_____________________
Сутарэнні Ромула. Раман. (Пачатак) |
Ён ведаў, што іншай працы ў яго ўжо ніколі не будзе. Занадта шмат бачыў і чуў за апошнія гады. Такі, як ён, можа толькі падзяліць лёс тых, каго лячыў у турэмнай бальніцы.
“Лячыў”… Звычайныя словы ў ягоным цяперашнім жыцці набывалі новы злавесны сэнс. Нібыта пачварна скажаліся абрысы прадметаў, упушчаных у брудную цвілую лужыну: што там паблісквае на дне – лыжка? Скальпель? Абцугі? Паламаныя акуляры?
Лекар пацяжэлай рукой прысунуў да сябе жалезны кубак – той шоргнуў па стальніцы, як гераічны пратэз інваліда Грамадзянскай вайны аб брукаванку. Та-ак, гэта табе не бардо ў крышталёвым келіху рэстарана менскага гатэлю “Еўропа” ды пад гранне венскага дамскага аркестра… Зрэшты, ён тады быў зусім юны, і даваенна-рэвалюцыйныя ўспаміны расплываюцца ў памяці вясёлкавым туманам.
Затое гэты жалезны, пакарабачаны кубак са спіртам – дужа рэальны.
Лекар паднёс кубак да вуснаў, не адрываючы пагляду ад падлогі, нібыта шэрыя масніцы, раздзеленыя тонкімі роўчыкамі гразі, былі ягоным ратункам. Роўныя, падагнаныя адна да адной, пакорлівыя і надзейныя. Узор для грамадства новага тыпу.
Спірт звыкла апёк горла. Свет зачыніўся, як ракавінка, з якой дасталі перліну.
Падалося, ці не, што цёмныя роўчыкі паміж масніцамі рассунуліся, і адна з масніцаў стала шырэй за іншыя на два пальцы?
Уздзеянне алкаголю на мазгі і ягоныя сімптомы… Ён усё яшчэ памятаў нешта са сваёй прафесіі. Хаця навошта? Усё, што ад яго патрабавалася – не вылечыць, а зрабіць так, каб вораг народа мог зноў адчуваць боль – і гаварыць. А значыць, крычаць, благаць, вішчэць, гарлаць, стагнаць, верашчаць… А таксама маліць, прасіць, запэўніваць, згаджацца – і называць, называць, называць… Імёны, адрасы, заданні…
Часам каты прыносілі ў турэмную бальніцу непрытомных вязняў, нічога не тлумачачы, але з такімі паганымі і грэблівымі ўсмешкамі, што лекар адразу разумеў: давядзецца самому здагадвацца, як напаўжмурыка катавалі, бо нават каты не хочуць гэта агучваць. Словы – гэта ж з чалавечага свету. А тое, што яны толькі што рабілі – нават не быдлячае, а... Жывёлы не могуць вытвараць тое, што адно з адным людзі.
У лекара дасюль пачыналі дрыжэць рукі пасля такіх абследванняў.
Да чаго каты былі вынаходлівыя! Божа мой, ды калі б хоць доля тае вынаходлівасці людзям, якія прыдумваюць новыя лекі…
На хвілю лекар адарваў позірк ад масніцаў, адсалютаваў жалезным кубкам вусатаму партрэту на сцяне з зялёнымі, як раска на паверхні дрыгвы, шпалерамі, адсёрбнуў…
Гэта ўжо падобна да праўдзівых глюкаў. Падазроная масніца зрабілася шырэйшай за суседнія ўжо на цэлую даланю. Ці ён проста раней гэтага не заўважаў?
Лекар быў яшчэ не стары. Прыемны інтэлігентны твар, высокі белы лоб, іранічны выгін броваў і асаблівая, даверліва-датклівая, складка вуснаў… З якой шалёнай надзеяй пазіралі на яго вочы скалечаных людзей! Але побач пільна пазіралі іншыя вочы – так званых “калегаў”. І лекар, “аскалёпак старога рэжыму”, прывучыўся глядзець на сваіх пацыентаў, як колісь ягоныя сярэднявечныя субрацці па цэху на пракажоных. Падлеглыя смерці, праклятыя, амаль што не людзі… І яшчэ горш – часам яго самога змушалі быць катам. А клятвай Гіпакрата заставалася выцерці вусны падчас гэткіх самотных вячэраў, асобна ад сямейнікаў, перапалоханых метамарфозамі калісьці вясёлага і далікатнага гаспадара. Скарыстаць, скамечыць, як брудную сурвэтку, і кінуць у кут… Паўгода таму давялося “лячыць” трох былых аднакурснікаў сына, задзірыстага паэта Алеся… Яны пазналі яго… І таксама надзея ўскалыхнулася ў запалых, чырвоных ад бяссоння і пабояў, вачох… А што – ён? Крыху паблажлівасці – і Алесь ляжа побач з гэтымі, на жалезны ложак, засланы шэрай прасціной у іржавых плямах… Ужо ледзь так не атрымалася, і дарагой цаной удалося выцягнуць яго з турмы. Але ці надоўга?
Лекар кожны дзень зноў чакаў страшнага. І гатовы быў зрабіць усё, каб гэта адцягнуць. Што ён сам тут апынецца – наўрад. Яго ніхто лячыць не будзе. Кулю ў патыліцу – і на Месяц, як кажуць вязні…
І ён нічога не мог патлумачыць сыну, які, чым далей, паглядаў з грэблівасцю, а часам з нянавісцю, змяшанай са шкадобай, і мімаволі хацелася збіць яго самому, зламаць дурную ганарыстасць, змусіць зашыцца ў куток… Абы застаўся жывы.
Роўчыкі паміж масніцамі паціху распаўзаліся ў бакі…
А лекар думаў пра свайго апошняга пацыента. Ён не мог не пазнаць яго. Як не мог не пазнаць самога сябе ў люстэрку. Такі ж высокі белы лоб – толькі ў крывападцёках ад падзенняў на каменную падлогу, просты нос, асаблівы мяккі выраз вуснаў – праўда, цяпер яны, запеклыя крывёй, былі скажоныя крыкам. Бач ты, пагалілі вязня… Яшчэ нядаўна зарос валасамі, як дзікун. А цяпер адразу відаць – паніч. У ягоных продкаў продкі лекара служылі спаконвек – ляснічымі, аканомамі, леснікамі... Служылі – і ненавідзелі. Нянавісць была ўзаемнай, але ні ў водным пакаленні традыцыя не парушалася, нібыта яе змацоўвала нешта вышэйшае за звычайныя чалавечыя пачуцці: гэты род – верныя слугі, а гэты – паблажлівыя гаспадары. Лекар ніколі не даруе пагардлівых позіркаў на сябе і сваю радзіну – род прыслугі з пакалення ў пакаленне абразліва выяўляў прыўлашчаныя калісьці рысы арыстакратычнага роду… І што з таго, што апошняму панічу ўжо не дасталося і следу колішняга багацця, і нават ягоны бацька быў, бадай што, бяднейшы за лекаравага бацьку. Што паніч пайшоў у навуку, бадзяўся, як апошні валацуга, па наваколлі, запісваючы з вуснаў былых “хлопаў” прыпавесці і былічкі, не зважаючы на пасміханні. Нянавісць засталася, як застаецца соль у марской ракавінцы – колькі яе ні адчышчай, а толькі паднясі да вуснаў – адчуеш смак мора.
Цяпер надарылася магчымасць адпомсціцца. Але сэнсу ў помсце не было. З чалавекам зрабілі ўжо ўсё, што мог прыдумаць самы горкі мсцівец.
Вязень бесперапынна крычаў ад болю. Калі не змог крычаць – хрыпеў.
А лекар па загадзе следчага стаяў са шпрыцам, напоўненым марфінам, навідавоку, і вязню крычалі на вуха, што вось ён, ягоны ратунак, як выцягнуць руку. Адзін укол – і балець зусім перастане. Трэба толькі назваць імёны… адрасы… заданні… Асабліва дапытваліся пра нейкае таемнае сховішча ў царкве.
Чалавек на ложку хрыпеў. Лекар бачыў, што ён пакуль пры свядомасці, і глядзіць на напоўнены марфінам шпрыц з неверагоднай тугою… Але следчаму так і не надарылася падаць лекару знак. Крыкі заціхлі, таму што болевы шок – ён і для графскага адроддзя болевы шок. А сэрца мае межы трывушчасці. Калі высокі белы лоб з крывападцёкамі схаваўся пад чыстай прасцінай, следчы няўважна папытаўся ў лекара:
– Ваш сваяк?
І лекар з зусім натуральнай нянавісцю змог выгукнуць:
– Не!
А масніца ўсё пашыраецца, пашыраецца… Вось яна ўжо шырынёй з вечка труны… Вусаты партрэт гарэзна падміргвае, апусцелы жалезны кубак падскоквае на стале, адбіваючы такт падыспаню… Глухія ўдары з-пад масніцы – нібыта нешта просіцца вонкі… Ці нехта… Вось масніца прыўзнімаецца…
Чаму так хутка закончыўся спірт?
Лекар устае на непаслухмяныя ногі, б’ючыся аб стол, сцены, шафу, як сляпы матыль, спрабуе знайсці на паліцах яшчэ не апусцелы слоік… І ён не ў змозе азірнуцца, пабачыць, як выраслая масніца прыўзнімаецца, і ў шчыліне паказваецца скрываўлены белы лоб…
Раздзел 1. Шэрая Будыніна форэва.
Выбуху зноў не адбылося.
Ася нават на нейкі час затрымалася, каб свядомасць прымірылася з тым, што пачварная шэрая будыніна, у якой месцілася ейная ўстанова, усё гэтак жа – не, не ганарліва, хутчэй бяздумна-бязлітасна – высіцца спаміж хрушчовак, і жнівень пакорліва згортвае свае апошнія дні ў сухое лісце ліпаў, што выжылі ў вязніцы з бетону і асфальту. Гмах-абеліск у памяць гадоў, праведзеных у ім. Ненажэрны шэры стод, які прагне ахвяраў.
А дзе, дзе, дзе столькі разоў уяўляная на гэтым месцы куча друзу? І каб над гэтай кучай з бездапаможнымі дрыготкімі вусікамі дроту спаныла луналі паперкі з набраным Асяй чарговым разбітым на акуратныя параграфы тэкстам…
Не, Ася не крыважэрная. Па ёй, няхай бы ўсе з Шэрай Будыніны паспелі эвакуявацца. Разпаўзціся па бяспечных шчылінах. І ветлівыя маладыя міліцыянты, што дзяжураць на першым паверсе, сочачы, каб не спазняўся народ у Шэрую Будыніну, каб не прасачыўся ў яе запаветнасць якісь зладзюга ці дурань, што не разумее, якія важныя справы тут робяцца. І цётка-буфетчыца з вечна санлівымі вачыма, падобная да апасума, у якой Ася кожны працоўны дзень купляе кавалак заліўной рыбы і бутэльку “Актывілу”, які карысны пры сядзячай працы. І Асіны калегі, усе мілыя, душэўныя людзі, вінаватыя толькі ў тым, што патрапілі працаваць разам з Асяй у адным выдавецтве, якое спецыялізуецца на выпуску брашураў з нормамі, правіламі, зводамі стандартаў ды іншымі рэчамі, якіх Ася аніяк не спадзявалася сустрэць у гэтым жыцці ў такой колькасьці з прычыны ўласнае хранічнай неўнармаванасці.
Але вось ужо чатыры гады пасля інстытута пяць дзён на тыдзень яна іх рэдагуе да шэрых пчолак у вачах, ненавідзячы саму сябе за няздольнасць пайсці адсюль, з грашовай працы… Як яна ненавідзіць гэтую працу, як ненавідзіць сцены, у якіх праводзіць большую частку жыцця!
Ды ўсё, на што Асі хапіла пасля размеркавання сюды – гэта на знак пратэсту зрабіць тату на правым плечуку ў выглядзе жабкі. Але ж не будзеш круглы год за выняткам выходных хадзіць па калідорах з аголенымі плячыма, а ўлетку ў Шэрай Будыніне было горача, як у пазасветнай лазні, супрацоўнікі соўгаліся ў мятых ільняных касцюмах, з апухлымі вачыма, нібыта пакрытымі ільснянай плёнкай, і на татушкі маладых супрацоўніцаў увагі не звярталі. Магчыма, падсвядомым жаданнем абараніцца тлумачылася і Асіна цяга да пярсцёнкаў і бранзалетаў… Яе тонкія пальцы былі закаваныя ў бразготкую браню метала і камянёў: вядома, не золата-дыяменты, а камяні напалову высакародныя, напалову простыя. Бастарды ў свеце каштоўнасцяў. Яшма, сердалік, лазурыт, змеявік, кашэчае вока, хрызапраз, аванцюрын… Несуразмерна ейным танклявым рукам вялікія, але кожны – са сваім каменным сэрцам, закаваным у не самыя вытанчаныя аправы… Ну і набор бранзалетаў – плеценыя са скуры, мядзяныя, набраныя з камянёў жа… Часам, калі Ася глядзела на свае складзеныя на стале рукі, са дна свядомасці ўсплывала скептычнае: “Нацюрморт “Мара геолага”. Калі – вельмі рэдка – Ася, прыйшоўшы на працу, усведамляла, што забылася надзець свае “цацкі”, пачувалася, як пазбаўлены ракавінкі смоўжык.
Яшчэ другакурсніцай Ася спакусілася прапановай: ехаць з супрацоўнікамі знакамітага выдавецтва “Сокал-прынт”, якое праславілася выданнем шыкоўных альбомаў па мастацтве, на пленэр. Выдавецтва адзначала юбілей, і вырашана было зрабіць гэткі ўікэндны бівуак на маляўнічай лясной палянцы ля возера, з шашлыкамі, са спартыўнымі спаборніцтвамі кшталту перацягвання канату і пляжнага валейбола. А для пантоў – свая газета, у якой бы паведамляліся навіны свецкага мерапрыемства. За тое, што Ася будзе рабіць гэтую сцёбную газетку, абяцалі сто даляраў. Але будучы літрэдактар не ўлічыла маштабу карпаратыву. На палянцы яе чакаў асобны фургон з кампутарным начыннем. Газету пад назвай “Пікнік на ўзбочыне” належала выпускаць шэсць разоў на дзень, браць рэальныя інтэрв’ю ў пераможцаў спаборніцтваў, змяшчаць фотаздымкі… Хуценька раздрукоўваць на каляровым прынтэры… Як Ася намучылася, спрабуючы выцягнуць хоць пару слоў з пераможцы па шпурлянні бервяна – той, здаровы, як бэля, напалову лысы і зусім бухі, ляжаў у зарослым малінай роўчыку і толькі мыкаў, і на ягонай спіне, на калісьці белай майцы плямы рознага паходжання ўтваралі карту абодвух Амерык. А апошнія нумары газеты ніхто ўжо не хацеў браць, і Ася дарэмна ўсоўвала дыхтоўныя аркушы з яркімі ілюстрацыямі ў абвялыя, перапэцканыя кетчупам рукі выдавецкіх…
Тады жыццё “Сокала-прынта” здавалася ёй суцэльнай казкай. А кіраўнік аддзела навуковых выданняў пранікся да неверагодна працаздольнай студэнтачкі шчырай павагай. І ў хуткім часе Ася атрымала запрашэнне на практыку. Так і пайшло…
Вось толькі пікнікоў такіх больш не здаралася. Рынак рабіўся ўсё болей жорсткім, эканоміка рыпела іржавымі канструкцыямі… Прадпрыемствы зачыняліся, зарплаты змяншаліся. “Сокал-прынт” перастаў друкаваць альбомы па мастацтве і засяродзіўся на ўсё больш патрэбнай дзяржаве нарматыўнай літаратуры. З яго бесперапыннай папяровай ракой цяклі ідэалагічна правільныя падручнікі і брашуркі, кодэксы і зводы, ілюстраваныя альбомы з выявамі камбайнаў на палях, шахцёраў у шахтах і ветэранаў на парадах. Забяспечаны “Сокал-прынт” заставаўся марай для многіх. І Ася пасля вучобы пайшла туды.
