_____________________
Гутарка Валерыі Куставай з Дзмітрыем Плаксам |
Сёлета ў сярэдзіне чэрвеня адзначыў
сваё 40-годдзе пісьменнік і мастак
Дзмітры Плакс. Унікальны, нестандартны,
здзіўляльны... Вельмі вялікая верагоднасць
памыліцца, выбіраючы эпітэты
да творчай дзейнасці Дзмітрыя.
Наша гутарка разгарнулася на прасторах
родных Менска і Пінска яшчэ год таму,
доўжылася ў Стакгольме, а скончылася
паміж Берлінам і Нью-Ёркам…
В. К: Дзіма, табе споўнілася 40. А колькі гадоў тваёй душы?
Дз. П.: Не маю ўяўлення. Душа ж не мая ўласнасць.
— Учора ты адзначыў свой Дзень народзінаў…
— Яшчэ не зусім. Гэта было святкаванне ў Стакгольме, агульнае, для ўсіх… Цяпер буду адзначаць у ЗША са сваімі роднымі, хаця не толькі, нават не столькі свой Дзень нараджэння – у гэтым годзе ў нас адны юбілеі…
— А чый яшчэ?
— Ну і ў маці юбілей, і ў сястры, і ў яе мужа... Шмат, карацей.
— Раскажы пра сваю сям’ю. Скуль ты ёсць? Дзе і як прайшло маленства?..
— Пісьменніку, як ты ведаеш, належыць пісаць кніжкі пра сваю сям’ю і маленства. Можа і я, калі вырасту, напішу. Так што пакуль устрымаюся ад прамых адказаў на гэтыя пытанні. Скажу толькі, што сям’я ў мяне шмат у чым вельмі тыповая для пэўнага часу і асяродку, і разам з тым, відаць, як і любая сям’я, вельмі асобная, унікальная. Так што пісаць ёсць пра што, паглядзім, ці атрымаецца.
— Выходзіць, што ажно ў трох краінах будзеш святкаваць? Швецыя, Беларусь, ЗША…
— У Беларусі не буду, не трапляю ў гэты час ніяк. Затое ў Швецыі адсвяткавалі ажно два разы.
— Хто быў запрошаны?
— Усе. Цяжка выбіраць, каго запрашаць, каго не. Я проста даслаў запрашэнне ўсім, хто быў у адраснай кнізе майго прыватнага мэйлбокса. Тут справа ў тым, што я спярша не вельмі хацеў нешта адзначаць, хаця і люблю Дзень нараджэння, як і Новы год, я ж хома саветыкус, а гэта былі адзіныя дазволеныя і “несаромныя” святы, ну, яшчэ Дзень Перамогі, мабыць... Дык я кажу, што не хацеў адзначаць, бо вось якраз не мог неяк прыдумаць, дзе гэта рабіць, ды каго запрашаць... Таму ўласна ў Дзень нараджэння прыйшлі толькі cамыя блізкія мне людзі, ну, тыя, хто памятаў сам, так скажам. Але адзін мой сябар заявіў, што я мушу зрабіць вялікі фэст, бо ён мне “не дараваў яшчэ трыццацігоддзя”: мы тады працавалі разам, і я прыйшоў на працу і сказаў, што сёння мне спаўняецца трыццаць. Ён вельмі абурыўся, што я не справіў ніякай вялікай імпрэзы з гэтай нагоды. І вось, праз 10 год, ён мне кажа, што я мушу зладзіць святкаванне, і ягоны мне падарунак будзе – арганізацыя гэтага святкавання ў яго вялікім атэлье ў цэнтры Стакгольма... Тут ўжо адмовіцца было немагчыма. Таму атрымалася, што святкавалі два разы... Можа, хопіць пра гэтую “падзею”, бо неяк зашмат…
— Ты і пішаш на трох мовах… Як адбываецца выбар, на якой мове будзе той ці іншы твор?
— Тут ёсць розныя аспекты. Калі, скажам, я пішу з нейкай “мэтай” – прыкладам, выдаць кніжку, ці мо на чыюсьці замову – дык тут, вядома, мова вызначаецца менавіта гэтай самай мэтай. Калі я проста нешта шукаю, ці спрабую нешта дэфінаваць для сябе самога, дык мова сама неяк прыходзіць, у залежнасці ад кірунку пошукаў. Але, з другога боку, бывае і так, што я пішу нейкія кавалкі на адной мове, потым на другой, а потым і на трэцяй. Пра гэта, часткова, мой праект “Дзённік Сая Туомблі”, які, спадзяюся, неўзабаве выйдзе і ў беларускім варыянце. Увогуле, мова – гэта, вядома, інструмент, але і мэта таксама. Чыста інструментальны падыход у мяне толькі да чацьвёртай мовы, якой я карыстаюся ў штодзённасці – англійскай. Па-англійску я пішу выключна артыкулы, лісты, выступы, калі патрэбна... Хаця пару разоў нешта спрабаваў рабіць і для самой мовы. Мовы як мэты... Але ўзаемаадносіны аўтара і мовы – гэта тэма складаная і вялікая. Некалі мне здавалася, што гэта я фармую сваю мову. Цяпер я амаль упэўнены, што гэта мова фармуе мяне...
— Шведскамоўная кніга “Ом” выйшла накладам усяго ў 9 асобнікаў… Хто гэта прыдумаў і для чаго?
