантнікаў, якія нечакана ўсе разам, хорам прапяялі: “Хуткасьць сьвятла роўная дзьвесьце дзевяноста дзевяць мільёнаў сямсот дзевяноста дзьве тысячы чатырыста пяцьдзесят восем метраў у секунду…” — і раптам Мар’яну адкрылася ў тым бяздонным віры ўсё да донца, ён да рэшты ўсё зразумеў пра жыцьцё і пра сьмерць, але зразумеў толькі на імгненьне, на секунду, бо, калі прашаптаў дэсантніку: “Пусьці…” — і той, ужо ўкруціўшы Мар’яна іскрынкаю ў пустату, вярнуў яго, паставіў на гаўбец побач з суседам, Мар’ян спытаў Магамеда: “А ты чаго за мяне ўчапіўся?..” — Каб з табой на поле… — не дагаварыў, адпускаючы Мар’янаў локаць, Магамед, бо дэсантнік ускрыліў на парашуце, які, аказалася, ні за дах, ні за нешта іншае не зачэплены, проста вісеў у паветры, і пругкая, нібы гумовы трос, хоць ніякага тросу не было, тугая сіла торгнула, адарвала ад сьцяны гаўбец, і яны паплылі на ім за дэсантнікам, паляцелі ўсё хутчэй і хутчэй, праз нейкую хвіліну апынуўшыся на полі дзівосаў, дзе дэсантнік, тройчы крыкнуўшы на разьвітаньне: “Ал-ла!.. Ал-ла-а!.. Ал-ла-а-а…” — кінуў іх і ўзьвіўся за аблокі, а да Мар’яна з Магамедам з усяго поля дзівосаў навыперадкі пабеглі людзі, каб купіць лятучы гаўбец, які Мар’ян з Магамедам не прадалі, бо дзе тады ўраніцы курыць Магамеду?.. Купіўшы Мар’яну новыя, але ўсё адно сінія, толькі не па калена, трусы, а Магамеду тапкі і дыск, вярнуліся назад. Гаўбец прыляпіўся на сваё месца, яны стаялі на ім, Магамед курыў і распавядаў Мар’яну пра хана Батыя, пра Залатую Арду, якая зьнікла праз тое, што ня ведала межаў сваіх, а Мар’ян слухаў і думаў, што, канешне, Залатая Арда — гэта здорава, калі на падаткі браліся ўсяго дзесяць адсоткаў, а ня ўсе сорак, як цяпер, і хан Батый малайчына, амаль увесь сьвет зваяваў ды яшчэ чатырнаццаць сыноў настругаў, і ўсё ж ні Батый, ні Залатая Арда ня той і ня тое, з кім і дзе Мар’яну заўсёды хацелася быць, а дзе і з кім яму быць хацелася — хто яго ведае, і ён пытаўся пра гэта ў Магамеда, але той таксама ня ведаў, прызнаўшыся, што пра Залатую Арду і хана Батыя наплёў проста так, каб ад дэсантніка адчапіцца, каб той не падумаў, што і з Мар’янам Магамеду нармальна, от, морда татарская… Жнівень-верасень 2008, Кактэбель, Менск.