А ўсяму віной была Кватэра. Асобная. Зусім асобная ад усіх Кватэра, пра якую Ася марыла, напэўна, ад тае пары, калі ўвогуле навучылася марыць. Гэта няпраўда, што чалавек – калектыўная жывёліна. Іначай чаму ён увесь час здабывае адгароджаную прастору дзеля сябе? Зайсці, замкнуцца – і каб ніхто, ніводзін любячы, дабразычлівы бліжні без твайго дазволу туды не ўвайшоў.
Можа, дзесьці малады спецыяліст і здольны набыць Кватэру на свой заробак… Але Асі давялося браць крэдыт, а ўзяць крэдыт у гэтай краіне – здацца ў амаль пажыццёвае рабства. І ў вечны страх: а калі раптам цябе звольняць, ты захварэеш, збяднееш да макаронаў, і не зможаш кінуць у пашчу банка-рабаўладальніка чарговую порцыю валюты… Асю ванітавала пры адной думцы, што ў такім выпадку давядзецца вярнуцца ў “двушку” – хрушчоўку, у адным пакоі якой жыла сястра Маргарыта з мужам і сынам, у другім – маці і бабуля, у гэты адурэлы ад вечнага гуду і начнога храпу вулей… Бабуля пагардліва заяўляла, што, маўляў, не бачылі вы сапраўднай цеснаты. Вось пасля вайны ў іхняй камуналцы ў падвальным паверсе… Але Ася задыхалася. Яна адчувала сябе півоняй, якая апякаецца ўласнымі апалымі пялёсткамі – калі такі пяшчотны ружовы пялёстак прыліпае да цёмна-зялёнага лісця, за некалькі дзён там утвараецца агністая пляма – апёк. Калі б памеры кухні дазвалялі, Ася ўплішчыла б туды сваю канапу… Але кухня ўся была памерам з раскладзеную канапу, і пад яе распісанай пісягамі, як карціна імпрэсіяністаў, столлю ў вечным штылі абвісалі ветразі пялюшак, начных кашуляў і хустак.
“Ідзі на балкон сачыняць, Пушкін!”.
А, яшчэ асобнае дзякуй за імя Арсенія, народжанае ў нетрах гэнай хрушчоўкі. Што гэта імя самадайкі з аповеду Мерыме, якая памірае ад сухотаў, радзіну не бянтэжыла.
Напэўна, імя вынайшла маці – яна абкладалася кнігамі, як зацяты іпахондрык лекамі. Ася сама фанацела ад чытання, але ў маці гэта было нешта хваравітае, кожны блякла-ружовы томік чарговага жаночага рамана, на вокладцы якога жарсна абдымаліся кудлатыя дзевы ў дэкальтэ і чарнявыя мача ў расхрыстаных на грудзях кашулях, ставаўся цаглінкай паралельнага сусвету, з якога маці выходзіла вельмі неахвотна. І, вядома, уласнае прасцецкае імя Марына ахвотна памяняла б на Марыяну. Працавала яна са сваёй хімічнай адукацыяй кантралёрам на заводзе па вырабе шасцяронак. Кантралявала вышэйзгаданыя шасцяронкі – ці правільны сплаў, ці няма трэшчынаў. Часта ў начную змену. Гісторыі пра спакушаных сіротак Мэры і неўтаймаваных піратак С’юзан грувасціліся ружовымі сумётамі ў прыбіральні, на кухонным стале, на падваконнях, спаміж падушак на канапе. Бабуля Ірына, якая амаль не выходзіла з хаты ўжо тры гады, бо яе вечна распухлыя ногі набылі проста пачварныя абрысы, страціўшы падабенства з часткай чалавечага цела, пасміхалася, папыхваючы цыгарэтай:
– Няхай бы лепей кулінарныя кнігі чытала. Больш было б карысці, чым ад гэтых ружовых сопляў.
Асіна бабуля дыміла, як паравоз. Танная цыгарэта нібыта й не знікала з ейных тонкіх пажаўцелых пальцаў, якія так і не сталіся з узростам вузлаватымі. Арсенія не адразу даведалася, што бабуля ў юнацтве была балерынай. Але таньчыла нядоўга – траўма, яшчэ ў вучэльні, і давялося перакваліфікавацца ў швачку. Машынка “Зінгер”, дарэвалюцыйная, урачыстая і надзейная, стварала калыханкі Асінаму дзяцінству. Бабуліны рукі таньчылі над тканінай хуткі грацыёзны танец. Усе цяперашнія Асіны доўгія спадніцы і кофты з высокімі таліямі былі пашытыя на гэтай бліскуча чорнай, з трохі аблезлымі залатымі гербамі машынцы “Зінгер”… І ўвогуле – усё ў доме. Нават накрыўкі на канапы – з непатрэбных кавалачкаў тканін, але падабраных так, што гэта нагадвала не звычайны для народных вырабаў стракаты россып “вырві вока”, а далікатны ўзор на спіне марской жывёліны, ці восеньскае перапляценне голляў, з якіх амаль абляцела лісцё. Калісьці ў дом часта прыходзілі заказчыцы, бабуля называла іх усіх “генеральшы”, і Ася магла падзівавацца на неверагодныя тканіны – крэпдэшын, крэпжаржэт, натуральны шоўк, каралеўскі аксаміт… Разгорнутыя адрэзы нагадвалі сны пра балі, абрэзкі ад іх можна было займець, разглядаць і гладзіць, нібыта фотаздымкі краінаў, дзе не пабываеш ніколі. “Генеральшы” патрабавалі дэкальтэ і фальбонаў, рукавоў “ліхтарыкам” і спадніц “гадэ”…
Арсеніі часам здавалася, што бабуля Ірына здольная пашыць сабе новых сваякоў замест іх, няўдалых. І ў дзяцінстве нават вельмі баялася, атрымаўшы змайстраваную бабуляй ляльку-Золатавалоску, што хутка пад дробнае стукатанне голкі “Зінгера” з’явіцца і новая Ася. Прыгожая, залатакосая...
Цяпер прыходы “генеральш” у залатых завушніцах змяніліся рэдкімі візітамі “дваровых”, гэта значыць, суседак. “Дваровыя”, немаладыя, з гаспадарчымі сумкамі са штучнай скуры звычайна прасілі падшыць куплёныя на рынку спадніцы ці нагавіцы, пераліцаваць жакет, а калі й прыносілі ў дом свае тканіны, гэта былі вельмі практычнага колеру альбо прастадушна стракатыя адрэзы, ад якіх думалася не пра баль, а пра цырульню, пральню, гастраном… Але бабуля ніколі не скардзілася і не крытыкавала “кантынгент”.
Ася была мала падобная да бабулі Ірыны. Больш – да маці. А шкада. Хаця ногі бабулі пад старасць распухлі, цела заставалася хударлявым, твар – з рэзкаватымі рысамі, але прыцягальны, энергічна-іранічны… А матчыны (і ўласныя Асіны) рысы выяўлялі якасці, якія Арсенія ненавідзела: датклівасць, наіўнасць і чысціню, што межавала, на яе погляд, з дурноццем. Высокі лоб, асаблівая, нейкая дзіцячая, датклівая складка вуснаў… Так і хочацца самой сабе заехаць у фізіяномію. Як выглядаў іхні з сястрой бацька, Ася нават не ведала. Пасля таго, як ён яшчэ да нараджэння малодшай дачкі сышоў з сям’і, каб з’яднацца з чарговым палкім каханнем дзесьці ў Мардовіі, у доме былі старанна панішчаныя ўсе выявы “тхара”, як называлі блуднага татачку маці і бабуля. І – ніякіх згадак! Асіна старэйшая сястра Маргарыта таксама не магла ўнесці яснаты, бо цьмяна памятала тату, які бавіў болей часу ў камандзіроўках, чым дома, дый было ёй годзікі чатыры, калі ён знік. Запомніла толькі, што ўвесь час патрабаваў акуратнасці і цішыні, бо яму трэба дапрацоўваць чарговы праект чарговага сельскага клуба.
Марго, прадавачка ў краме таннай і карыснай беларускай касметыкі, проста злосна змахвала матчыну “макулатуру” кудысь у кут, як смяццё. Нічога дзіўнага, для злосці меліся прычыны – бо восем год таму прывяла ў хату яшчэ аднаго чытача. Муж Марго з народным імем Гоша быў маладзей за яе на год, а як па мазгах – дык і на ўсе дзесяць. Ён сядзеў на фэнтэзі. Прычым самым “шарачковым”. Там, дзе галоўны герой – прынц і маг адначасова, і змагаецца з драконамі, а тут жа і іншапланецяне прыляцелі, і прынцэсу трэба ратаваць, і дэман з невымаўляльным імем кшталту Буувафру вырваўся з нетраў планеты…
Акрамя фэнтэзі Гоша сядзеў на піве. Бутэлька ў ягонай руцэ была гэткай жа звыклай рэччу, як у пальцах бабулі – цыгарэта.
Ася проста не разумела, як магла ейная прыгажуня-сястра купіцца на такога Гошу… Ася ж расла ва ўсведамленні, што яна – пачварына ля прынцэсы, няўклюдны цень ружовашчокай, яснавокай Марго. Гэта было недасяжнае жыццё: бясконцае тэлефанаванне закаханых хлопчыкаў, гітарныя спевы ў дваровай альтанцы, бойкі-двубоі з няўмелым закосам пад моднае каратэ з-за аднаго Маргарытавага пагляду… Ася, у падлеткавым узросце няўклюдная, худзюшчая “батанка”, з доўгімі нагамі-запалкамі і няроўнымі зубамі з ганебнымі металёвымі скобкамі на іх, ніколі гэтага не мела, звыкла прабягаць праз двор, угнуўшы галаву з неахайнымі шэрымі хвосцікамі, і ўнікала школьных дыскатэкаў, як візіта да зубнога ўрача. Нічога, акрамя прыніжэнняў… І шчыра ўразілася, калі на сустрэчы выпускнікоў (пяць гадоў пасля апошняга школьнага званка!) ажно тры хлопцы прызналіся з затоенай крыўдай, што былі ў яе шчыра закаханыя, а яна, такая ганарлівая прыгажуня, іх адшыла… А яна тады думала, гэта асабліва тонкія здзекі…
Але, як кажа бабуля, свой лёс на кані не аб’едзеш. Ася ў свае дваццаць пяць дасюль баіцца сур’ёзных адносінаў і “спажывае” мужчын у разумных межах, абы самота зусім не заела. А Маргарыце падчас сумеснага турпаходу па Карпатах заімпанавала эрудыцыя маладога земляка ў акулярах, ягоная здольнасць прамаўляць бясконца, павучальна-пераканаўча і пра ўсё, што заўгодна. І бацькі Гошыны ёй пасля, па прыездзе ў Мінск, спадабаліся. Інтэлігентныя, вясёлыя… Абодва ў тэхнікуме выкладаюць.
І Марго трохі разгубілася, калі за два дні да вяселля інтэлігентныя выкладчыкі згрузілі Гошу са сваёй машыны перад нявестчыным пад’ездам з усім ягоным пасагам: чамаданчыкам з майткамі, стосам кніжак і магнітафонам “Самсунг”. З’ясавалася, што прымаць нявестку ў сваёй кватэры, таксама “двушцы”, яны не разлічвалі. Праз год Маргарыта нарадзіла Косціка. А Гоша страціў працу трэці раз – і апошні. Бо дасюль шукае вартае сваёй выбітной эрудыцыі месца.
Таго, што пісала Ася, Гоша, вядома, не прачытаў, апраўдваючыся, што яму цяжка чытаць па-беларуску. Хаця два часопісы з яе аповедамі стаялі за шклом галоўнай шафы, побач з улюбёнымі бабулінымі парцалянавымі статуэткамі ў стылю “нямецкі кіч”. Можа, і лепей, што не чытаў, а то паздзекваўся б… Першы аповед называўся ”Закінутая хата” і распавядаў пра прывід маладога інсургента, які ў згаданай закінутай хаце праліваў начыма слёзы па сваёй каханай, якая ўцякла з расейскім жандарам. Другі аповед, “Зруйнаваны палац”, апісваў каханне юнага князя і прыгоннай актрысы, якую закатаваў бацька княжыча… Прывіды таксама меліся ў наяўнасці, у эпілогу яны, як належыць, луналі, стагналі і заклікалі да нашчадкаў… Твор-р-рчасць… Вартае жалю перайманне вядомага аўтара беларускага фэнтэзі Вячкі Скрыніча, у даславутым дзяцінстве, якое прайшло ў адным класе з Асінай сястрой, Славіка Скрынкіна. Славік, будучы Вячка, па ўспамінах Марго, нават на ўроках увесь час нешта запісваў у агульны сшытак… А Ася? За чатыры апошнія гады – адны накіды, дзесяці старонак няма. Нібыта набрала поўныя лёгкія паветра, стоячы над глыбокай ракой, а тая раптам узяла – ды ўся высахла. А няўдалая плыўчыха ўсё чакае, пакуль можна будзе даць нырца. Як казаў Асі адзін стары паэт, які даўно не піша вершаў: мордай аб асфальт табе трэба пару разоў, тады зможаш нешта вартае напісаць.
Ася не была ўпэўненая, што гэта правільны рэцэпт, старому паэту ён жа не дапамог, але правяраць на сабе неяк не хацелася.
Яна неяк чытала, што мастацтва развівалася па такой схеме: напачатку – мегалаграфія, захапленне агульным, адлюстраванне велічнага і вялікага. Потым – ропаграфія. Выяўленне дробных прадметаў, захапленне сузіраннем, разглядваннем, медытацыяй… І непазбежна ўсё сыходзіць да рыпараграфіі – адлюстравання адкідаў, усяго агіднага і заганнага.
Большасць Асіных аднагодкаў, што сцвярджаліся ў літаратуры, адзін за адным кідаліся найперш у абдоймы апошняй стадыі, спаборнічаючы ў скептыцызме, цынізме і цытаванні філосафаў, і назаўсёды замураваўшы ў школьных сшытках наіўныя меладычныя радкі пра любоў да радзімы і супрацьлеглага полу.
Ася не любіла кідацца некуды разам з усімі. А куды ёй хочацца самой – не ведала. Таму пакуль што яна фатаграфавала… паветра. Свой асабісты прывід. А што – паветра ж таксама матэрыяльнае… Трэба толькі, каб яму трошкі нехта падыграў – сухое лісце, пыл, вада, снег, пара – і ягоныя абрысы рабіліся відочнымі нават для недавяркаў. Вось, напрыклад, гэтае жнівеньскае паветра ля Шэрай Будыніны выяўляў першы сухі лісток, што зляцеў з таполі і лена кружляў, і яшчэ не ведаў, што ён памёр…
Калі Ася паведаміла сваім сямейнікам, што яе ўласную кватэру ўжо пабудавалі, і яна збіраецца хутка туды пераехаць, маці крыўданула, што дачка не дзялілася з ёй навінамі пра будоўлю, але ўсё-ткі накрыла ўрачысты стол… Бабуля паглядала на малодшую ўнучку з прыхаваным гонарам – яна цаніла ў людзях самастойнасць. А Гоша, падвыпіўшы, пачаў гучнагалосна наракаць на несправядлівасць – вось, Ася адзінокая, і ў яе цяпер будзе асобная кватэра. А яны з Марго – сямейныя, дзіця малое… І няхай бы Ася засталася тут, а іх пусціла пажыць у новую хату “по родственному”, альбо яны згодныя застацца тут, а няхай Ася забярэ з сабой маці і бабулю…
– Самыя ж блізкія твае людзі! – пранікнёна гарлаў Гоша, а Марго маўчала, гледзячы ўбок, нібыта гэта яе не тычылася, але ўсё-ткі дзесьці, падобна, спадзявалася – а раптам у буржуйскай душы сястры прачнецца мецэнацтва. Косцік, хударлявы і пракудны, як гарадскі верабей, першакласнік, меланхалічна жаваў скрылёк сыравэнджанай каўбасы і паныла пазіраў у бок калідору – як і цётка, ён пры найменшай магчымасці намагаўся ўцячы з дому.
– Гэта мая кватэра! –скрозь зубы прамовіла Ася і пайшла на балкон – адзінае месца, дзе магчыма было хоць сімвалічна адасобіцца. А пасля ўсю ноч ціха плакала ў падушку, не ў змозе перамагчы адначасова пачуццё віны і крыўду. І не выратоўвала, што маці і бабуля доўга адчытвалі Гошу на кухні: лайдак, труцень, пасаромеўся б рот раскрываць, жывеш у чужым доме, на чужым хлебе, хто табе не дае крэдыт узяць ды кватэру пабудаваць, дзяўчына сваім гарбом кватэру займела, мае права на асабістае жыццё.