— Я прыдумаў зрабіць рукапісную кніжку, а каб было роўна дзевяць экземпляраў прапанаваў выдавец, бо ён з’яўляецца аматарам Толкіена. Мне было цікава спраўдзіць некалькі сваіх гіпотэз, думак, у прыватнасці, я шукаў адказ на пытанне, што такое кніга ў сённяшнім свеце. Стос паперы? Вокладка? Змест? Аб’ект? Усё разам? Гэта не такое простае пытанне, як можа падацца...
— Ці мела яна камерцыйны поспех?
— Я не ведаю, што значыць “камерцыйны поспех” у выпадку, калі наклад абмяжоўваецца дзевяццю асобнікамі, але ўсе кніжкі, якія планавалася прадаць (шэсць экземпляраў з дзевяці) знайшлі пакупнікоў. Кошт быў даволі высокі – 90 еўра за штуку.
— Увогуле, як мяркуеш, твае кнігі карыстаюцца попытам… Калі браць розныя паказнікі: наклады, тэрміны распаўсюду, чытацкая аўдыторыя…
— Тут мне прыгадваецца стары анекдот пра выбары: “Мама, ну хоть Вы не подкалывайте!” Тое, чым я займаюся, ніяк не разлічана на попыт, наклады, тэрміны распаўсюду і падобнае. Гэта чыстай вады эксперыменты, якія могуць быць некаму цікавыя, а могуць і не, мне гэта не вельмі важна. Я, канечне, пішу і больш “звычайныя”, канвенцыянальныя тэксты, але пакуль што праца з мовай, са знакам, даследванне сувязі паміж вербальным і візуальным захапляе мяне больш, чым стварэнне “цэласнага мастацкага вобразу” ці напісанне “шырокага жанравага палатна”.
— Хто ёсць тваёй чытацкай аўдыторыяй? Як мяркуеш, ці ёсць яна ўвогуле.
— Не ведаю. Думаю, што калі і ёсць, то складаецца яна амаль выключна з прафесіяналаў – мастакоў, пісьменнікаў, крытыкаў – тых, каго так ці інакш хвалююць тэарэтычныя пытанні таго, чым яны займаюцца і каму патрэбныя прыклады, каб пацвердзіць ці, наадварот, аспрэчыць уласныя здагадкі.
— Як паўстала твая першая беларускамоўная кніга?
— Выпадкова. Тэксты з цыклу, частка якога ўвайшла ў кніжку, я паказаў галоўнаму рэдактару часопіса “Дзеяслоў” Барысу Пятровічу. Яны яму спадабаліся, ён надрукаваў невялічкую падборку, але гаворкі пра кніжку ад пачатку не было. Кніжка неяк “вырасла” з далейшых тэарэтычных размоў і не толькі з Барысам, але і з іншымі людзьмі, меркаванне якіх мне не абыякавае. Мне хацелася нейкім чынам праілюстраваць свае пастулаты, давесці пэўныя высновы, да якіх я прыйшоў у часе шматгадовай працы. І атрымалася тое, што атрымалася, падкрэслю яшчэ раз – у выніку размоў, калектыўнай працы, у якой вялікую ролю адыграў дызайнер кніжкі Ігар “Міцёк” Корзун. Ён вельмі дакладна зразумеў і перадаў тое, што мне важна было паказаць у візуальным шэрагу, таму яго варта лічыць сапраўдным суаўтарам кніжкі.
— Чаму менавіта 30 тэкстаў?
— З лічбамі ў мяне складаныя адносіны. Звычайна я іх блытаю і не памятаю, але разумею іх важнасць. Правільна пастаўленая лічба можа служыць вельмі выразнай дэталлю тэкста. Напрыклад, у “Дванаццаці крэслах” Ільфа і Пятрова ёсць, калі не памыляюся, фраза: “Вялікі камбінатар гуляў у шахматы другі раз у жыцці.” Гэта геніяльная фраза, вартая Нобелеўскай прэміі па літаратуры, і робіць яе такой менавіта дакладна выбраная лічба, бо “першы раз” – штамп, банальнасць, “трэці” – прадугледжвае ўжо пэўныя веды, кірунак, развіццё, а вось “другі”, у кантэксце арганізаванага Астапам шахматнага турніру – проста ў яблычка, геніяльна... Я выбраў лічбу “трыццаць” з-за яе незавершанасці, якая прадугледжвае пэўны працяг, і з-за яе спеласці, якая патрабуе досведу.
— Чаму ты адмаўляеш жанравае вызначэнне верша?
— Я не адмаўляю жанравага вызначэння, проста не лічу свае тэксты вершамі, як і ўвогуле завершанымі творамі, бо яны вымагаюць нейкага кшталту інтэрактыўнасці.
— Калі чытаеш твае творы, заўважаеш, што там усё прадумана. Калі ты кажаш, што ў цябе няма нічога выпадковага, што ты маеш на ўвазе? Кожнае слова стаіць на сваім месцы, кожны твор абдуманы, вывераны і толькі тады напісаны і аддадзены ў друк? Літаратуры патрэбны выпадковасці… Хіба не? Часта перадусім выпадковае робіцца літаратурнаю ўдачаю.
— Тое, што я шмат думаю над- і часцяком канструюю, выбудоўваю свае тэксты, не выключае выпадковасцяў. Часткова таму, што мае тэксты менавіта так ад пачатку пабудаваныя, што іх можна чытаць (глядзець) сотняй розных спосабаў, а часткова таму, што я не Гасподзь Бог, і нават там, дзе, як мне падаецца, я прадумаў і прадугледзеў усё магчымае, могуць праглядаць цалкам выпадковыя рэчы, пра якія мне не хапіла мазгоў ці ведаў падумаць.