Пасля пераезду Ася дужа рэдка заходзіла да радзіны. І да сябе не запрашала. Не дужа спяшалася і з уладкаваннем асабістага жыцця. Сядзела ў свядомасці стрэмкай: вядома, на гатовую кватэру любы паквапіцца… А каханне? У каханне Ася звыкла не верыла – прынамсі, у тое, што могуць пакахаць яе. Мужчыны прыходзілі, абувалі скураныя чорныя пантофлі з вышываным надпісам “Speed”, незадаволена адзначаючы, што яны ў гэтым доме не першыя. Пілі прынесенае імі віно, гаварылі прыемнае, ну, кшталту, што яна падобная да прыгажунь дзевятнаццатага стагоддзя з партрэтаў Карла Брулова… Цалаваліся… Часам чыталі вершы, часам спрабавалі расшпіліць на Асі спадніцу… Ага, разбегліся. Хопіць з яе “мордай аб асфальт”, што яна сабе ўсё-ткі зарганізавала на васемнаццацігоддзе, пайшоўшы “паслухаць музыку” з нейкім падобным да Анатоля Сыса ў маладосці пэтэвушнікам на хату да ягонага сябра… Выдатна разумеючы, чым усё закончыцца, але жадаючы раз і назаўсёды пазбавіцца ад рамантычных мрояў у духу матчынага чытва і займець “сур’ёзны жыццёвы досвед”, які неабходны пісьменніку. Эксперымент прайшоў удала. Не, хлопец быў, як умеў, пяшчотны, і нават напаіў яе шампанскім. Але Ася толькі пасля пачала ўсведамляць, што нарабіла. І што цнатлівасць – гэта больш, чым маленькая фізіялагічная падрабязнасць, забабоны і стэрэатыпы. У адсутнасці кахання атрымалася адчуванне такой страшэннай згубы і ганьбы, што Арсенія нават бачыла ў дальнім куце пакоя празрыстую белую постаць свайго анёла-ахоўніка, які ў адчаі захінаў твар тонкімі рукамі, аплакваючы сваю дурную падапечную. І цэлы год не праходзіла насланнё, нібы яна ўся запэцканая, забруджаная, і гэта заўважаюць.
Пэтэвушніку яна нават імя свайго не сказала. Але цяпер не трымцела па-дзявочы ў прысутнасці чарговага самца, і ўжо ніяк не жадалася паўтарэння тае… агіды. Мужчыны крыўдзіліся, здзіўляліся, раздражняліся. Называлі гаспадыню дзікункай і ганарліўкай і сыходзілі. Але, самае дзіўнае, усе ўрэшце прапаноўвалі замуж. Хто з першага ж спаткання, хто – паразважаўшы. Двое нават вельмі настойліва. Ася лена вызначала, каго спартыўны азарт “заеў” – заваліць фанабэрыстую дзеўку нават цаной штампа ў пашпарце, каму заімпанавала мець жонку з “высокімі маральнымі прынцыпамі”, каму – проста жонку з кватэрай.
Якія прынцыпы могуць быць у супрацоўніка “Сокала-прынта”!
Колькі разоў Ася ўяўляла сваю будучую працу! Яна – “літаратурны рэдактар”. Спрычыняецца да з’яўлення ў свет новых “Каласоў пад сярпом тваім” і “Людзей на балоце”. О, як яна будзе шанаваць пісьменнікаў, як беражліва адносіцца да вытанчаных метафараў і смелых думак! І, вядома, сярод кніг, што становяцца на паліцы кнігарняў і бібліятэк, будуць і кнігі Арсеніі Вяжэвіч… Гістарычныя раманы. Не горшыя, чым у Вячкі Скрыніча, куміра рамантычна настроеных дзяўчатак… Нават у сумачцы Асінай сястры Маргарыты апошнім часам можна было знайсці томікі ягоных раманаў з аўтографамі аўтара.
Але каб Вячка патрапіў у Шэрую Будыніну, і яго наўрад хапіла б нават на адзін раман. У “Сокале-прынце” лайдакоў не трымалі. Каб паспець прачытаць усё, што належыць па нарматывах, ды яшчэ зарабіць прэміяльныя, заседжваліся да ночы, хапаліся за дадатковыя рукапісы, бралі працу дахаты.
Сяброўка Аксана з маленькай, беднай, але гордай, рэдакцыі даўно на Асіна выццё-ныццё адказвала раздражнёна: “Ніхто цябе там не трымае. Цяжка, нецікава – сыходзь, свет клінам на тваім “Сокале-сцярвятніку” не сышоўся”.
Ася згодна ківала, заядала слёзы куды больш салёным сушаным кальмарам, якога яны з Аксанай абодва любілі, ды яшчэ пад піва “Тубарг-Грын”… А нараніцу, падвіўшы попельныя, а калі дакладней, шэрыя валасы плойкай, каб атрымалася прычоска “а ля паж”, піліла на прыпынак – тралейбус-метро-прахадная-другі паверх-кабінет-і ў рукапіс “Сборника уточнений и дополнений к указу бла-бла-бла”. Здаць у карэктуру да абеду.
Людзі лічаць, што шэры – гэта пераходны паміж белым і чорным, іхняя сумесь. Колер ніякі, аморфны, дэпрэсіўны. Але насамрэч ён складаецца з роўнай долі трох яркіх фарбаў – чырвонай, зялёнай і сіняй.
Праўда, чалавек, які выбірае шэры, па меркаванні псіхолагаў, ніколі не будзе першым. Затое гэты колер дае моц слабым і датклівым.
Шэры – колер пакарання.
Можа, таму за савецкім часам наш горад быў цалкам шэры?
Колер пакарання не адпускаў Асю. І ўсё часцей здавалася, што ў ёй жывуць два чалавекі. Славутыя “дзве душы” беларуса, пра якія пісалі Ігнат Абдзіраловіч і Максім Гарэцкі. Вядома, трэба нешта мяняць, так далей нельга – кажа адна твая палова. Але ці не стане горш? Усё-ткі ўжо прыцярпеліся…—адразу палохаецца другая.
Арсенія ўсё больш упэўнівалася, што не толькі адна жадае смерці Шэрай Будыніны. А што, калі ўсе-ўсе, хто разам з ёю соўгаецца праз гэтую прахадную і спрыяе выпуску ў свет джамалунгмаў правільных брашурак, у душы ненавідзяць Будыніну не менш за яе, Асю, і гэтаксама кожную раніцу спадзяюцца ўбачыць замест яе кучу друзу… І чаго тады варты Асін унутраны пратэст, гэты ганарлівы метраном “я-не-такая-як-вы”, які толькі й дае моцы выжываць?
Але сёння давялося ў чарговы раз сунуць у металёвую шчыліну прахадной пластыкавую картку колеру замерзлай жабы, і дазволіць паралелепіпеднаму цмоку паглынуць сябе на дзевяць гадзінаў.
Праз дзевяць гадзінаў яго табою званітуе. І ты пацягнешся дадому. І нібыта наяве пабачыш за сабою след шэрай слізі…
Раздзел 2. Партрэт і шкілет.
Калі маленькая птушачка бачыць побач з сабой вялікую, драпежную, якая задумліва пазірае жоўтымі круглымі вачыма, і невядома, ці нападзе, ці ўжо наелася іншымі маленькімі птушачкамі, але ўцякаць па-любому позна, – у маленькай пачынаецца эфект замяшчэння.
Ну, тыпу, яна не заўважае пачварыны, смерці сваёй патэнцыйнай.
Птушачка адварочваецца, пачынае старанна дзяўбсці каменьчыкі, шчыкаць дзюбай зусім непатрэбныя сухія травінкі. Удаваць пільны клопат…
Гэтак і Ася, калі сядала ўранку на працоўнае месца, пачынала, пагрукваючы бранзалетамі, перастаўляць на стале “фенечкі” – так яна для зручнасці называла ўсе гэтыя аловачніцы-каляндарыкі-візітоўніцы, канцылярскае начынне. Бралася рапараваць якую-небудзь старую паламаную дыскету, якая незразумела адкуль узялася, ці ішла перамываць кубкі для гарбаты. Пасля наставала чарга Інтэрнэту. Праверыць паштовыя скрынкі – адну, другую, трэцюю (хіба гэта можна параўнаць з адчуваннем у руках сапраўдных канвертаў?). Прагледзець сайты навінаў (“Пасмяротнае адкрыццё Вангі: іншапланецяне рыхтуюць вялікую падзею!”, ”У шасі расейскага самалёта знайшлі труп!”). Хуценька, каб не заўважылі супрацоўнікі, зазірнуць на ўлюбёны сайт фэнтэзі – так, дзеля разгрузкі мазгоў, як Ася сама сабе апраўдвала такі правал густу. (Ага, новы фанфік пра Гары Потэра: “хлопчыка, які выжыў” нізавошта садзяць у магічную турму Азкабан, ён уцякае, пачынае помсціцца былым сябрам, што яго туды і запраторылі, але сустракае былое каханне, а ён жа так і застаўся цнатліўцам з-за “адсідкі”…).
А побач чакае стос рукапісаў. Здавалася, ён нават пазірае няўмольнымі немігучымі вачыма, жоўтымі і круглымі… Яшчэ трохі – і дзюбу можа ўявіць… Пачвара з гравюры Гоі.
А верхнюю тэчку трэ здаць у карэктуру сёння. Да канца працоўнага дня. І Ася ведала, што здасць – нікуды не дзенецца. Ні разу шчэ не пратэрмінавала, нават з тэмпературай. За тое і трымаюць. А за што яшчэ? Літаратурныя здольнасці для рэдагавання якога-небудзь “жыллёвага кодэксу” ці падручніка па ідэалогіі не патрэбныя.
Вось, яшчэ хвілінак дзесяць “пазамяшчаецца”, гарбаткі пап’е, і… “Работай, работай, работай, ты будешь с уродским горбом за долгой и честной работой, за долгим и честным трудом..” – пісаў самы рамантычны на свеце паэт Аляксандар Блок, астэнічнага целаскладу прыгажун, што так зацята намагаўся давесці маладой жонцы Любові Мендзялеевай, як гэта здорава – платанічнае каханне, а яна, небарака, так і не ўцяміла. Ледзь не звар’яцела, а тады палюбоўнікаў завяла.
Толькі драматычных любошчаў Асі і не хапала… Хопіць дурной школьнай закаханасці ў маладзенькага віхрастага настаўніка па гісторыі, ды яшчэ няўдалага рамана з самім Вячкам Скрынічам, растаптанага апошнім на стадыі бутона. Гэта было “мордай аб асфальт” дубль-два…
Апошнія дні жніўня, водпускі адгуляныя, наперадзе – час, калі вяртанне з працы будзе адбывацца ў халоднай цемры, як, зрэшты, і прыход на яе… Бр-р-р…
– Там твой партрэт вісіць! Уй! Як жывая!—у пакой уварвалася Асіна аднакабінетніца, фарбавана-брунэтная дама-вамп Валянціна. За ёй, трохі адстаўшы, у кабінет запоўз шлейф густога паху парфумы “Жадарэ”, лена скруціўся кольцамі, як пітон, і ўлёгся на шэры палас. Усё, цяпер праветрывай, не праветрывай…
– Які партрэт? – няўважна перапытала Ася, якая ледзь паспела выйсці з сайту фанфікаў і цяпер удавала сваю зацікаўленасць стужкай навінаў.
– Ну ты зусім між папераў засохла, хоць зараз у гербарый, – абурылася Валянціна. – У галерэі выставу павесілі! Ужо ўвесь наш паверх збегаў паглядзець – адна ты не далучылася! Ідзі неадкладна, палюбуйся! Можа, таемна закаханы ў цябе мастак маляваў?
Нават у пячоры Цыклопу, напэўна ж, меліся куточкі, дзе хавалася прыгажосць – ну там раслі ў расколінах між камянёў бляклыя вытанчаныя кветачкі, ці складаліся ў выпадковы незвыйчаны малюнак каменьчыкі… На дзесятым, апошнім, паверсе Шэрай Будыніны была Галерэя.
Напачатку гэты паверх лічыўся нешчаслівым. Яго здавалі ў арэнду, але колькі ні засялялася ўстановаў – усе неяк хутка і непрыкметна прагаралі. Шыльды не паспявалі мяняць. Даўжэй за ўсіх пратрымалася турыстычная фірма “Сонечный рай”. Але і рай ляснуўся, і дырэкцыя будыніны, змахнуўшы апошнія анёльскія пёркі з канцылярскіх сталоў, вырашыла адкрыць на нешчаслівым паверсе выставачную залу. Прычым грошай убухалі туды, як нявопытная гаспадыня солі ў боршч: сігналізацыя, кандыцыянеры, увільгатняльнікі… А навошта? Ася пару разоў схадзіла на прэзентацыі – супрацоўнікам “Сокала–прынта“ ўваход быў бясплатны, але абодва разы няўдала. Адзін раз гэта аказалася выстава сына вядомага памерлага мастака. Нябожчык калісьці згубіў капялюш і частку інтэлекту ў эзатэрычных завіхрэннях. Сын, маладзён з пячаткай алкагалізму на капрызлівым прыгожым твары, старанна пераймаў бацьку, спрабуючы пераўзысці яго яркасцю колераў, экспрэсіўнасцю сюжэтаў і касмічнымі азарэннямі, і выглядала гэта да агіды непамысна, як гульня школьнікаў у морг. Другі раз Ася патрапіла на выставу твораў людзей з “асаблівасцямі псіхікі”. Арт-тэрапія справа добрая, але маладую рэдактарку канкрэтна пачало ванітаваць – асабліва перад карцінай алеем пад назвай “Перст”: на палатне быў намаляваны жоўты палец, велічынёй з батон, які ляжаў зусім асобна на шорсткай зялёнай траве, а з яго раслі чырвоныя кветачкі, страшэнна падобныя да крывавых пырскаў. Штопраўда, была магчымасць зняць стрэс: арганізатары выставы рыхтавалі фуршэт. Пасярод залы цягнуліся вузкія сталы, а раскладзеныя на іх прадукты былі накрытыя блякла-юлёвымі абрусамі… Вядома, пад тканінай знаходзіліся рэчы зусім звычайныя – бутэлькі з напоямі, талеркі з горамі бутэрбродаў і садавіны, кубкі… Але на фоне пранізліва-яркіх, да галаўнога болю, карцін пад абрусам, які распяльваўся на нябачных формах, угадвалася немаведама што, ледзь не кавалкі трупаў ці прылады для катавання. А пабачыўшы, як прывялі самадзейных мастакоў, у прынцыпе, звычайных людзей, зусім не страшных, толькі задужа спакойных, Ася ганебна збегла… І болей на дзесяты паверх не хадзіла.
Зараз яна ўспомніла, што бачыла ў вестыбюлі афішкі з рэпрадукцыямі зялёна-блакітна-жоўценькіх пейзажыкаў на сінім фоне. Учора ўвечары ў галерэі адчынілася выстава-алаверды з нейкім музеем з расійскай глыбінкі. Цікава, яны – калекцыю жывапісу дзевятнаццатага стагоддзя, а што павезлі нашыя ўзамен? Алкагольна-касмічныя азарэнні альбо жывапіс пацыентаў псіхушкі?
Што ж, затое гара тэчак яшчэ пачакае… І Арсенія панеслася да ліфта, разганяючы пыльнае паветра ветразем чорнай спадніцы – вось добры выйшаў бы здымак тутэйшага паветра, мімаволі адклалася ў галаве: пыл казённага дывана, узмах чорнай тканіны...
На дзесятым паверсе нікога не было. Адна цётка-наглядчыца, сівенькая, як восеньскі туман, сядзела ў куце і вязала бэзавы шаль.
На сценах перамігваліся сонечнымі зайчыкамі пейзажы: бярозкі, хваінкі, аблачынкі… Цямнела некалькі старых партрэтаў – сурдуты, ордэнскія стужкі, капоты, каптуры… Але Арсенія бачыла толькі адну карціну. Проста насупраць уваходу, на супрацьлеглай сцяне… Партрэт у поўны рост. Дзяўчына ў цёмнай сукенцы з вузкім белым каўнерам, валасы гладка расчасаны на прабор, рукі цнатліва складзеныя пад грудзямі… Арсенія павольна падыходзіла бліжэй, і немажліва было пазбавіцца адчування, што набліжаешся да люстра…
На адлегласці шэпту ад карціны Ася замерла. Намаляваная дзяўчына паглядала зверху вялікімі цёмнымі вачыма гэтак рахмана і даверліва, яе тварык з высокім белым ілбом, маленькімі, амаль дзіцячымі вуснамі выпраменьваў асаблівую чысціню… “Мордай бы цябе аб асфальт!” – недарэчна прагучаў у Асінай галаве звяглівы голас старога паэта, які развучыўся пісаць вершы.
Не. Палохацца не варта. Што тут асаблівага? Чалавечы мозг так зладжаны, што ва ўсім шукае падабенства. У тосце з сырам бачаць партрэт Багародзіцы і прадаюць яго на аўкцыёне за шалёныя грошы… У воблаку ўгадваюць абрысы самога д’ябла, і ў паніцы рыхтуюцца да канца свету. А Уладзімір Караткевіч, між іншым, пазнаваў сваё аблічча ў партрэце хлопчыка работы італьянскага мастака эпохі Адраджэння Пінтурык’ё. І праўда, падабенства незвычайнае. А тут… нічога звышнатуральнага. У дзяўчыны на партрэце і вусны меншыя, чым у Асі. І вочы больш цёмныя, і нос… вось тут, пасярэдзіне, трошкі танейшы… І прыгожая, не тое, што Арсенія. І… урэшце, гэта сапраўды мог намаляваць колішні знаёмец – упадалі за Марго студэнты з Акадэміі мастацтваў, адзін дамоў да іх хадзіў, здаецца, яго звалі Андрусь Камароўскі. І ўсё спрабаваў з малодшай сястрой сваёй дамы загаворваць, некуды запрашаць, толькі Ася, вядома, палохалася і бянтэжылася, што абражае мастакоўскае вока сваім страхавітым абліччам (прынамсі, на гэта намякала Марго). Але, можа, хто з гэтых мастакоў мімаволі і выкарыстаў Асін вобраз, калі ўяўляў старасвецкую паненку?
Рэдактарка з палёгкай уздыхнула. Ніякай таямніцы. І перавяла вочы на шыльдачку ля багетнай рамы: “Партрэт графіні Марыі Корб-Варановіч. Невядомы мастак, пач. XIX ст.”.
Усё, цяпер ніякага ратунку ад містычнага жаху… Адкуль ён толькі ўзяўся? У прынцыпе, нічога ж страшнага не адбылося – падумаеш, убачыла намаляваную падобную да сябе дзяўчыну… Гэта ж забаўна… А за сэрца нібыта нехта халоднай рукой крануў. І сціснуў… Так.
Бо Арсенія шалёна ненавідзела гэтую намаляваную дзяўчыну, такую чыстую, датклівую, рахманую...
Выплеск нейкай інстынктыўнай, незразумелай да містыкі нянавісці…
– Гэта ваша сваячка, напэўна?
Зацікаўлены голас бабулькі-наглядчыцы ледзь не змусіў Асю падскочыць.
– Вы, выпадкова, не з Корб-Варановічаў?
– Не… нічога я пра гэтых… Корб-Варановічаў… не ведаю! – знервавана прамовіла Арсенія і памкнулася прэч, пакуль яшчэ хто не заблукаў на нешчаслівы паверх. Прэч, далей ад ненавіснага аблічча.
– А як падобныя! – крычала ўслед бабулька, але Ася ўжо ірванула на сябе дзверы галерэі.
Міргатлівыя лямпачкі над ліфтамі сведчылі, што кабіны паволі кіруюцца на першы паверх, а чакаць хацелася не больш, чымся драпаць пазногцямі бетонную сцяну. Ася, прытрымліваючы рукой доўгую спадніцу, імкліва пабегла ўніз па “чорнай” лесвіцы, вечна пракуранай настолькі, што варта было спусціцца на суседні паверх, і валасы двое сутак патыхалі табакай. Хаця Ася пару разоў сфоткала паветра, абазначанае цыгарэтным дымам, але гэта было паветра не для яе дыхання.
На кожнай лесвічнай пляцоўцы блішчэлі мадэрновыя попельніцы на высокіх жалезных ножках, падобныя ці да металёвых грыбоў, ці то да маленькіх робатаў. Але падваконні былі застаўленыя звычайнымі бляшанкамі з-пад кавы і марынаваных алівак, якім курцы “Сокала-прынта” аддавалі перавагу, пра што сведчылі горы недапалкаў у бляшанках і сіратлівая пустэча, парушаная некалькімі пляўкамі, у попельніцах на жалезных ножках. Паміж сёмым і шостым паверхамі на лесвічнай пляцоўцы злева ад вакна мелася глыбокая ніша, а ў ёй – вузкія дзверы, абабітыя бляхай, без аніякай шыльды. Нейкае тэхнічнае памяшканне. Аб гэтыя дзверы супрацоўнікі любілі гасіць недапалкі, спаборнічаючы ў мастацкасці чорных сыпкіх росчыркаў.
На шчасце, курцы на гэты раз не тоўпіліся перад вакном. Але калі Ася, спяшаючыся, прабягала паўз нішу з дзвярыма, нехта моцна схапіў яе за перадплечча, ірвануў убок – і Арсенія апынулася ў нішы, прыціснутая да нападніка, як у перапоўненым ліфце.
– Тс-с-с… Ціха…
Арсенія ледзь стрымала абураны крык… Перад ёй стаяў Вячка Скрыніч уласнай літаратарскай персонай! І нават моцна трымаў яе за руку (між іншым, на Асінай далікатнай скуры неадменна ўтворыцца сіняк). Худы твар Скрыніча здаваўся яшчэ больш напятым, чым звычайна, зялёныя вочы гарэлі, як у дзіцёнка, якога зараз тата пасадзіць у вагончык амерыканскіх горак. Прамыя цёмныя валасы зблытаныя, як быццам уладальнік толькі што прабег не адну літоўскую вярсту, ноздры драпежнага носа раздзімаюцца… Вочы Асі апынуліся на ўзроўні Скрынічавага падбароддзя, на дзіва паголенага (дзе ж рамантычнае шчэцце?). І паху алкаголю не адчувалася, толькі гаркавата-палыновая парфума… Ад шалёнага Вячкі можна чакаць, чаго заўгодна. Арсенія, праўда, ужо гады з два яго не сустракала, бо зусім перастала цягацца па літаратурных тусоўках. Толькі інтэрнэт час ад часу абурана гуў вакол абвестак, што Вячку, які славіўся незалежніцкай пазіцыяй, не пусцілі некуды выступаць ці не надрукавалі артыкул са станоўчай рэцэнзіяй на ягоны раман. Хаця курсавых і дысертацый па ягонай творчасці, Ася дакладна ведала, абаранялі шмат.
Скрыніч нідзе не працаваў. Адны казалі, што ён някепска зарабляе тым, што піша сцэнарыі серыялаў для расейскіх кінастудый, таму й можа пачувацца незалежна. Другія пляткарылі, што ён проста зусім апусціўся, спіўся, скалоўся, галадае, жыве на міласціну прыхільнікаў… Іначай даўно з’ехаў бы за мяжу, на які літаратурны грант. Можа, і праўда падсеў на якія наркотыкі? Вунь што вытварае… Як яго толькі ў “Сокал-прынт” прапусцілі?
Скрыніч, відаць, збаяўся, што ягоная “ахвяра” як відаць заверашчыць і пачне вырывацца, таму ўмольна і хутка зашаптаў:
– Ціха, калі ласка… Не бойся… Проста паслухай мяне…
Арсенія тузанулася, вызваляючыся ад скрынічаўскага захопу. Пачаліся няёмкасць і боязь. Наўрад гэта спроба аднавіць забыты раман. Хутчэй на бутэльку не хапае беднаму генію, ці ў геніяльную галаву ўзбрыла мара выдацца ў “Сокале-прынце”… Піетэт перад Скрынічам Ася страціла якраз два гады таму, калі Скрыніч на прэзентацыі сваёй кнігі ў галерэі “Падземка” халодна запатрабаваў у абмен на інтэрв’ю ў Асінай сяброўкі Волькі, сімпатычнай студэнтачкі журфаку, правесці ноч у ягонай спальні. І не проста так, а з наручнікамі. Дасюль, маўляў, не апрабаваў. А такія наручнікі файныя, сталёвыя, бліскучанькія… І ложак з жалезнымі парэнчамі ёсць, зручны для такой насалоды. Скрыніч стаяў пад карцінай з намаляванымі вачастымі сперматазоідамі ў сваёй чорнай кашулі і джынсах, дэманічна скрыжаваўшы на грудзях рукі, пазіраў нахабна-пагардліва некуды ў верхні кут столі, толькі час ад часу кідаючы літасцівы позірк на студэнтачку з тоненькім лічбавым дыктафонам, заціснутым у наманікюраных пальчыках – нібыта птушка трымалася за галінку, і лена распавядаў пра тое, што наручнікі – гэта высокі сымболь энэргіі дзэн… Усе вакол разумелі, што Скрыніч сцябаецца, і ціха весяліліся, толькі дзяўчо з дыктафонам не разумела і не ведала, куды падзецца ад сораму. І Ася не ведала, што рабіць. Бо яшчэ ўчора на фуршэце пасля адкрыцця выставы знаёмага мастака Скрыніч нібыта ўсур’ёз з ёю размаўляў, і праводзіў дахаты, і дужа цікава распавядаў пра шляхецкія двубоі, і запрасіў на гэтую прэзентацыю... Прычым наказваў прыйсці абавязкова. На развітанне пяшчотна пацалаваў руку, закаваную ў пярсцёнкі, і здавалася, нават камяні іх заззялі ад радасці… Усё, як у ягоных кніжках! Неверагодна! І Ася, забыўшыся на свае комплексы, млела ад шчасця, і не спала ўсю ноч, соладка шчыміла пад лыжачкай, і ніяк не верылася, што яна – няўклюдная дзеўчынёха з шэрымі валасамі – прыцягнула ўвагу самога Вячкі… Які нават за яе сястрой Маргарытай не стаў упадаць. Не, так не бывае, ён абавязкова ў Арсеніі расчаруецца…
Так тады і выйшла. Было бачна – забыўся, што запрасіў. Нават не глядзіць. Вусны пагардліва крывіць. Вось, прычапіўся да ейнай сяброўкі. А што ты хацела, пачварына…
Ася сышла, не дачакаўшыся нават, калі Скрыніч пачне чытаць урыўкі з новай кнігі, пакінуўшы разгублена-шчаслівую Вольку вырашаць, ці згаджацца на наручнікі, і потым доўга сама сябе пераконвала, што пісьменнік і тое, што ён з сябе ўяўляе ў штодзённым жыцці, могуць не толькі не супадаць, але быць процілегласцямі. І ад гэтага якасць твора не пагоршыцца, бо толькі яна й мае значэнне. А Скрыніч ужо напісаў пяць выдатных раманаў, за якія ў лепшыя часы, ды пры спагадлівых адносінах дзяржавы да нацыянальнай літаратуры быў бы забяспечаны да канца дзён сваіх, і на вуліцах яго пазнавалі б не толькі студэнты філфака…
Але – што там… Усё перагарэла. Праўда, і сяброўства з Волькай пасля той прэзентацыі растала, як снег на далані.
Не, Арсенія ўжо не тое наіўнае дзяўчо, пасля школы “Сокала-прынта” яе не збянтэжыш.
– Калі хочаце размаўляць – пойдземце ў мой кабінет.
А там на стале гара тэчак…
Скрыніч раздражнёна пакруціў галавой.
– “Кабінет…” Зусім ачыноўнічылася, паненка. Не пра тое думаеш… Не пра тое… На партрэт свой паглядзела?
Арсенія здрыганулася.
– Адкуль вы ведаеце пра партрэт?
– У Кнізе так напісана…– будзённа прамовіў Скрыніч нешта абсалютова шаманскае і зноў напяўся: – Ш-ш-ш…
На лесвіцы чуліся крокі. Вячка штурхануў абабітыя бляхай дзверы, і яны раптам расчыніліся. Патыхнула сутарэннем. Ася не паспела абдумаць, што адбываецца, як Скрыніч уцягнуў яе за сабой у вузкі, з тры локці, паўцёмны калідор і зачыніў дзверы – электрычнае святло працэджвалася скрозь круглыя маленькія адтуліны ў гіпсакардонавых плітах правай сцяны – нібыта волат відэльцам папароў. Што за гульні ў шпіёнаў? Але Ася, як і Вячка, паслухмяна чакала, пакуль на лесвіцы сціхнуць крокі.
– Пайшлі...—шапнуў Скрыніч, і Ася рушыла за ім углыб таямнічага пакоя, спатыкаючыся аб старыя транспаранты і шчыты для кніжных экспазіцый, сама не разумеючы, чаму. Можа, таму, што на стале чакалі рукапісы, і гэта было мацней за ўсялякі іншы страх? Ці таму, што гэта быў Скрыніч, які хоць, кажучы велягурыста, і разбіў калісьці яе сэрца, але чые гераічныя фэнтэзі сніліся ёй па начах? Дый так хвалююча было залезці ў вантробы ненавіснай Шэрай Будыніны, нібыта гэтым зрабіць ёй балюча…
Дзесьці, зусім побач, праляскатаў ліфт… Спадніца зачапілася за пыльны планшэт… Усё, будзе нітка вісець на крысе. Калідор скончыўся трохі шырэйшым тупіком. Тут усё было застаўлена старымі маніторамі, і Вячка махнуў рукоў, запрашаючы Асю сесці.
І яна села проста на пажаўцелую спіну вялізнага старога манітора, як на які-небудзь чэрап дыназаўра, і адчула – упершыню за столькі гадоў – волю. Самае лепшае адчуванне ў свеце. Можа быць, нават лепшае за пачуццё кахання для тых, хто здольны цаніць падобныя рэчы. Як быццам збегла з урока перад кантрольнай. Шэрая Будыніна больш не выклікала нянавісці – у яе аказаліся свае кулісы, сваё патаемнае жыццё, далёкае ад афіцыйнага фасаду… А Вячка пазіраў нахабнымі светла-зялёнымі, з чорнымі доўгімі вейкамі вачыма на Арсенію.
– Сёння ты пабачыла партрэт свайго двайніка. Так мусіла быць – бо я так напісаў.
Манія вялікасці? Прароцтвы Скрыніча? “Тканіна загаварыла”—як у тупым галівудскім баявіку пра таемную суполку ткачоў, якія вылічваюць нябёсныя пасланні па вузельчыках, што ўтвараюцца на сувоі, а пасланні ўсё нейкія аднастайныя: таго забіць, гэтага забіць. А Скрыніч ужо даставаў з чорнай джынсавай сумкі, што боўталася ў яго на плячы, рукапіс – раздрукаваныя на прынтэры старонкі, падшытыя ў сіні файл. Вось як выглядае сёння аракул…
– Не смейся…– сурова папярэдзіў ён Асю, у якой на твары заўсёды было напісана, што яна думае пра гэты варты жалю свет і сваіх дарагіх бліжніх, вартых гэтага свету.—Я заўсёды ведаў, што думка матэрыяльная. Здаралася ў мяне – напішу, а яно і спраўдзіцца… І вось цяпер…
Вячка таксама ўсеўся на манітор-дыназаўр насупраць Асі, блізка-блізка – каб і надалей гаварыць ціхутка, палыновы пах ягонай парфумы нагадваў пра стэпы, і, па асацыяцыі са стэпавымі прасторамі, пра тое, што трэба збягаць падалей ад маньякаў, якія зацягваюць малазнаёмых дзяўчатаў у кладоўкі паміж паверхамі. Хаця больш за ўсё Вячка нагадваў не маньяка, а пераваратня. Ваўкалака. Ваўка. Жылістага, напятага, вясёла-шалёнага…
– Я напісаў пяць раманаў,—змрочна прамовіў Вячка, нібыта прызнаваўся, што пахаваў пяць жонак.—Гэта было… файна, пісаць іх… Ведаеш, мне тады па барабане ўсё, што адбываецца вакол, я паміраю, нараджаюся, забіваю, атрымліваю ўдары, кахаюся, здраджваю – разам са сваймі героямі. Аднойчы, як у Максіма Горкага, застаўся шнар на грудзях – калі выпісаў сцэну, дзе князя Барыса Глінскага забіваюць ударам корда ў сэрца. Крыві ў мяне не было – чырвоны след, нібыта апёк, і шнар застаўся, як ад апёку… Вось… – Вячка на імгненне расшпіліў чорную джынсавую кашулю. – Ведаеш, у маім свеце цікавей, бясконца цікавей, чым у вашым… Але рэальным ёсць усё-ткі ваш... Гэты… Я не магу больш трываць гэтай рознасці.