— Столькі часу ты плённа працуеш за такой далёкай мяжой, што цябе туды ўсё ж зацягнула?.. Ёсць некалькі версіяў твайго ад’езду. Першая – абсалютна палітычная – што ты як свабодны журналіст быў пазбаўлены магчымасці самавыяўлення пасля асабістага “выгавару” ад прэзідэнта. Другая – табе проста не ставала свабоды… … І трэцяя — самая неверагодная версія – што ты з’ехаў па каханні… Што з таго праўда?
— Нават цікава, адкуль ты ведаеш пра першую версію? Гэта было ў часы, калі ты хадзіла ў пачатковую школу, і газет, я думаю, не чытала. Тады нат інтэрнэту не было, таму і не засталося ад тых падзей нічога, акрамя ўспамінаў... Але, так, галава дзяржавы ў той час меў такую манеру – крычаць у прамым эфіры БТ на журналістаў. Як памятаю, дасталі тады, напрыклад, Юрась Карманаў, Аляксандр Старыкевіч, нешта не спадабалася і ў адным з маіх тагачасных “плаксаў” [жанравае вынаходніцтва Д.Плакса – В.К.], што друкаваліся ў газеце “Имя”... Ну, але з’ехаў я не з-за гэтага. З’ехаў, праўда, па каханні.
Што ж да свабоды, дык свабоды мне хапала, тым больш, што я лічу свабоду ўсё ж болей унутранай, чым вонкавай катэгорыяй.
— Якое ж мусіць быць пачуццё (альбо якой мусіць быць жанчына), дзеля якога (якой) мужчына здолеў бы з’ехаць з Радзімы, ад працы, бацькоў, сяброў? Моцна вагаўся?
— Так, я вагаўся доўга, мы жылі амаль два гады ў розных краінах, бо я не хацеў з’язджаць з Беларусі, маё тагачаснае становішча мяне збольшага задавальняла: я рабіў тое, што мне падабалася і гэтым нават зарабляў сабе на жыццё, быў “шырока вядомы ў вузкіх колах” і г. д... Так што цяжка было, я пераехаў, калі канчаткова зразумеў, што захаваць шлюб на адлегласці будзе немагчыма...
Але і драматызаваць гэты ўчынак не варта, усё ж я не ў Судан выправіўся, да таго ж і пачуццё, і жанчына, сапраўды былі надзвычайныя, фантастычныя...
— Раскажы, што з таго кахання вынікла? І які плён дало – я маю на ўвазе, як перанарадзілася ў творчасці?
— Ну, што вынікла, вынікла дванаццаць год шлюбу, які, на жаль, не вытрымаў маёй “шматграннай асобы”, але ад якога засталося шмат прыемных успамінаў і ў якім нарадзіўся хлопчык Пеця, мой сынок. У мяне ёсць знаёмы, які звычайна кажа, што быў жанаты тры разы і ўсе тры – шчасліва. Я быў жанаты адзін раз, але таксама шчасліва, у мяне і цяпер з маёй былой жонкай вельмі добрыя стасункі.
Што ж да творчасці, дык я пазбягаю пісаць пра каханне, прынамсі ў жанравым, лірычным разуменні. Для гэтага ёсць цэлы шэраг прычын, але, бадай, галоўная ў тым, што я не лічу каханне нечым экстраардынарным, хутчэй – нечым абсалютна неабходным і натуральным, нечым, што мусіць быць у людзей для нармальнага штодзённага існавання. Я чалавек даволі самадастатковы, але магу закахацца проста едучы ў метро, што са мной і здараецца, разоў так па пяць на дзень.
— Атрымліваецца, цяпер ты самадастатковы адзін, на самоце, але ўвесь час закаханы… А якой павінна быць жанчына, каб ты здолеў яе пакахаць – не на адзін дзень… Ты мяне разумееш.
— Тут, пэўна, трэба сказаць, што я не бачу істотнай розніцы паміж каханнем, любоўю і сяброўствам, для мяне гэта родасныя пачуцці, эмоцыі адной прыроды, адрозненне толькі ў праявах.
Ніхто не павінен быць нічым іншым, акрамя таго, што ён ёсць, каханне ж якраз у тым, каб кахаць і прымаць чалавека менавіта такім, які ён. Вядома, што каханне можа спрыяць ідэалізаванню аб’екта, так скажам, але гэта частка самога пачуцця. Так што не магу адказаць на тваё пытанне, я не маю рэцэпта, якім трэба быць, каб цябе кахалі – па-за залежнасцю ад таго, тычыцца гэта мяне самога, ці каго яшчэ.
— Як ставішся да гендэрнай роўнасці ў стасунках (на працы, у жыцці, у каханні)? Ці там, у Швецыі, папросту даводзіцца яе прызнаваць?
— Вельмі добра стаўлюся, і Швецыя тут не пры чым. Я колькі сябе памятаю, не рабіў розніцы паміж людзьмі згодна з полавай прыналежнасцю. Чалавечыя якасці ж не залежаць ад таго, што ў цябе між ног, ці як?
Але, канечне, у Швецыі шмат увагі надаецца пытанням гендэрнай роўнасці, і ў гэтым сэнсе я трапіў у “правільную” для мяне краіну.
— Ты сам больш назіральнік ці дзейная асоба?
— Безумоўна, назіральнік. Я люблю знаходзіцца трохі ўбаку ад усяго, што адбываецца, мне цяжка быць у цэнтры падзей. Гэта не значыць, што мне не падабаецца ўвага да маёй ”каштоўнай” асобы, але гэтая ўвага павінна быць, так бы мовіць, на маіх умовах...
— Многія беларускія літаратары, што з’ехалі, амаль зніклі з даляглядаў… Тваё ж імя даволі часта гучыць у айчынных СМІ. Ці адчуваеш нейкую ізаляванасць ад беларускага культурніцкага кантэксту? І ці пераймаешся праз тое?
— У першую чаргу, я не адчуваю самога беларускага культурніцкага кантэксту. Усё ж такі, я не жыву ў Беларусі ўжо вельмі даўно і мае прыезды не даюць поўнай карціны, толькі фрагменты. У чым, дарэчы, ёсць і перавагі, бо адсутнасць кантэксту падштурхоўвае да яго стварэння. У мяне ёсць уласны, так бы мовіць, беларускі культурны кантэкст, у якім ёсць свая іерархія, ніяк, хутчэй за ўсё, не звязаная з рэчаіснасцю.
Не, не пераймаюся. Навошта пераймацца? У гэтым сэнсе для мяне змянілася не вельмі шмат, як я ўжо казаў, я люблю знаходзіцца трохі ўбаку і з майго гледзішча тая іерархія мела, напэўна, заўжды нейкі адрозны ад фактычнай выгляд. Хаця жывучы ў Беларусі я, вядома, атрымліваў нашмат больш інфармацыі пра тое, што адбываецца ў культурнай сферы.
— Ці сапраўды так цяжка прабіцца паэту за мяжой?
— Валярына, а што значыць “прабіцца паэту”? Куды яму трэба прабівацца? Да “шырокага чытача”? Калі так, дык што, гэта неяк асабліва прасцютка зрабіць на радзіме? Праца па ператварэнні пачуццяў і вобразаў у вербальныя сімвалы – занятак даволі інтымны. Намацваць словам выйсце неабавязкова ў адзіноце, але знайсці партнёра, які б супадаў з табою ў тэмпе і кірунку твайго руху – цяжка. Пагатоў – знайсці “масавага спажыўца”, які б злавіў тваю хвалю. Гэта па-за залежнасцю ад таго, дома ты ці на чужыне.
Я думаю, што выгнанне, уплыў выгнання на асобу, вельмі індывідуальная рэч. Таксама, як і ўспрыманне гэтай асобы людзьмі на радзіме і на чужыне. І спектр тут вялікі – ад паважлівага стаўлення, рамантызавання “выгнанніка”, да абвінавачванняў у прыстасаванстве. Вось гэтае стаўленне, калі я дакладна зразумеў тваё пытанне, напэўна, і вызначае “прабіўся” паэт, ці не...
— Тое, што справа гэта інтымная, не паспрачаешся. Я маю на ўвазе пісьменніцкую запатрабаванасць і адчуванне неабходнасці таго, што робіш у якасці літаратара… Ці ёсць водгук ад чытачоў, крытыкаў – там, у Швецыі? Нейкія заахвочванні, якія б цябе падтрымлівалі, ад улады, міністэрстваў… У Швецыі нават на грашах пісьменнікі – паказнік якой-ніякой цікавасці да гэтай прафесіі...
— Адчування неабходнасці (для іншых людзей) таго, што я раблю, у мяне няма. Я не пачуваюся “прарокам”, не магу вырашаць за іншых, што ім трэба ці не трэба чытаць і разумець, не ўпэўнены ў якасці сваіх тэкстаў і глыбіні пошукаў. Той факт, што я не маю магчымасці прысвячаць увесь свой час працы, якую лічу важнай для сябе, таксама не дадае ўпэўненасці, хаця тэарэтычна ў Швецыі ёсць магчымасць быць прафесійным пісьменнікам ці мастаком – з дапамогай рознага кшталту стыпендый.
Я таксама неаднаразова атрымліваў такую фінасавую дапамогу і ад Шведскай Акадэміі, і ад Пісьменніцкага фонду, і ад Дзяржаўнай Рады культуры, і ад іншых устаноў, але мне ўласна сістэма заявак на стыпендыі не вельмі падабаецца. Мне неяк лягчэй самому зарабіць неабходныя грошы, скажам, журналісцкай працай, чым прасіць дапамогі, ці, дакладней, зрабіць пошукі стыпендый сістэматычным заняткам.
Шмат хто з маіх сяброў мне тут за гэтае “чыстаплюйства” вымаўляе, бо выглядае, што такім чынам я праяўляю пэўную няўдзячнасць. Справа ў тым, што атрымаць, напрыклад, гадавую працоўную стыпендыю ад Пісьменніцкага фонду – гэта гонар. Я атрымаў такую стыпендыю ў 2007 годзе і тады, калі не памыляюся, працоўных стыпендый давалі дванаццаць, а заявак на іх прыйшло нешта каля васьмі соцень. Да таго ж, у склад камісій, якія размяркоўваюць стыпендыяльную дапамогу, уваходзяць, вядома, не чыноўнікі з міністэрства культуры ці палітыкі, а знаныя крытыкі, пісьменнікі, літаратуразнаўцы. Таму, гэта не проста грошы (дарэчы, зусім невялікія), а як бы запрашэнне ў цэх, знак таго, што цябе ведаюць і цэняць... А я вось усё неяк не магу наважыцца зрабіць гэты крок і перайсці ў стан “сябра карпарацыі пісьменнікаў”, так бы мовіць... Я ўвогуле не люблю адчуваць сябе часткай чагосьці, асабліва, калі гэта “патрэбна толькі мне”, таму, дарэчы, можа я гэтую сістэму ўспрымаю трохі памылкова і тое, што я цяпер сказаў, не адпавядае рэчаіснасці, але мне так гэта ўяўляецца.