Скрыніч уздыхнуў, нібыта перад скачком з парашутам.
– Я напісаў раман… І я хачу яго пражыць.
Ася не стрывала і засмяялася.
– Гэта называецца ролевая гульня, спадар Вячаслаў. У асноўным падлеткі захапляюцца.
Вячка не пакрыўдзіўся, наадварот, нібыта супакоіўся, збліснуў гарэзна вачыма.
– Ты думаеш, у мяне дах паехаў, ці я па пялюшках і бразготках занастальгаваў? Не. Як гэта ні прыніжальна – я надзіва неарыгінальны. Калісьці Пятроній, арбітр элегантнасці ў Неронавым Рыме, напісаў раман і таксама захацеў яго пражыць – бо сам у рэальным жыцці нічога падобнага не меў. І яны з сябрам-вольнаадпушчанікам селі на аслоў і адправіліся ў падарожжа, паўтараючы прыгоды герояў. Блыталіся па прытонах, разбойніцкіх сховішчах, оргіях…
Арсенія паспрабавала ўтульней усесціся на жорсткім чэрапе манітора – не ўдалося. Вось жа няёмкасць – усебаковая. Знізу – вострая грань манітору, мазгі кампасціруе літаратурны геній, і ці не лепей вярнуцца да тэчак? Оргіі, прытоны… Ася выдатна памятала сюжэты Вячкавых раманаў: рыцары з гатычных замкаў шукаюць цмокаў у вазёрах Віцебшчыны, замкнутыя ў сутарэннях паненкі адмаўляюцца ад шлюбаў па прымусе, яшчэ абавязкова скарбы трэба адшукваць – і скарбы абавязкова праклятыя… А яшчэ Вячка любіў падарожжы ў часе. Змешваць эпохі, перакідаць туды-сюды герояў, ды каб у прышэльца з іншага часавага вымярэння надарылася рамантычнае каханне… А яшчэ хтосьці з герояў сабой ахвяруе, на пакутніцкую смерць дабраахвотна пойдзе, ворагам у пашчу… А каханая, што яго пры жыцці мучыла, тады валасы на сабе ірве і светлую памяць захоўвае. А антураж які: палац візантыйскага імператара, пячора ў вампірскіх Карпатах, зал у Нясвіжскім палацы, нетры Белавежскай пушчы, рымскія катакомбы… І як Вячка збіраецца гэта пражываць? Арсеніі зрабілася нудна, як заўсёды, калі да яе прарываўся аўтар, якога трэба было, асабліва не крыўдзячы, адправіць з Богам і з ягоным абсалютова “Сокалу-прынту” і асабіста Асі непатрэбным рукапісам.
– Ведаеце, гэта, напэўна, цікава, але я не захапляюся ролевымі гульнямі.
– Позна, – твар Вячкі перакрывіўся не самай лагоднай усмешкай.—Ты ўжо ў гульні. Думаеш, я да цябе выпадкова прыйшоў?
Побач ізноў прагудзеў-праляскаў ліфт. Вячка адкрыў рукапіс на пачатку і зачытаў спалатнелай Асі ўрывак:
– “Яна моўчкі глядзела на твар намаляванай дзяўчыны, і ёй здавалася, што яна глядзіць на самую сябе. Можа, нехта са знаёмых па студэнцкім юнацтве мастакоў намаляваў яе па памяці ў старажытным строі? Але выратавальную думку адпрэчыла шыльдачка пад партрэтам: “Графіня К., 19 стагоддзе, мастак невядомы”. Гэты высокі белы лоб, расчасаныя на прабор гладкія, як шоўк, валасы, вялікія цёмныя вочы… Незвычайны для нашага часу выраз рахманасці і чысціні. А яшчэ яна адчула, што шалёна ненавідзіць намаляваную дзяўчыну – і не разумее, чаму…”
– Выходзіць, вы пісалі пра мяне? – прагаварыла Ася.
Вячка раздражнёна ссунуў бровы, як настаўнік над вучнем, што ніяк не можа скласці два і два.
– Я пісаў раман. Я ўсё гэта ўявіў – на архіўных матэрыялах пра род Корб-Варановічаў. Напачатку дзеянне адбывалася толькі ў першай палове дваццатага стагоддзя. А тады я зразумеў, што яно павінна працягнуцца ў сучаснасць. І ў рэальнасць… Мусіць жа быць кропка сыходу, з якой усё пачнецца? І вось учора ўвечары мастак Андрусь Камароўскі, сябра мой, распавёў, што на прэзентацыі бачыў партрэт, страшэнна падобны да адной дзяўчыны, да якой калісьці… прабач, ён назваў гэта “клеіўся”. І дзяўчына, трэба ж, робіць у будынку, дзе й галерэя. Шкада, не прыйшла. Цікава было б пабачыць яе каля партрэта. Бо на прэзентацыі, хто з “Сокала-прынта” быў, усе гэта абмяркоўвалі – ці сваячка Ася Вяжэвіч графам Корб-Варановічам… І я зразумеў – гэтак жа ясна, як поўху – гэта і ёсць мой шанец… Ты.
Светла-зялёныя вочы Вячкі гарэлі драпежным энтузіязмам, і ён яшчэ больш, чым заўсёды, нагадваў Асі ваўка – у якога ніколі не будзе сваёй зграі.
– А што там далей, у кнізе? – асцярожна папыталася Ася.
Вячка адвёў позірк.
– Думаю, лепей, калі ты не будзеш пра гэта ведаць. Я пачну раскрываць сюжэт паступова.
– І наручнікі там маюцца?—не стрымалася Арсенія, каб не выплюхнуць даўнюю крыўду.
– А што, ты супраць? – раздражнёна прагаварыў Вячка.—Твая сяброўка дык не супраць была. Ведаеш, – стваральнік фэнтэзі глядзеў некуды ўбок. – я табе доўга дараваць гэтага не мог – цяпер можна сказаць, калі ўсё забылася. Я ж успрыняў напачатку наша знаёмства надта сур’ёзна. А як пабачыў, што ты прывяла гэтую дурную журналістачку, ды на мяне нацкавала, а сама побач стаяла і пасміхалася… Ну, зразумеў, якога дурня зваляў. Цяпер – усё, не бойся. Ніякай эротыкі. Ну, што табе губляць? Такое ўжо цікавае жыццё ў цябе?
Ася захінула твар рукамі. Вар’яцтва. А яшчэ ўсведамленне, што два гады таму ўсё магло атрымацца… Калі б не гэтая Волька… Калі б Ася насмелілася сама загаварыць з вялікім і жахлівым Вячкам, які, аказваецца, зусім не такі ўпэўнены ў сваёй пераможнасці, здольны збянтэжыцца і пакрыўдзіцца… Каб яна выявіла сваю зацікаўленасць – ну хоць на пялёстак незабудкі…
Позна.
– Я не ваша гераіня. У мяне не цёмныя, а попельныя валасы. У мяне… праца.
Скрыніч пераможна ўсміхнуўся.
– Валасы пафарбуем. Імя зменім. З працы звольнімся…– І, пабачыўшы Асін жах, паспешліва дадаў: – Ды жартую я, жартую… Гэта ўсё насамрэч не мае значэння. Дэталі, антураж.. Галоўнае – сэнс… Мэсыдж. – І прагаварыў ціха і сур’ёзна, узважыўшы рукапіс у руках. – Гэта лепшы мой раман. І ён дужа цікавы. І… апошні. Павер, ты не пашкадуеш. Ну, Аліса, ты гатовая сягнуць у Залюстрэчча?
Вячка ўстаў урачыста, як камандзір атрада перад бойкай. Ася таксама павольна паднялася – галава круцілася… Праца… тэчкі… кабінет… пазыка—кватэра—туга-туга-туга…
І прамовіла, страсаючы з сябе рэшткі былога жыцця:
– Я згодная.
Раздзел 3. Паляванне на дацэнта.
– Ганьба! Ганьба! Далоў!—Алесь на чале студэнтаў літаратурнага аддзялення педфака ўварваўся ў аўдыторыю. Нянавісць пульсавала ў скронях, змушала голас зрывацца… Пыльнае святло працэджвалася скрозь шыбы і заставалася ляжаць на паркетнай падлозе ромбамі, падзеленымі цёмнымі крыжамі – якраз месца для ахвяры…
Той, хто быў прычынай нянавісці, стаяў на ўзвышэнні ля новенькай, лакаванай кафедры, якую не паспелі шчэ абцерхаць тэчкі з дакладамі выкладчыкаў. Вось такіх, як гэты, панскае адроддзе, Апанас Іванавіч Корб-Варановіч.… Інтэлігентнага выгляду, высокі, плячысты, гадоў пад сорак. Цёмныя вусікі, акуратная кароткая прычоска, шэры касцюмчык з гальштукам… Выпісаны з Ленінграду дацэнт. А як відаць, у прафесары цэліць. Нават цяпер, твар у твар з раз’юшаным натоўпам – паважны, фанабэрысты… Ні свярбіць, ні баліць. Халодны пагляд шэрых вачэй з чорнымі вейкамі з-за круглых шкельцаў акуляраў, і так і ўяўляецца над высокім упартым ілбом лаўравы вянок.
– Мы адмаўляемся здаваць вам залік!
З-за спіны Алеся азваўся дружны хор ухвалы.
– Мы не будзем слухаць лекцыі чарнасоценца і шавініста!
Студенты загарлалі, пад столь аўдыторыі пачалі ўзлятаць сшыткі, губляючы лісты, нібыта нехта хацеў ажывіць мёртвых птушак.
– І чаго вы дабіваецеся, Вяжэвіч? –дацэнт стараўся гаварыць дастаткова гучна, каб яго было чуваць, але не зрывацца на ганебны крык.— Гэта дэмагогія! Вам проста лянота вучыць славянскія мовы…
– Мы хочам вучыцца! – Алесь аж віраваў ад нянавісці, здавалася, яна, як вецер, кудлачыць ягоныя валасы.—Але не ў вас! Вы—чужы! Прыехалі з Расіі, беларускай мовы не ведаеце…
– Не вам дзяліць на чужых і сваіх! – холадна сказаў Корб-Варановіч.—Калі вам невядома, я родам з Беларусі, як і ўсе мае продкі. Беларуская мова – мая родная мова, і я яе люблю не менш за вас. Так, люблю! – дацэнт павысіў голас, каб заглушыць насмешны гуд. – Не мая віна, што я нарадзіўся, калі не было беларускага універсітэту, і змушаны быў вучыцца ў Санкт-Пецябурзе і пісаць свае працы на расейскай.
– Вось і пішыце пра расейскую! Няма чаго прывязваць да яе нашу старажытную мову Скарыны і Літоўскіх статутаў! – гэта азваўся студэнт Аўтух Папара, які ўжо выдаў паэтычны зборнік, на які напісаў стрымана-ухвальную рэцэнзію сам Лукаш Бэндэ.
– Я – вучань Шахматава, Бадуэна дэ Куртэнэ і Яўхіма Карскага. Спадзяюся, вам хоць нешта кажуць гэтыя імёны. І я ніколі не здраджу акадэмічнай навуцы, дзеля якой мяне і запрасілі на Беларусь, – вусны Корб-Варановіча крывіліся ад пагарды да невукаў.– Як навуковец, я маю справу з фактамі, а не эмоцыямі. І раблю высновы не з таго, што мне заманецца. І не вы будзеце вызначаць тэмы маіх даследванняў. Мова нашая зусім не вывучаная, яе паходжанне, яе развіццё… Сёння і цяпер ствараюцца яе літаратурныя нормы. А тут непазбежныя дыскусіі. Кожны вучоны мае права на сваё меркаванне, калі здольны навукова яго абгрунтаваць.
– Мы ведаем вашае меркаванне: беларусы павінны гаварыць “ліцература, цеатр, гасударства, аўгуст, срэдства”… Падвучыце мову, дацэнт!—выкрыкнуў з-за спіны Алеся ягоны сябар, Хведар П’янкоў, як заўсёды, жывапісна жэстыкулюючы, за што яго празвалі на курсе “ветраком”.—Такіх, як вы, гнаць трэба! Хопіць з нас Ілавайскіх!
– А вам больш падабаецца казаць, як прапаноўвае ваш улюбёны самавук-акадэмік Лёсік, “уз’ярытованы, верадаваць, урымсціць, удыгаць, платэ, жанке, абразэ” і гэтак далей? От дзе “сапраўдная” літаратурная мова! – ноздры дацэнта пачалі драпежна раздзімацца. – А вучыць мяне будзеце тады, калі напішаце хаця б адно філалагічнае даследванне, якое нешта дадасць да беларускай лінгвістыкі. А наконт славянафіла Ілавайскага – дык я вам скажу, што калі б ён прачытаў зборнік маіх лекцый, дык нападаў бы на мяне з гэткім жа шалёным імпэтам, што і вы, толькі з іншага боку. І ўсвядомце – ніводзін сумленны выкладчык у вас залік замест мяне не прыме!
Цяпер Корб-Варановіч ледзь стрымліваўся, акадэмічная раўнавага з яго зляцела, як і не было, рукі сціскаліся ў кулакі. Выдатніца Вераніка Манцэвіч, высокая прыгажуня з залатой касой, схаванай пад чырвонай хусткай, і абуральна блакітнымі вачыма, весела закрычала:
– У такім выпадку нам згодзяцца і “несумленныя”! Такія, як Язэп Лёсік!
Алесь кінуў хуткі позірк на Вераніку:
– Правільна, Вераніка! Лёсік у турме за беларушчыну сядзеў, калі гэты філолаг у расейскіх імперыялістаў вучыўся!
Але агонь абурэння вакол суцішваўся: ісці на дацэнта з кулакамі ніхто не збіраўся, а той, глядзіш, вось-вось сарвецца… Шляхцюк недарэзаны… Аж вусны тузаюцца, а акуляры ледзь не сонечныя зайчыкі пускаюць.
Што можа быць прыемней сэрцу бунтоўнага студэнта, чым сузіранне нервовых канвульсій выкладчыка? Вяжэвіч адчуў, што аднакурснікі цягнуць ззаду за пінжак, ляпаюць па плячы… Хопіць, маўляў, пайшлі…
– Мы не будзем здаваць вам залік!
– Што за мітынг? – пагрозны крык змусіў студэнтаў суцішыцца. Дэкан педфака Міхал Уладзіміравіч, які ніколі голасу не падвышаў, і ўвогуле быў чалавекам выключнай далікатнасці, прабіраўся ў аўдыторыю, ягоны твар быў чырвоны ад гневу. — Прашу разысціся! Гэта універсітэт, а не карчма! Усе дыспуты – выключна цывілізаваным шляхам! У наступны аўторак – чарговае пасяджэнне Рады педфаку, вось, калі ласка, і прысылайце на яе сваіх дэлегатаў. А зараз папрашу вызваліць аўдыторыю.
Студэнты, насупіўшыся, пачалі пакідаць пакой, незадаволеныя, як гледачы Калізею, якім абвесцілі, што гладыятары скончыліся, і баёў сёння больш не адбудзецца. Алесь выскачыў адным з першых, расштурхаўшы таварышаў… Ды што ж гэта! Кругавая парука буржуйскіх кадраў! Ясная рэч, на камісіі зноў скажуць, што дацэнт Корб-Варановіч “уладае як юрыдыцыяй, гэтак і мэтадалогіяй мовазнаўства”, пачнуць згадваць ягоныя доследы па мове Скарынінскіх выданняў, працу над Гістарычным слоўнікам беларускай мовы, артыкулы па вывучэнні беларускіх гаворак, шматлікія экспедыціі… Але Хведар П’янкоў мае рацыю – якое ўся гэтая лінгвістыка мае значэнне, калі робіцца чалавекам, што па прыродзе сваёй не можа раздзяліць гарачую любоў Алеся і ягоных таварышаў да Беларусі! Ён тут чужы! Ён мусіць з’ехаць! Але з гэнага гада ўсё – як з воску вада…
Алесю было б трохі лягчэй, калі б ён затрымаўся і пабачыў, як Хведар П’янкоў, выходзячы з аўдыторыі апошнім, павярнуўся да дацэнта і нягучна, але выразна, прамовіў:
– І падумайце, Апанас Іванавіч, як вы будзеце тлумачыць савецкай уладзе сваю сузязь з белабандытам Карыбутовічам. Ці далёка пагоны засунулі?
Так, відовішча спалатнелага твару Корб-Варановіча дакладна падняло б настрой Алесю.
Па шыбах павольна сцякалі халодныя слёзы травеньскага дажджу, абыякавыя, нібыта нехта плакаў проста таму, што звык сябе шкадаваць, хаця для шкадобы няма ніякіх відавочных падставаў.
Дэкан спачувальна і трохі трывожна глядзеў на калегу, які быў ягоным аднагодкам і нейкі час аднакурснікам па Піцерскім універсітэце.
– Апанас Іванавіч, прабачце, вядома, за недалікатнасць… Словы… як яго… студэнта П’янкова маюць пад сабою хоць цень праўды? Не, не, я ні ў чым вас не абвінавачваю і не хачу нічога выпытаць. Але… нехта ўпарта распускае чуткі, што вы ваявалі ў атрадзе Лаўрына Карыбутовіча.
Корб-Варановіч рэзка ўскінуў галаву:
– Я ведаю, хто распускае гэтыя чуткі! Нацыяналістычная хеўра, якая гатовая раздзерці за адно сцверджанне, што беларуская і руская мовы блізкія адна да адной!
– Супакойцеся, Апанас Іванавіч…– дэкан стамлёна прысеў на венскае крэсла, што стаяла ля кафедры, парушаючы вензелем спінкі простакутныя вымярэнні аўдыторыі. – Я разумею, што вам цяжка. Тое самае перажываюць і іншыя старыя спецыялісты. Але зразумейце і вы вашых праціўнікаў. Мова цэлага народа абвяшчалася неіснуючай, мужыцкім “наречіем”. Дасюль не пераадолена стаўленне да яе як да дыялекту, сапсаванай рускай альбо польскай. Яшчэ нядаўна за тэкст на ёй можна было папасці на катаргу… І людзі ішлі на катаргу. У такіх, як Лёсік ці Ластоўскі, няма бліскучай акадэмічнай адукацыі, як у вас, але ў іх ёсць іншае… Гарачы энтузіязм, самаахвярнасць і любоў да беларушчыны, якія нельга не паважаць.
Корб-Варановіч нервова прыгладзіў цёмныя валасы.
– А тое, што ваш Лёсік сцвярждае, што рускай мовы не існуе, што яна прыдумка імперыялістаў – гэта што? Цярпець? Яны настроілі студэнтаў супроць мяне яшчэ да таго, як тыя мяне пабачылі на вочы! Мне Леанід Калантай падрабязна распавядаў пра змову… Ён у наркамаце замежных спраў працуе, знаёмы з усімі нашымі “дзеячамі”, ведае ўсе інтрыгі… Уяўляеце, учора на лекцыі пішу на дошцы формы дзеяслова “плесці” на балгарскай і на сербскай… Раптам з “камчаткі” выкрыквае той самы Вяжэвіч: “А напачатку года вы давалі нам гэты дзеяслоў у іншым напісанні! Калі ж вы памыліліся?”
– А вы і праўда памыліліся?
Апанас Іванавіч упарта прыкусіў губу, памаўчаў, гледзячы ўбок…
– Звычайная апіска. У іншых абставінах я б пажартаваў і пераправіў адну літару на другую. Але тут… – ён нервова прыгладзіў валасы, нібыта змахваў з іх павуцінне. – Кроў кінулася мне ў галаву… Усё, думаю, зараз гэтая хеўра накінецца… Ім не лектар патрэбны, а артыст, як падвізаецца на тэатральных падмостках, блазан, якога можа асвістаць не толькі знаўца, але любы невук, які прыйшоў у храм мастацтва ад няма чаго рабіць…
– Карацей, вы ізноў пасварыліся са сваймі студэнтамі, – дакорліва прагаварыў дэкан. – Паслухайце, Апанас Іванавіч, я, як і ўся прафесура, высока цаню вас як спецыяліста. Вы ўжо шмат зрабілі для беларускай філалогіі. І шмат яшчэ здольныя зрабіць. Проста… прашу вас… не трэба быць такім зацятым. Асабліва не варта заядацца з моладдзю – ёй спаконвеку ўласцівы бунтарскі дух. А тэрміны, якімі вы кідаецеся ў бок іх аўтарытэтаў – “канібалы”, “езуіты”! Я ведаю, крытыкуюць вашыя лекцыі. Але ж і вы гэтак накінуліся на “Граматыку “ Лёсіка… Паверце, і ягоная праца, і вашая патрэбныя аднолькава на гэтым цаліку.
– Вы яшчэ скажыце, што яны аднолькава каштоўныя! Гэты невук шчыра лічыць, што слова “белетрыстыка” паходзіць ад слова “балет”! Цяпер я разумею Яўхіма Іванавіча Карскага, які адсюль з'ехаў адразу ж. Ён і мне казаў: “На Беларусі цяжка працаваць!” Я ж нават сям’ю сюды перавезці не магу – зноў жонку давядуць да нервовага зрыву… – Корб-Варановіч кідаўся па аўдыторыі, як зацкаваны звер. Дэкан спачувальна ўздыхнуў.
– Зразумейце, калега, сёння лінгвістычная спрэчка ў “чыстым выглядзе” немагчымая. Пад усё падкладаецца палітычная “падбіўка”. Адны – “вялікадзяржаўныя шавіністы”, другія – “буржуазныя нацыяналісты”… І нехта нацкоўвае нас адно на аднаго, каб знішчыць усіх разам. Падумайце над гэтым…
Корб-Варановіч спыніўся і ганарыста ўскінуў галаву.
– Я не магу бяззуба ўсміхацца на абразы. Леанід Калантай мае рацыю – я мушу абараняцца! Даводзіць сваю навуковую праўду! Вы проста не разумееце майго становішча…
– Вы так лічыце? – сумна прамовіў дэкан.—Ну, так, ваш Калантай падкажа… Прабачце, але гэта не той чалавек, парады якога варта слухаць. А памятаеце, як на нядаўнім банкеце, калі святкавалі юбілей Ігнатоўскага, да мяне падсеў гэты тып, былы падпольшчык з Наркамасветы? Вы яшчэ пыталіся, пра што мы з ім гаварылі?
– Н-ну… Памятаю...
– Дык вось, ён назваў мяне свіннёй, таму што я не падзяляю іх лінію, ваджуся з такімі, як Корб-Варановіч, і яны мяне “шыбануць”.
Дацэнт збялеў.
– Я вас падстаўляю… Навошта вы прыйшлі сюды?
Суразмоўца супакаяльна працягнуў даланю.
– Ціха, ціха… Я ведаю, што раблю. Усё роўна я – сын святара. Паповіч. Гэты “грэх” мне не выкупіць нічым, таму ўсё астатняе не мае вялікага значэння. Калі мяне захочуць прыбраць, знойдуць за што. А вы так і не адказалі на маё пытанне пра Карыбутовіча. Як ваш непасрэдны начальнік, я павінен ведаць, што гаварыць у вашую абарону. Як вы самі тлумачыліся з чэкістамі?
Дзверы грукнулі – нейкі студэнт сунуў у аўдыторыю віхрастую галаву, сустрэўся з сярдзітым позіркам дэкана і зараз жа схаваўся. На калідоры пачуліся хуткія крокі і вясёлы смех, яны аддаляліся, нібыта ў іншым свеце. Корб-Варановіч нават не павярнуўся, ён стамлёна абапёрся аб кафедру, нібыта збіраўся чытаць дзесятую за дзень лекцыю, і схіліў галаву з акуратнай цёмнай стрыжкай. Па шыбах цякла ўжо сапраўдная залева, скажаючы абрысы дрэваў за вакном так, што яны здаваліся водарасцямі, якія павольна выгінаюцца ў глыбінных хвалях. Паглынулі мяне воды Твае…
– Я адказваў так: у мяне быў цёзка. Штабс-капітан Корб-Варановіч. Але я бачыўся з ім толькі адзін раз, у Клецку, у 1918-м, на балі ў гімназіі, дзе служыў настаўнікам. Мяне пазнаёміў з ім стрыечны брат маёй жонкі Сяргей Паўлючыц. Сяргей быў зусім малады. Яго, відаць, ачмурылі гераічнымі расповедамі, усёй гэтай ваўкалацкай сімволікай, якую любіў Карыбутовіч, і ён уступіў у банду і ў тым жа годзе загінуў, падрабязнасцяў не ведаю. Пасля згаданага выпадку ні я, ні мая жонка ні з тым Корб-Варановічам, ні з Сяргеем Паўлючыцам не бачыліся. Пра лёс Корб-Варановіча нічога не ведаю.
Голас лінгвіста гучаў глуха, нежыццёва, нібыта кожную фразу перад гэтым ён ужо прагаварыў разоў сто.
Дэкан паківаў галовой, падышоў да дацэнта, які так і не скрануўся з месца і не падняў галавы, паклаў на імгненне руку яму на плячук і выйшаў з аўдыторыі. Мудры ідзе за сваім лёсам. Нямудрага лёс валачэ за сабой.
Што ж, гады рэвалюцыі кідалі людзей, як трэскі ў віры. Нават пралетарскі пісьменнік Максім Горкі тады жахнуўся і ў 1918 запісаў у сваіх “Няўчасных думках”: “Грабят и продают церкви, военные музеи, – продают пушки и винтовки, разворовывают интендантские запасы, – грабят дворцы бывших великих князей, расхищают все, что можно расхитить, продается все, что можно продавать, в Феодосии солдаты даже людьми торгуют: привезли с Кавказа турчанок, армянок, курдок и продают их по 25 руб за штуку. Это очень “самобытно”, и мы можем гордиться – ничего подобного не было даже в эпоху Великой Французской революции”.
Дождж суцішваўся, хаваючыся ў маладой лістоце, як падлетак, які нашкодзіў, накрычаў, а тады крадма залез на гарышча роднай хаты, спалоханы сваім свавольствам і пакрыўджаны на свет, які за гэтае свавольства неадменна пакарае.
Алесь Вяжэвіч ад дажджу не бараніўся ніколі – гэта быў ягоны сябар і брат, гэтак жа, як вецер ці снег. Паэт мусіць адчуваць роднасць з вольнымі стыхіямі! Таму і ішоў зараз у Татарскі канец Менску, дзе на кватэры ў Аўтуха Папара збіралася студэнцкая грамада, шчодра вымачаны “вольнай стыхіяй” – хаця дождж ужо ператварыўся ў незаўважную імжу, з валасоў капала, а з чаравікаў пры кожным кроку вылівалася халодная вада. Алесь шыбаваў, горда закінуўшы галаву. І, вядома, і ценю думкі не ўзнікала, што выглядае ён смешнавата і нават жаласна – пінжак, абвіслы ад вады, доўгі чуб прыліп да ілба… А побач шкандыбае, схаваны пад кяпуркаю з вялікім брылём, наставіўшы каўнер скуранкі так, што вушы схаваліся, жыўчык П’янкоў. Хведар, як заўсёды, размахваючы рукамі, не пераставаў бубнець:
– І нашто перціся было ў самую залеву? Перачакалі б ва універсітэце… Не хапала застуды ў самую сесію…
– Не цукар, не размокнем! – адрэзаў Алесь.—Калі застудзімся – дык у таты майго спірытусу мора, з бальнічных запасаў. Хлопнуць па кубку – і ўсё. А тырчэць ва універсітэце, які спаганены прысутнасцю гэтага чарнасоценца…
П’янкоў, смаргануўшы носам, асцярожліва папытаўся:
– Слухай, Алесь, а чаго ты так Корб-Варановіча ненавідзіш? Не, я сам яго не зношу, і ўсе сумленныя беларусы… Але ж цябе проста перасмыкае пры найменшай згадцы пра яго. А мы ж напачатку, між іншым, думалі, што ты ягоны сваяк. Ты ж да яго падобны, як два яблыкі з адной яблыні, толькі ў цябе валасы светлыя, а ў Варановіча – цёмныя. А вось бацька твой з ім дык увогуле – дзве кроплі вады… Можа нейкія рахункі ў вас з ім асабістыя?
Хведар прагна чакаў адказу, нават ягоны худы твар, здавалася, яшчэ больш выцягнуўся. Алесь злосна фыркнуў:
– Калі б я ведаў, што ў ва мне ёсць частка ягонае крыві, я б яе сам сабе выпусціў! Я яго як класавага ворага ненавіджу! Яго продкі, між іншым, панамі ў маіх прадзедаў былі. На стайню, як відаць, пасылалі. І багацця мелі нямерана, пасля, праўда, зусім згалелі. Але ж сутнасці сваёй гнілой не змянілі! Паглядзі, як ён часам трымаецца – быццам роднага брата забіў, і цяпер сумленне заглушыць хоча.
– Я-асна… – працягнуў сябрук. – А да Язэпа Лёсіка як ты ставішся?
– Спадар Язэп сапраўдны беларус!—прасвятлеў твар Алеся.—Паболей бы такіх!
– А Вацлаў Ластоўскі табе як? Кажуць, ён масонам быў…Ты чуў штосьці пра гэта?
Вяжэвіч страсянуў з валасоў дождж.
– Можа, і быў… У яго пярсцёнак такі дзіўны ёсць, на мезенцы носіць. Пры царскім рэжыме людзі блыталіся, кожны па-свойму да рэвалюцыі ішоў. Вось мой бацька, напрыклад, з эсэрамі калісьці звязаўся… Толькі пра гэта, браце, вядома, нікому не расказвай. Бацьку і так цяжка. Праца ў яго цяпер – не кожнаму па сілах, у турэмнай бальніцы. З арыштаванай контрай ён справу мае.
– І што, расказвае дома пра сваю працу?
Цяпер у голасе Хведара з’явілася нейкая штучная абыякавасць, але Алесь нічога не заўважыў. Загаварыў здушана, як пра даўнюю хваробу.
– Ды нічога не распавядае. Ні слова. Прыйдзе дадому, усіх з пакою выгане, спірт глохча. Ведаеш, зусім іншым чалавекам зрабіўся. Не памятаю, калі апошні раз ён смяяўся, ці на піяніна граў, ці маці кветкі дарыў… А раней, калі ў чыгуначным шпіталі працаваў, кожны дзень цягаў ёй хоць рамоначак які! А ўзімку, уяўляеш, у сябе ў кабінеце ў слоік з вадой ставіў галінкі бярозы і вярбы, і як зазелянее галінка – прыносіў маці замест кветак.
Твар Алеся зрабіўся зусім хлапечы, шэрыя вочы свяціліся – вось такім ён быў, калі да яго прыходзілі тыя вершы, якія ён лічыў сваёй слабасцю ў адрозненне ад радкоў, што пакутліва выштукоўваў, услаўляючы камсамол, фабрыкі і трактары… А ў гэтых, нязваных, серабрыўся туман над поплавам, пагойдваўся арэлямі месяц, і самая прыгожая ў свеце дзяўчына з рысамі Веранікі Манцэвіч расплятала косы над люстэркавай ціхай вадой…
Ганьба для камсамольскага паэта. Правільна яго лаялі ва універсітэцкай насценгазеце, і на паседжаннях “Маладняка”, і ў часопісе “Полымя”. І незразумела, чаму і адкуль прыходзяць яны, такія няправільныя вершы, і ад іх гэтак салодка-пакутна, гэтак нясцерпна-ўзвышана, як ніколі не бывае ад патрэбных радкоў пра станкі, заводы і камсамол. І, калі ўдумацца, чым ён, падлеглы сентыментальным буржуазным улывам паэт Алесь Вяжэвіч, лепшы за таго Корб-Варановіча?