Што да ўвагі з боку крытыкаў, то яна, як ні дзіўна, ёсць і нават нашмат большая, чым я, напэўна, заслугоўваю. Напрыклад, кніжка Данііла Хармса, якую я ўклаў, пераклаў і праілюстраваў, і якая выйшла ў 2005 годзе, трапіла тады ў спіс “Кніг года”, што традыцыйна ў калядны час складаюць крытыкі буйнейшай штодзённай газеты “Дагенс Нюхетер”. Менавіта з гэтай кніжкай звязаны і вельмі важны для мяне чытацкі водгук: мой выдавец даслаў мне спасылку на блог, аўтар якога распавядаў пра тое, як набыў і падараваў Хармса свайму смяротна хвораму тату. Дзякуючы Хармсу тата смяяўся і нават рагатаў апошнія дні свайго жыцця... Калі чуеш такое, з’яўляецца адчуванне, што нешта ты ўсё ж зрабіў, нават хочацца неяк на пенсію выйсці...
— У Швецыі якасны, высокі ўзровень жыцця, але там мала святла і бульба кардонная. Свабода кампенсуе ўсё астатняе? Ці сапраўды ты можаш рабіць усё, што захочацца? Ці дранікаў і глазіраваных сыркоў усё ж не стае настолькі, што шукаеш нагодаў для вяртання?
— Свабода, усё ж, паняцце не адназначнае, то бок, не аднароднае, не балванка літога чыгуну... Адной палітычнай свабоды, напэўна, не хапае для паўнавартаснай творчасці, тым больш, што вось напрыклад Андрэй Сіняўскі ўвогуле адмаўляў карыснасць свабоды слова для пісьменніка...
Збольшага, я раблю тое, што мне хочацца. Але, не толькі, канечне, бо я чалавек адказны, больш-менш прынамсі, у мяне ёсць і звычайны, пабытовы бок жыцця, вельмі празаічны – я мушу плаціць за святло і тэлефон, маю запазыку на кватэру, якую трэба выплочваць, хаджу ў краму... Акрамя гэтага, я адчуваю нейкую, пафасна кажучы, салідарнасць з калегамі, якія жывуць у нашмат горшых умовах, чым я, таму я спрабую нешта рабіць, напрыклад, у межах цэхавых арганізацый, такіх як ПЭН-клуб і Саюз пісьменнікаў. Гэта патрабуе даволі шмат часу, які я, безумоўна, з большым задавальненнем патраціў бы на іншае, але мне шмат дапамагалі ў жыцці, таму, у сваю чаргу, я спрабую дапамагаць, калі магу. Не ведаю, ці гэта ў мяне атрымліваецца і ці патрэбная ўвогуле тая дапамога, але вось...
Нагодаў для вяртання я не шукаю, бо вяртацца мне, па вялікім рахунку, няма куды – тая краіна і тое грамадства, што я пакінуў амаль 15 гадоў таму, больш не існуюць. А самае галоўнае – няма адчування дому, якое было калісь, то бок, той асновы, якая не патрабуе доказу, удакладнення, калі ты на пытанне: “Ты дзе?” адказваеш само сабою зразумелым: “Дома”. Цяпер мне патрэбныя ўдакладненні і гэта тое, што выгнанне зрабіла менавіта са мною – адняла пачуццё дому.
— Ты мастак у шырокім сэнсе слова: пішаш, малюеш, фатаграфуеш, здымаеш фільмы, працуеш на радыё… Але што з гэтага перадусім для цябе?
— Справа ў тым, што я, напэўна, нарадзіўся з нейкім такім агульным недаверам да ўсяго навакольнага. У мяне ёсць моцная патрэба высвятляць для сябе розныя, здавалася б, відавочныя і агульнапрынятыя рэчы. Гэта цэнтральны мой занятак, а ўжо пасярэдніцтвам чаго я шукаю адказы на свае пытанні, не мае для мяне вырашальнага значэння і залежыць ад саміх гэтых пытанняў. Скажам, праблема сувязі прасторы і часу прывяла мяне ў свой час у тэатр. Узаемадзеянне вербальнага з візуальным патрабуе як заняткаў словам, так і працы з выявамі. Кіно дазваляе даследваць апасродкаваную перцэпцыю. Ну і гэтак далей.
Што ж да журналістыкі, то тут патрэба нешта высвятляць, цікаўнасць – аснова працы. Хаця журналістыку я, канечне, разглядаю ў асноўным як “службу”, значыць, тое, што я мушу з розных прычынаў рабіць. Мастацтва ж – занятак не абавязковы, забава, збольшага...
— Вось ты кажаш “служба”... Як, дарэчы, перажылося закрыццё Беларускай службы Шведскага радыё, якую, можна сказаць ты і стварыў?
— Цяжка перажылося. Але, дзякуй Богу, перажылося. Беларуская служба была такім маім свядомым намаганнем, “інвестыцыяй у ідэю”. Я пачынаў літаральна з нуля, з пустымі рукамі, амаль без бюджэту. Мне вельмі пашанцавала сустрэць цудоўных, таленавітых, адказных людзей, якія шчыра працавалі разам са мной. І вось, як толькі ўся гэтая няпростая праца пачала даваць нейкі плён і ўсё больш-менш пачало ўставаць на свае месцы...
Ну але, як высветлілася, закрыццё Беларускай службы было толькі першым крокам, Шведскае радыё ўвогуле спыняе цяпер вяшчанне на кароткіх хвалях, проста Беларускую службу, як самую новую і яшчэ напоўніцу не сфармаваную, лягчэй было зачыніць першай.