Але ўспамін пра дацэнта, які, у прынцыпе, нічога кепскага яму, Вяжэвічу, не зрабіў, зноў пагнаў дрыготку нянавісці па целе…
– Што, ужо ліхаманіць? — буркатліва заўважыў П’янкоў. – Будзеш ведаць, браце, як цягацца пад “вольнай стыхіяй”… Крочым хутчэй, а то без нас усё віно пап’юць.
Алесь нічога не адказаў, толькі прыспешыў крок. У небе між хмар паказалася маленькая сіняя лапінка, але да чыстага неба было яшчэ далёка.
За шыбамі кабінета на трэцім паверсе наркамата замежных справаў неба было зусім шэрым, і ніякіх дрэваў пад вакном. Калі не ведаць, які сёння дзень, можна было падумаць, што гэта не травень, а кастрычнік ці нават лістапад. На стале з цёмнага дрэва, магутным, як пастамент для статуі Юпіцера, і шчодра пакрытым бліскучым лакам, стаялі два парцалянавыя кубкі, такія пяшчотна-блакітна-ружовыя, з танесенькімі пазалочанымі ручкамі, што страшна было браць у рукі, здавалася, заверашчаць ад жаху, што іх раздушаць грубыя пралетарскія пальцы.
Хведар асцярожна паставіў свой кубак на гэткі ж далікатны сподачак, нібыта ён быў да краёў поўны, хаця насамрэч Хведар ужо выхлябтаў усю гарбату, нязвыкла салодкую.. Цукру ў гэтым кабінеце не шкадавалі. Напэўна, не скупіліся й на іншае… Свецкую ідылію псавалі ледзь прыкметныя, але ўсё-ткі бачныя паралельныя драпіны на лакавай паверхні стала: нібыта нехта ў смяротным адчаі хапаўся пазногцямі за гладкую паверхню, яго цягнулі назад, а ён зноў вырываўся і ламаў пазногці аб цёмнае дрэва… П’янкоў нібыта наяве пачуў крыкі…
Вось дурныя фантазіі… Гэта ж не турма, не следчы кабінет ГПУ – наркамат замежных спраў. Пазногцямі добры мэблевы лак не падрапаеш. Хведар дакладна гэта ведаў – у дзяцінстве давялося дапамагаць бацьку-цесляру. П’янкоў страсянуў галавой і, каб адагнаць морак, аддана ўтаропіўся ў мудрыя вочы намаляванага Леніна – вялізны партрэт у цяжкой багетнай раме вісеў, як мае быць, на сцяне за спінай гаспадара кабінета… Добра, што таварыш Калантай не валодае здольнасцямі чытаць думкі. Хаця для важнай справы, якой яны абодва займаюцца, гэтая якасць вельмі прыдалася б.
Таварыш Леанід Пятровіч Калантай, акуратны да лялечнасці мужчына гадоў трыццаці, апрануты ў дыхтоўны гарнітурчык з дыяганалі, з прылізанай валасок да валаска доўгай грыўкай, што акуратным трохкутнікам закрывала палову гладкага ілба, нарэшце адарваў вочы ад аркуша, спісанага дробным почыркам.
– Што, і праўда Ластоўскі носіць на мезенцы пярсцёнак?
Хведар паціснуў плячыма.
– Сам не бачыў. Але, думаю, Вяжэвіч не стаў бы прыдумляць.
– Магчыма… А вось інфармацыя пра тое, які вялікі ўплыў мае на студэнтаў Лёсік, нас даўно трывожыць. Гэта выразны нацыянал-буржуазны ўплыў. І шавініст Корб-Варановіч нам у нейтралізацыі гэтага ўплыву дапаможа.
– Як? – здзівіўся П’янкоў. – Я ж думаў, дацэнт – наш вораг!
– Вядома, вораг, – ласкава пацвердзіў гаспадар кабінета. – І вельмі зацяты. У маладой савецкай дзяржавы шмат ворагаў – з усіх бакоў. Разумееш? З розных бакоў! Усе гэтыя закаханыя ў Лёсіка, Ластоўскага і Ігнатоўскага нападаюць на Корб-Варановіча? Але яны ж не таму на яго нападаюць, што за Савецкую ўладу хварэюць душою, а таму, што ён не згодны з іхняй пальшчызнай. Яны тым выяўляюць сваю гнілую сутнасць. З другога боку, змагаючыся з нацдэмамі, Корб-Варановіч ды іншыя вялікадзяржаўнікі таксама сваю гнілую сутнасць выяўляюць… Вось няхай яны адзін аднога і выкрыюць. Вось што, Хведар…
Таварыш Калантай устаў з крэсла, прайшоўся па кабінеце, важна заклаўшы за спіну рукі – выглядала б гэта й зусім салідна, калі б не малы рост, не ратавалі нават высокія абцасы бліскучых ботаў, пашытых на замову.
– У хуткім часе Корб-Варановіч выступіць з дакладам на паседжанні Акадэміі навук. – Калантай па-змоўніцку пасміхнуўся.—Думаю, яго будзе не цяжка пераканаць, што абавязкова трэба публічна выказаць свае погляды, агучыць аргументы… Ён, вядома, усё і выкажа… А ты, Хведар, павінен паклапаціцца, каб у асяродку студэнтаў правільна ацанілі ягоныя шавіністычныя выказванні. Знайдзі некалькі чалавек – магчыма, тых жа Вяжэвіча, Папара, гэтую прыгажуньку Манцэвіч… Прапануй ім з’ездзіць у Ленінград, дзе вучыўся Корб-Варановіч, пагаварыць з ягонымі былымі аднакурснікамі, знаёмымі – сабраць доказы, што ён добра замаскаваны вораг. Я падкажу, каго наведаць… Запэўніваю – звесткі будуць найцікавыя! Ад Корб-Варановіча застануцца рожкі ды ножкі. А потым настане чарга ягоных апанентаў. І мы ачысцім савецкую навуку ад буржуазнага шалупіння! Ясна?
Худы твар Хведара пайшоў чырвонымі плямамі.
– Можа, не трэба Манцэвіч? Яна… дурнаватая.
Калантай пільна паглядзеў у спалоханыя шэра-зялёныя вочы свайго суразмоўцы:
– Асабістыя пачуцці не павінны замінаць нам у рэвалюцыйнай барацьбе. Ну, ну, не чырваней… Калі ты згодны сам апекавацца гэтай дзяўчынай…
– Я згодны! – спяшаючыся, выкрыкнуў П’янкоў, і Калантай дакорліва пахістаў галавою.
– Глядзі, хлопча, не памыліся. Але мы гатовыя цябе падтрымаць у спробе перавыхаваць камсамолку, якая пачала збочваць з ленінскага шляху. Заўтра ж прынясі на яе падрабязную характарыстыку. Усё, што ведаеш. А я запатрабую ейную асабістую справу з універсітэту… – Калантай зрабіў хуткую пазнаку на перакідным календары.—Выратуем тваю Манцэвіч ад непатрэбных знаёмстваў.
– Ясна, Леанід Пятровіч! – па-вайсковаму адрывіста адрапартаваў Хведар, вочы якога свяціліся ад шчасця.
– А наконт незразумелай сувязі Вяжэвічаў з Корб-Варановічамі… Гэтае падабенства… Кажаш, яны землякі. Паны і прыслуга… Нешта тут нячыста. – Леанід Пятровіч спыніўся пасярод кабінета, якраз за спінай свайго агента, і той нязграбна закруціўся, каб бачыць начальства. Таварыш Калантай, задраўшы галаву, глядзеў у мудрыя вочы партрэта, нібыта атрымліваў ад яго нямыя ўказанні.
– Старэйшага Вяжэвіча мы самі праверым... Вось жа, чалавек патрэбны, на адказнай працы, а сувязь з эсэрамі схаваў, схаваў… А маці ў твайго сябрука, між іншым, дачка цемрашала, які панамаром у царкве служыў. Што, не чуў ад яго? А ты, са свайго боку, у студэнтаў параспытвай пра тое, што мы пра Вяжэвічаў не ведаем.
– Добра, таварыш Калантай!
Хведар зразумеў, што візіт скончаны, узняўся, спрабуючы адначасова і выцягнуцца ў бравую чырванаармейскую паставу, і не пакрыўдзіць тым нізкарослага гаспадара.
– Дзейнічай, камсамолец Хведар П’янкоў! Партыя не забудзе тваёй гераічнай і небяспечнай працы! – “блаславіў” гаспадар, падпусціўшы належнага пафасу ў голас, і Сталін на сцяне, здавалася, ухвальна зірнуў мудра прыжмураным вокам.
Калі дзверы за наведнікам зачыніліся, тонкі нос Леаніда Пятровіча незадаволена ўцягнуў паветра. Што гэтыя студэнты, зусім не мыюцца, ці што? У пакоі невыносна смярдзела прэлым абуткам. І вокны не расчыніш, краты… А фортка надта высока, не хочацца каго прасіць. Хоць праз дзверы пакуль праветрыць… Вось так. А цяпер, каб перабіць смурод, можна загадаць прынесці кавы. Яшчэ засталася тая, бразільская, прывезеная з Варшавы.
Гаспадар кабінета ўсеўся за спаласаваны драпінамі стол, грэбліва адсунуў на край сталешніцы пустыя кубкі, націснуў на кнопку званка, выклікаючы сакратарку, і зноў заглыбіўся ў спісаныя дробным почыркам паперы.
Раздзел 4. Ромул і Рэм.
Ася зачыніла сінюю пластыкавую тэчку з рукапісам. Зусім не падобна да ранейшых раманаў Вячкі Скрыніча. Яе перасмыкала ад адчування, што насамрэч патрапіла ў тую эпоху, калі на сцяне віселі вусатыя партрэты, а навуковыя дыскусіі заканчваліся расстрэламі. Нават нейкая даўжынёй з глыток паўза ўзнікла ў асэнсаванні рэалій: вось сцены маленькай кавярні “Эдынбург”, завешаныя паліцамі са старажытнымі бутэлечкамі ад мікстураў і бляшанкамі з-пад табакі і манпансье, вось філіжанка з мятнай гарбатай на абрусе ў шатландскія краткі, вось насупраць сядзіць вясёлы Скрыніч у джынсавай куртцы і чорнай майцы з памаранчавым хіпоўскім надпісам: “Make love, not war”, і ягоныя шэрыя вочы паглядаюць праз неахайную цёмную грыўку нахабна-дапытліва.
– Гэта вы ўсё прыдумалі? – нясмела папытался Ася, і Вячка паморшчыўся, нібыта яна наступіла яму на нагу.
– Слухай, вось толькі давай без гэтых “вы”, а то я пачуваюся зусім старэчай. А ўсё апісанае, – перайшоў на ўрачысты тон Вячка, – адкрылася мне ў прароцкім сне. Што, не верыш?
Ася разгублена перасмыкнула плячыма, але Скрыніч ужо зноў усміхаўся.
– А паверыла б з лёгкасцю, я ж бачу. Але не, выдумаць такое немагчыма. Давялося пакорпацца ў архівах. Ледзь не здох, начытаўшыся пратаколаў допытаў і даносаў. Па начах снілася… Разумееш, гляджу цяпер на старэчаў і думаю не пра тое, як прайшлася па іх лёсе вайна, а як яны паводзіліся ў мірным жыцці? Даносілі? Верылі ў масавыя працэсы над “ворагамі народу”? Самі былі ахвярамі?
Над філіжанкай павольна таньчыў, выгінаўся, астываючы, струменьчык цёплага паветра, добра відочны на фоне чорнай Вячкавай майкі і ў кантэксце сённяшняга пахаладання – шкада, Ася не прыхапіла фотаапарат.
– А пачытаць табе гэты фрагмент я даў дзеля таго, каб ты ведала, да каго зараз павінна ісці Арсенія Вяжэвіч, гераіня майго рамана.
Асі зноў зрабілася страшнавата. Пятроній і ягоны вольнаадпушчанік… На што яна падпісалася? Вось – заміж таго, каб сядзець на працы, адпрасілася, спаслаўшыся на галаўны боль… А начальнік аддзела, лысаваты аматар піва, выгукнуў услед, каб абавязкова адкрыла бюлетэнь у паліклініцы, ці залічыцца як прагул.
У паліклініку Ася не збіралася. І, дзіўна, ёй зараз было на гэта пляваць.
– Я павінна перанесціся ў 1929 год?
– Не так радыкальна, – па-ваўчынаму белазуба пасміхнуўся Скрыніч. –Мой раман – слаёны пірог з адлегласцю амаль у стагоддзе паміж слаямі. Зараз дзеянне пераносіцца ў цяперашні час. Гераіня, пабачыўшы сваё падабенства з партрэтам маладой графіні Корб-Варановіч, вырашае даследваць радавод Корб-Варановічаў, а раптам знойдзецца сувязь з родам Вяжэвічаў, і адпраўляецца да апошняга прадстаўніка роду.
– Што? Я і праўда павінна пайсці да нейкага Корб-Варановіча? – ускінулася Ася, адчуваючы сапраўдны жах.
– Ды не бойся ты так, – супакоіў яе Вячка.—Я ж пайду з табою. І Корб-Варановіч, мяркуючы па тым, што я пра яго даведаўся, абсалютова нармальны, інтэлігентны чалавек. Працуе загадчыкам аддзела ў інстытуце гісторыі культуры, лекцыі чытае. І ён – праўнук таго Корб-Варановіча, пра якога ты толькі што прачытала. Так што ніякай оргіі не атрымаецца, хаця ты, можа, на яе і разлічвала.
Ася не адрэагавала на жарт, пакутліва спрабуючы звыкнуцца з роллю шахматнай фігуркі – як раз падобная да яе ў сваёй доўгай чорнай спадніцы і чорным блузоне. Мімаволі ўспомнілася, як сястра расказвала ёй, што Славік на ўроках любіў забаўляцца з жывой жамярой – будаваў у слоіках адмысловыя лабірынты, цэлыя маленькія гарады з паперы, шкла, пластыліну, і запускаў туды мурашоў альбо баговак. Не, не забіваў, а проста назіраў, змушаючы паўзці куды трэба з дапамогай сухой сцяблінкі.
– А вы…ты, Вячаслаў, якую ролю станеш выконваць?
Вячка адсёрбнуў гарбаты, і, трымаючы філіжанку на ўзроўні вачэй, прамовіў, гледзячы ў Асіны вочы скрозь ужо ледзь заўважны вэлюм пары:
– А я – аўтар. Бог з машыны. Канструірую сітуацыі, падказваю рэплікі…
– І не страшна?
– Страшна, – пасур’ёзнеў Вячка. – Але ёсць рэчы, мацнейшыя за страх. Я нават не кажу пра высокія матэрыі… Цікаўнасць, напрыклад – у некаторых яна настолькі моцная, што пераадольвае інстынкт самазахавання.
Ася стрымала ўжо гатовае вырвацца “Напрыклад, у цябе”, бо сама за сабою падобнае ведала.
– Ну што, рушылі! – узняўся амаль культавы пісьменнік, паклаўшы на стол, накрыты шатландскім абрусам, беларускія грошы за кітайскую мятную гарбату. І дадаў, акінуўшы Асю вокам:
– Як усё-ткі файна, што ты не падобная да сваёй сястры.
Нарэшце хоць з нечых вуснаў гэта прагучэла кампліментам.
Інстытут месціўся ў аблямаваным мутным шклом бетонным простакутніку, пабудаваным нядаўна, але быў ён гэткі ж шэры і панылы, як Асіна Будыніна. У Шэры Гмах напхалі розных установаў аж па самы дах. Вось якраз пад гэтым дахам і знаходзіўся інстытут. На іншых паверхах былі турыстычныя фірмы, дызайнерскія, кампутарныя… Але бюджэтная арганізацыя і ў лепшым доме горада створыць рэзервацыю інтэлектуальнай пакрыўджанай галоты. На тым паверсе, які займаў інстытут, не было ні дываноў, ні акварыумаў, ні скураных фатэляў для кліентаў. Змрочныя і панылыя, як Аід, бязлюдныя калідоры, ды яшчэ з нізкай і скошанай, нібыта ў карабельнай каюце, столлю – выштукаванні архітэктараў, аматараў незвычайных формаў. Бетонныя простакутныя калоны, з-за якіх толькі і можна што перастрэльвацца… Дзверы з кодавымі замкамі і міліцыянты пры іх… Вячка, які валодаў здольнасцю прабірацца праз любых вахцёраў і міліцыянтаў, цягнуў Асю ў самы канец лабірынту… Бінга! Дзеля прыліку, бо адказу й не падумаў чакаць, Вячка стукнуў суглобамі пальцаў у фарбаваныя шэрай алейнай фарбай дзверы з шыльдачкай “Загадчык аддзела навуковай працы Д.Р. Корб-Варановіч”, запхнуў Асю ў кабінет і стаў за ейнай спінай, каб адрэзаць шлях да адступлення.