— Аснова тваіх тэкстаў – рытм. Аснова рытму – прырода. Рытм ёсць першаасноваю?
— Безумоўна. Рытм ёсць асновай свету і літаратуры, і гэта прыдумаў і заўважыў не я – думаю, любы літаратар, мастак, музыка гэта ведае. Цыклічнасць жыцця павінна адлюстроўвацца – і адлюстроўваецца – у творчасці чалавека. Тут галоўнае, каб цыклічнасць не перайшла ў зацыкленасць...
— Як ты можаш акрэсліць свой творчы метад?
— Не думаю, што ў мяне ёсць нейкі пэўна акрэслены творчы метад, прынамсі я ніколі на гэты конт не разважаў і не разважаю. Я проста шукаю адказы на свае пытанні.
— Аднойчы ў нашай размове ты сказаў надзвычай ёмістую і красамоўную фразу: “Мае комплексы прымаюць за манію велічы” – гэта больш паэтычнае ці сапраўды так няпроста быць Дзмітрыем Плаксам?
— Ага, я калісьці пісаў, што мой комплекс непаўнавартасці такі вялікі, што многія прымаюць яго за манію велічы. Але тут маюцца на ўвазе зусім не цяжкасці “быцця Дзмітрыем Плаксам” – гаворка ідзе пра адрозненне паміж самаадзнакай і іншаадзнакай, то бок паміж тым, як чалавек успрымае сябе самога і тым, як яго ўспрымаюць іншыя людзі. У маім выпадку розніца тут вельмі вялікая, у чым я меў магчымасць упэўніцца шмат разоў. Але, думаю, прыклады гэтаму тут прыводзіць не варта.
— А я думаю, што нашым чытачам цікава. Раскажы пра сябе, што ты любіш, апроч зефіру і піва?
— Ды я толькі і раблю ў гэтай размове, што пра сябе расказваю! І пры гэтым нашмат больш прыватнага, чым я звыклы рабіць. Давай лепш пра працу.
— Мне падаецца, ці ў тваіх творах сапраўды зашкальвае эратызм? Асабліва тое заўважна пры аўтарскім чытанні тэкстаў…
— Творчасць, канечне, роднасная каханню, драматургія полавага акта цалкам супадае з класічнай драматургічнай крывой, і ў літаратурных творах для мяне важна тое, што я называю “гон” – падтэкставы струмень пэўнага кірунку, саспенс. Але і адсутнасць гону, стрыманасць і асексуальнасць могуць быць вельмі эратычнымі, тут шмат што залежыць і ад чытача, “карыстальніка”, ці як? Я ж не ведаю, што ты заўважаеш, гледзячы, як я чытаю, я сябе самога ў гэты момант не бачу і ніякіх спецыяльных прыёмаў чытання не маю, увогуле, дарэчы, я не люблю чытаць перад публікай. Што, вядома, можна пэўна разглядаць, як пацверджанне тваёй тэзы – хто ж кахаецца на людзях?..
— Твае тэксты таксама і музычныя вельмі… Ці не думаў выдаць іх, як гэта цяпер практыкуецца, у музычным аздабленні на цэдэчцы?
— Як ужо казаў, я не люблю чытаць перад публікай, але калі гэта ўсё ж трэба рабіць, дык я аддаю перавагу не тое каб чытанню пад музыку, але – з музыкай, у супрацоўніцтве з музыкантамі. Якраз у Мінску ёсць такая група, з якой я вельмі люблю працаваць і з якой выступаў неаднаразова – Drum Ecstasy. Пасля леташняй прэзентацыі кніжкі “30 тэкстаў”, якую мы рабілі разам з Drum Ecstasy, мне шмат хто казаў, што гэта трэба неяк зафіксаваць. Маю папярэднюю кніжку “Жара” мы таксама прэзентавалі разам, і таксама гэтая ідэя гучала і тады. Тут праблема ў тым, што я вельмі манатонна чытаю і да таго ж адвольна выкарыстоўваю націскі, што прымальна пры жывым выкананні, але можа раздражняць, калі ты набываеш дыск і слухаеш запіс. Ну, паглядзім, ідэя такая ёсць, і працаваць з Drum Ecstasy мне заўжды прыемна, гэта група майго бліжэйшага сябра Філіпа Чмыра, з якім мы разумеем адно аднаго не тое, што з паўслова, а з паўгуку, нашыя выступы заўжды імправізацыя. На прэзентацыю ў Літаратурным музеі я спазніўся амаль на гадзіну, бо спазніўся самалёт, я прыехаў проста з аэрапорта на сцэну, але хлопцы ўсё зрабілі, нібы ў нас быў як мінімум тыдзень рэпетыцыяў – і гэта заслуга Філа.
— А з кім ты яшчэ сябруеш? Хто ёсць тваімі суразмоўцамі, аднадумцамі?... Ці маеш патрэбу ў частым кантакце з любымі людзьмі?
— Мне вельмі пашанцавала ў жыцці з сябрамі, і я маю патрэбу ў кантакце, але амаль не маю кантакту, бо жыву далёка ад сяброў дзяцінства, гэта з аднаго боку, а з другога – вельмі шмат працую і не хапае часу для паўнавартаснага і частага кантакту з сябрамі тут – хацеў сказаць “новымі сябрамі”, але і новымі іх ужо даўно не назавеш – так што застаецца эрзац-кантактаванне: скайп, мэйл, фэйсбук, тэлефон...
— Наколькі твае творы аўтабіяграфічныя? Бо часам у іх адбываецца такооое, што проста карціць удакладніць…
— Звычайна я кажу, што ніколі не кажу праўды, але заўжды пішу праўду. Ці праўду я кажу ў гэтым выпадку – вырашай сама.
— Цяпер людзі не так шмат чытаюць. Калі б была магчымасць прапанаваць чытацкай увазе толькі адзін твой твор, якім бы той быў? Ці ён ужо ёсць – тады назаві.
— Ведаеш, тое, што я раблю, гэта ў пэўным сэнсе і ёсць адзін-адзіны твор. Гэта пошук адказаў на пару-тройку грунтоўных пытанняў. Са згаданым мною ўжо праектам “Дзённік Сая Туомблі” я працую ад... 1994 года. За гэты час ён шмат разоў памяняў аблічча, але гэта тое самае даследванне, той жа праект. Ну і паколькі менавіта тэкстаў там не так шмат, то ў гэтым я цалкам адпавядаю часу.
— Ты жывеш у Швецыі, у Стакгольме. Што са свайго боку для прасоўвання беларускай літаратуры там ты робіш?..
— Раблю, што магу, але магчымасцей у мяне не шмат. Перакладаю спарадычна і ўрыўкава сучасных беларускіх літаратараў, спрабую заахвоціць шведскіх перакладчыкаў з рускай і польскай вывучаць беларускую і пачаць перакладаць...
— Каго канкрэтна з беларускіх літаратараў ты перакладаў? Як былі ўспрынятыя твае пераклады (іх творы)?
— Я перакладаў асобныя творы цэлага шэрагу беларускіх пісьменнікаў і паэтаў, як беларускамоўных, так і рускамоўных: ад Валянціны Аксак да Дзмітрыя Строцава. Звычайна гэтыя творы публікаваліся ў літаратурных часопісах і ўспрымаліся ў кантэксце гэтых часопісаў. Цалкам “беларускі” нумар часопіса “РАРІ” атрымаў добрую крытыку... Але, вядома, трэба сказаць пра кніжку Барыса Пятровіча “Фрэскі”, якая выйшла ў маім перакладзе ў 2008 годзе. Акрамя таго, што яе вельмі пазітыўна сустрэлі крытыкі і чытачы (разышоўся ўвесь наклад, не вялікі, але абсалютна звычайны для так званай “вузкай”, мастацкай літаратуры ў Швецыі), яна яшчэ стала і гістарычнай, так скажам, вяхою, бо гэта першая кніжка, перакладзеная непасрэдна з беларускай на шведскую. Усе астатнія кніжкі (якіх, на вялікі жаль, не так шмат) перакладаліся дагэтуль праз пасярэдніцтва трэціх моў – рускай, англійскай...
— Думкі беларускіх літаратараў колькі апошніх гадоў не пакідае Нобелеўская прэмія…
— Што тычыцца Нобелеўскай прэміі, то неяк давялося перадаваць у Шведскую акадэмію паперы, звязаныя з вылучэннем Рыгора Барадуліна, меў гонар сустракацца і размаўляць і з ім, і з двума іншымі беларускімі Нобелеўскімі намінантамі – Васілём Быкавым і Святланай Алексіевіч...
— Гэтыя імёны сапраўды ўжо больш-менш вядомыя еўрапейскай грамадскасці… Як мяркуеш, а ці магчыма далучэнне самой Беларусі да ЕС? І ці паўплывае гэта на цікаўнасць да беларускай культуры, літаратуры ў свеце – ці дасць гэта нам міжнародныя ўзнагароды, прызнанасць? Ці, наадварот, – Беларусь і цікавіць Еўропу, бо яна такая, якая ёсць…
— Думаю, што магчыма, чаму ж не? Ці паўплывае на цікаўнасць... Неяк мне ўсё ж здаецца, што на цікаўнасць і цікавасць паўплываць можа толькі якасны прадукт, кніжкі. Беларусь як такая, думаю, мала каму ў Еўропе цікавая, і сяброўства ў ЕС на гэта не паўплывае. Нешта я не бачу ў Швецыі моцнага наплыву, скажам, латышскай культуры, а Латвія – бліжэй за Беларусь і нашмат мацней звязаная са Швецыяй гістарычна.
— Дні шведскай і беларускай культуры, што ўжо сталі традыцыйнымі і штогадовымі… Як з’явілася ідэя іх правядзення?
— Афіцыйна гэтае мерапрыемства называецца “Дні культуры Швецыі ў Беларусі”. Як з’явілася ідэя я ўжо не памятаю, мабыць тагачасны дыпламатычны прадстаўнік Швецыі ў Беларусі Ян Шадэк выступіў ініцыятарам, а можа Ганаровы консул Ларс Карман ці Алена Касько, якая ўжо шмат год адказвае ў прадстаўніцтве Швецыі за культурныя пытанні – цяпер у гэта цяжка паверыць, але культурныя кантакты паміж Швецыяй і Беларуссю існавалі і да таго, як у Беларусь трапіў Стэфан Эрыксан! У любым выпадку, мне пашчасціла ўдзельнічаць у падрыхтоўцы і правядзенні самых першых Дзён культуры і з таго моманту я звычайна нейкім чынам бяру ў іх удзел. Тут трэба адзначыць, што асобнай і важнай часткай Дзён культуры ёсць Літаратурныя чытанні – ініцыятыва шведскай журналісткі і фатографа Марыі Сёдэрберг, чалавека, які робіць для шведска-беларускіх дачыненняў вельмі шмат.
— Так, але так выпала, што менавіта Стэфан Эрыксан стаў для беларусаў (прынамсі, культурнага асяродку) цяпер самым вядомым шведам пасля Карлсана… Лічы, сімвалам усяго найсвятлейшага ў сучасных шведах. Вось не ведаю ніводную беларускамоўную дзяўчыну, якой бы Эрыксан прыйшоўся не па сэрцы і ніводнага хлопца, які б яму быў не гатовы выказаць свой рэспект… Ён займеў неверагодную папулярнасць не на пустым месцы…
— А я што кажу, што на пустым? Я проста адзначыў, што культурныя кантакты паміж Беларуссю і Швецыяй існавалі і раней. Безумоўна, спадар Эрыксан паспрыяў іх інтэнсіфікацыі, можна сказаць перавёў гэтыя кантакты на іншы ўзровень, зрабіў іх цэнтральнай справай і здолеў сфармаваць такі імідж Швецыі ў Беларусі, пра які ты кажаш. Яго трапяткое стаўленне да культуры і выдатнае валоданне беларускай мовай успрымаюцца, як і мае быць, вельмі пазітыўна. Да таго ж ён яшчэ і перакладае з беларускай на шведскую, напрыклад у літаратурным часопісе “Pequod” была апублікаваная аповесць Васіля Быкава “Сцяна” ў перакладзе Стэфана Эрыксана.
— Менавіта дзякуючы табе “Піпі Доўгаяпанчоха” загучала і для беларускамоўных дзетак. Ці плануеш яшчэ нейкія праекты для дзяцей?
— Я не стаўлюся да перакладчыцкай працы як да асноўнага занятку, ініцыятаркай перакладу “Піпі” была Аляксандра Макавік, якая звярнулася да мяне з прапановаю перакласці кніжку, сабрала ўсю каманду вакол гэтага праекта і праз усе перашкоды давяла яго да завяршэння. Калі будуць яшчэ прапановы, я буду іх разглядаць, але цяпер у Беларусі з’явілася цэлая плеяда перакладчыкаў са шведскай мовы, толькі ў самы апошні час выйшлі з друку кніжкі “Папулярная музыка з Вітулы” Мікаэля Ніемі і “Маленькія тролі і вялікая паводка” Тувэ Янсан у перакладах Вольгі Цвіркі і Насты Лабады адпаведна, дык я думаю, больш лагічна было б ужо звяртацца па пераклады да перакладчыкаў, якія жывуць у Беларусі.
— Натхняе менавіта cын? Ці чытаеш яму свае творы? Ці толькі “Піпі”?
— Так, у часе працы над перакладам я чытаў яму “Піпі”, асабліва тыя месцы, дзе не быў упэўнены ў дзіцячым успрыманні. Вядома, дзіця дапамагае жыць, а значыць і працаваць. Для дзяцей я пакуль што нічога не пісаў, але жаданне такое ёсць, мо з цягам часу...
— На якой мове яго выхоўваеш?
— На трох – шведскай, рускай і беларускай.
— Я заўважыла, калі была ў Швецыі, што там на вуліцах часта можна заўважыць не мамак з дзеткамі, а татак, якія гадуюць сваіх малятаў… Хто гадуе твайго сына?
— Паколькі мы з яго мамай маем роўныя бацькоўскія правы, то і гадуем яго разам, напалам. Тыдзень ён жыве ў мяне – тыдзень у мамы. Гэта звычайная практыка. Канечне, я б хацеў яшчэ дзетак, можа, сем-восем, але не выпадае...
— Восем дзяцей?! А ці пацягнеш? На дзяцей, апроч чыста матэрыяльных сродкаў, трэба выдаткоўваць шмат увагі… А дзе столькі ўзяць пры тваім напружаным графіку?
— Я не ведаю, у мяне ёсць такое наіўнае ўяўленне пра вялікую сям’ю, што шчасліва жыве ў агромністым доме, дзе ўсім хапае месца і ўсе адно аднаго падтрымліваюць і любяць, такая “машына шчасця”, па Брэдберы. Ну, я разумею, вядома, што гэта немагчыма, так што не хвалюйся.
— Калі чакаць наступнага здзіву?
— Навошта ж чакаць? Здзіўляйся.
— Літаральна ў мінулым месяцы адкрылі новы рэйс. Пачаў лятаць самалёт Мінск-Стакгольм. Гэта яшчэ адзін крок да набліжэння Швецыі і Беларусі — ты пэўна задаволены, цяпер можна лягчэй дабрацца дамоў пры жаданні?
— Ну, калі б я ведаў, дзе ў мяне дом, дык, напэўна, можна было б паразважаць, як лягчэй туды дабрацца... Але, вядома, ляцець са Стакгольма ў Мінск і наадварот з перасадкай – глупства, бо адлегласць па прамой тут зусім невялікая 800-900 км, гадзіна з паловай лёту. А мне за тыя гады, што прамога рэйсу не было, як толькі не даводзілася лятаць – і праз Вену, і праз Франкфурт, і праз Рыгу, і праз Прагу, і праз Вільню... Нават адным разам быў зусім фантасмагарычны пералёт праз Шэнан у Ірландыі. Я тады сам сабе сказаў, што толькі палёт у Беларусь можа вось так, цалкам, абвяргаць фізічныя законы, бо адлегласць паміж Стакгольмам і Мінскам складае тыя 800 кіламетраў, самалёт ляціць з хуткасцю 800 кіламетраў у гадзіну, а падарожжа бярэ 8 гадзін... Мінск-Стакгольм-Берлін-Нью-Ёрк, 2010. Аўтар фота – Марыя Сёдэрберг.
|