Загадчык аддзела, мужчына пад саракоўнік, сядзеў за танным канцылярскім сталом насупраць дзвярэй, утаропіўшыся ў нязваных гасцей ільдзяным позіркам. Ягоныя шэрыя вочы, ваяўніча прыжмураныя, як толькі спыніліся на Асі, пасля імгненнага недаўмення пачалі выпраменьваць нянавісць, як ліст расіцы – кроплі атрутнай вільгаці, у якой мусіць гінуць неабачлівая жамяра. Хаця выглядаў гісторык не зусім так, як Ася ўяўляла: густыя бровы, просты нос, сурова падціснутыя вусны, высокія выліцы, і лоб высокі, упарты, яго праразае адзіная глыбокая зморшчына. Хвалістыя попельныя валасы, трохі цямней, чым у Арсеніі, і трохі даўжэй, чым пасуе чыноўніку, зачасаныя назад, і падбароддзе ўпартае, выдаецца наперад, з ямінкай. Большы за Вячку, але не таўсманы, проста дужы. І ніякага гальштука, кашулі, пінжака – тонкі шэры швэдар-гольф, які напінаецца на цягліцах, чорная скураная камізэлька. Непрацоўныя пальцы сашчэпленыя, а на безыменным блішчыць, як начышчаны, тонкі заручальны пярсцёнак. Чамусьці Ася адразу прыляпіла да спадара вызначэнне “граф”. Сцены завешаныя рэпрадукцыямі з радзівілаўскіх партрэтаў, не папяровымі, а маляваныя алеем на дошках – але не прафесіянал маляваў, дакладна. Хіба сам граф копіі рабіў?
Чаму Арсенію аж скаланула ад нянавісці да гэтага фацэта, якая відавочна была ўзаемнай? Яна й сама не магла патлумачыць. Хіба таму, што ён выглядаў, як мог выглядаць ейны старэйшы брат? Ці як брат той, каго яна бачыла на партрэце?
Пасля яна шукала адгадкі ў псіхааналізе, можа быць, паўплываў адмоўны вобраз мужчыны, які стварыўся ў яе жаночай сям’і, – мужчына альбо агрэсіўная істота, драпежнік, альбо ўтрыманец, баласт… З Вячкам было прасцей – драпежнік, але на дыстанцыі. Агульная дамоўленасць пра недакрананне, вось і добранька, як прамовіў карсар, згортваючы з кавалка палатна Веласкеса самакрутку. А гэты… Стопудова, у яго таксама нейкія комплексы наконт жанчын…
– Слухаю вас! – ён яшчэ захоўваў дасканалую ветлівасць. А Асі ўжо карцела выдаць нешта абразлівае. Ну, вядома. Чыноўнік, навучыўся валодаць пачуццямі. Млявая восеньская муха праклала крывую траекторыю паміж дапатопнай лямпай дзённага святла і дапатопным маніторам кампутара. Рука графскага нашчадка здрыганулася, каб адмахнуцца ад чорна-сіняй вястункі са сфераў Аіду і бліжэйшай жэсаўскай сметніцы. Але, відаць, спадар вырашыў, што жэст гэты быў бы няварты прадстаўніка арыстакратыі, і рука замёрла. Муха надзейна прычапілася да пажаўцелай абалонкі манітору, як п’яны да зачыненых дзвярэй пад’езда.
– Мы, Даніла Раманавіч, па генеалагічным пытанні,– паспяшаўся “дэміург” Вячка падаць рэпліку.—Вы ж займаецеся складаннем радаслоўных беларускіх радоў… Так?
– Гэта не ёсць маім асноўным заняткам, – холадна адказаў Корб-Варановіч, чый пагляд упарта ігнараваў Вячку, як прыклеіўшыся да Асі, і ад ягонага нізкаватага голасу, прашытага ільдзянымі голкамі, Асю дадаткова перасмыкнула. – Вы дарэмна спадзяецеся купіць мае паслугі. Я бяруся за тое, што сапраўды мяне цікавіць, і што адпавядае тым тэмам, над якімі я працую.
Януш Радзівіл у цяжкіх латах на партрэце злева над сталом бліснуў чорным вокам, нібыта пабачыў набліжэнне маскальскага войска. А Корб-Варановіч між тым перавёў вочы з Асі на Скрыніча, і раптам ягоны твар уражліва змяніўся, нібыта знутры яго нехта падсвяціў:
– Вы… вы Вячка Скрыніч, так?
Граф пругка падняўся, нібыта дужы звер, і наблізіўся да госця, каб паціснуць руку. Ён сапраўды быў вышэй за Вячку і магутней, але ў ім не было брутальнай моцы, нават нейкая мяккасць, плаўнасць, асабліва цяпер. Голас гаспадара гучаў цяпер усхалявана-радасна:
– Усе вашыя раманы чытаў. Вунь у гэтай шафе стаяць. Мой улюбёны – апошні… Пра князя Глінскага. Вядома, з гістарычнымі фактамі вы абыходзіцеся гэтак вольна, як гусар з пейзанкамі, але… Я заўсёды згаджаўся з думкаю, што нам трэба найперш ствараць прыймальны рамантычны нацыянальны міф… Дарэчы, калі вам спатрэбяцца нейкія дакументы, ці кансультацыі – звяртайцеся. Для мяне гэта гонар. Чым магу дапамагчы зараз? Ды вы сядайце, сядайце…
Вячка, скарыстаўшыся прапановай, усеўся на адно з крэслаў, што стаяла ля правай сцяны, насупраць шафы, вольна закінуў нага за нагу. Ася нясмела апусцілася ў крэсла побач, круцячы па чарзе свае пярсцёнкі, як заўсёды рабіла, калі пачувалася збянтэжанай, а гэта значыць, практычна ўвесьчасна.
Корб-Варановіч гаварыў вельмі шчыра, і ў ягоных рысах цяпер было бачна тое, што Ася так ненавідзела ў сваіх: датклівасць і даверлівасць… Але варта было гісторыку перавесці позірк на дзяўчыну, яго вочы зноў зледзянелі. Вячка таксама зірнуў на Арсенію і, відаць, змірыўшыся, што ад яе працягу дыялогу не дачакаецца, зноў сам падаў рэпліку:
– Вось і выдатна… Таму мы не сумняемся, што наша справа вас зацікавіць. Вось, Арсенія – з роду Вяжэвічаў. Несумненна, вы чулі калі –небудзь пра род Вяжэвічаў. Ён нейкім чынам звязаны з родам Корб-Варановічаў. І мы хацелі б ведаць…
М-да, і гаспадар гэтага кабінета падаўся Асі напачатку ўладальнікам чыноўніцкай вытрымкі… Зазняць ягоную фізіяномію – псіхалагічны трылер. Пачуцці мяняюцца, і, падобна, ён проста не здольны іх прыхоўваць – хаця й намагаецца. Корб-Варановіч сцяўся, горда выпрастаўся:
– Выбачайце, спадар Скрыніч, але тут – іншае… Для вас асабіста – усё, што заўгодна… Пра Сапегаў, Пацаў, Вайніловічаў, Глябовічаў, Нарбутаў… Але я нічога не хачу болей ведаць пра род Вяжэвічаў! Паверце, усё, што я пра яго ведаю, адбівае цікавасць да знаёмства. – Граф імкліва падыйшоў да шафы, што стаяла злева ад вакна, адчыніў зашклёныя дзверцы, вытаргнуў з кніжных шэрагаў брашурку ў зялёна-балотнай вокладцы і пагардліва кінуў на стол.—Дастаткова таго, што імя Арсеніі Вяжэвіч мне ўжо знаёмае!
Ася з непаразуменнем узяла брашуру… “Л.П.Калантай. Аспекты ідэалагічных праблем беларускай унутранай культурнай палітыкі і іх аптымізацыя ў сучасным грамадстве”. Блёкат нейкі… Але, вядома, надрукавана ў “Сокале-прынце”.
– Вы рэдагавалі? – спытаў-сцвердзіў Даніла Раманавіч.
Ася нясмела перагарнула стронкі… Ну так, яе прозвішча. Рэдактар. Але Арсенія дужа цьмяна памятала гэтую кніжку, прачытаную ў бясконцым шэрагу іншых, на аўтапілоце.
– І вам не сорамна мець дачыненне да такой…– Корб-Варановіч пакутліва падшукваў слова, —падмётнай літаратуры? Хаця… Вяжэвічы.
Твар гаспадара гнеўна крывіўся. Ася разгублена павярнулася да Вячкі. Той прашаптаў:
– Прабач, але ў Кнізе пра гэтую брашурку нічога няма,—і гучна прамовіў да Корб-Варановіча, працягваючы нанізваць рэплікі на аднаму яму бачную нітку:
– Чым вам не дагадзіла гэтая кніжка?
Даніла Раманавіч зноў утаропіўся ў Асю, звяртаючыся толькі да яе.
– Вядома, вам было дужа прыемна, што ў гэтай кнізе мой бязвінна закатаваны дзед абазваны прадстаўніком імперскага шавінізму ў лінгвістыцы! Гэта ён, ён, які пакінуў някепскую кар’еру ў Пецярбурзе па першым жа запрашэнні з Менску, каб ствараць беларускую філалогію! Які абхадзіў пешкі ўсю Беларусь, самыя гіблыя і небяспечныя месцы, збіраючы легенды, песні, рэдкія слоўцы… Які даследваў беларускія летапісы! Які сцвярджаў, што беларуская мова – старажытная, славянская, гожая! Якога цкавалі русапятыя ўсіх масцей! – гаспадар ледзь не кідаўся па кабінеце, як раз’ятраны звер. – Ці вы, спадарыня Вяжэвіч, скажаце, што зусім выпадкова ў гэтай жа кніжачцы, у раздзеле пра выкарыстанне архітэктурнай спадчыны, прыводзіцца ўдалы прыклад: аграпрамысловая фірма “Ройна” на месцы былой аднайменнай сядзібы… А вы ведаеце, як гэтую сядзібу, што належала маім продкам цягам пяці стагоддзяў, выкарыстоўваюць, дакладней, тое, што ад яе засталося? Гэта, між іншым, быў палац! З кутнімі вежамі, балконамі, скульптурамі… А цяпер – каробка на два паверхі, накрытая шыферам… Там вытворчасць па вырабе кукурузных палачак. Шыбы васемнаццатага стагоддзя, адмысловай формы, і каваныя краты выламалі, уставілі еўравокны лідскай фабрыкі… Адзін паляўнічы дамок семнаццатага стагоддзя на ўскрайку лесу, у якім апошнія Корб-Варановічы жылі, больш-менш захаваўся – дый той нядаўна разабралі. Ніводнай магілы Корб-Варановічаў не засталося, могілкі зааралі, ад капліцы і падмурку не знойдзеш – цэглу расцягалі на хлеўчукі… Дрэвы векавыя ў парку выкарчавалі, а з парэшткаў царквы, якую ў шаснаццатым стагоддзі мой продак, Язэп Варановіч, будаваў – абарончага тыпу, з элементамі барока, бульбасховішча зрабілі…
Гаспадара відавочна “панесла”, як харта па следзе параненага зайца. Арсенія вывучала фальшывы, пластыкавы, паркет. А чым тут апраўдвацца? Тым, што ты – проста вінцік у сістэме? Што нават не ўчытвалася ў тэкст, час ад часу прагаворваючы асобныя яго фразы ўслых, абы не заснуць за рэдагаваннем, як кіроўца-дальнабойшчык за рулём? Толькі яе фургон быў зусім пусты.
– Але пра Корб-Варановічаў у дачыненні да сядзібы Ройна ў кнізе нічога не было сказана…– мармытнула Ася, сама не разумеючы, як насмелілася. – Там напісана, што яна нейкім Сітавым належала…
– Правільна, Івану Сітаву, маёру расейскай арміі, – з’едліва адказаў Даніла Раманавіч. – Корб-Варановічы бралі ўдзел ва ўсіх паўстаннях, якія адбываліся на гэтых землях супроць імперыі. У апошнім, 1863-га года, удзельнічала ўся сям’я… Трое братоў – Андрусь, Віктар, Павал былі камандзірамі інсургентаў, Павал і Віктар загінулі, Андрусь быў асуджаны на катаргу. І іх бацькоў, ужо старых, таксама саслалі – за тое, што дрэнна выхавалі дзяцей. Пазбавілі тытулу і шляхецтва. Усё маёнткі сканфіскавалі, Ройна аддалі ўціхамірвальніку паўстання Сітаву. Андрусю праз дваццаць год удалося вярнуцца, яму і ягонай жонцы, якая паехала за ім у Сібір. На знак вышэйшай літасці ім быў аддадзены паляўнічы дамок, той самы, які нядаўна панішчаны, і вернутая шляхецкая годнасць. Графамі, праўда, не засталіся, але не надта засмучаліся.
– Чаму? – здзівілася Арсенія, якая ад цікаўнасці забылася на боязь. Корб-Варановіч нават не працяў яе гнеўным позіркам, улюбёная тэма відавочна бараніла яго ад успрыняцця знешняга свету.
– Наша шляхта тытулаў не вельмі шанавала, усе былі браты ў вольнасці шляхоцкай. А тытулы – гэта ўжо расейскія ўладары раздавалі, каб мясцовых магнатаў заахвоціць да лаяльнасці. Графамі Корб-Варановічы сталі ў васемнаццатым стагоддзі, пры Кацярыне. Ёсць тытул, землі, палацы, ці няма – галоўнае прозвішча і незганьбаванае шляхецтва. Мой прадзед – сын народжанага на катарзе сына Андруся Корб-Варановіча і ягонай жонкі Людвікі.
Пан Даніла пераможна ўсеўся за стол:
– Так што радаводам Вяжэвічаў я займацца не буду. Нават дзеля вас, спадар Скрыніч.
Правёў рукой па твары, нібыта хацеў сцерці гнеў, і працягнуў халодна-здзекліва:
– Вы, спадарыня, хацелі ведаць, як род Вяжэвічаў звязаны з родам Корб-Варановічаў? Сакрэту няма. Вяжэвічы былі слугамі Корб-Варановічаў шмат вякоў. Пасля таго, як у тых усё забралі, працягвалі служыць новым гаспадарам. Прычым ёсць версія, што яны паспрыялі знікненню старых. Паненка, вядома, пабачыла сваё падабенства з партрэтам якойсьці маёй прабабкі, здагадваюся, гэта партрэт Марыі Корб-Варановіч, які нядаўна прывезлі з Расеі. Яна выйшла замуж за аднаго з паўстанцаў 1831 года. Калі таго пасадзілі ў Бабруйскую крэпасць, Марыя памерла ад нервовай гарачкі. Так што прамых нашчадкаў у яе няма. Але вам, вядома, захацелася пацверджання свайго графскага паходжання. Мушу вас засмуціць… – гісторык пагардліва падціснуў вусны. – Гэтае падабенства між Вяжэвічамі і Корб-Варановічамі заўважанае не толькі вамі, яно цягнецца стагоддзямі. Выяўляецца не ў кожным пакаленні, але час ад часу ў абодвух радах паўтараецца адзін тып знешнасці. І тлумачыцца падабенства вельмі проста… Нехта з маіх продкаў упадабаў сімпатычную прыслужніцу. Але бастарды не могуць ні на што прэтэндаваць пры наяўнасці законных нашчадкаў. А тым больш у прамінулых стагоддзях яны былі ніжэй за прасталюдзінаў… – Асі здавалася, што Корб-Варановіч выгаворвае словы з садысцкім задавальненнем. – Запэўніваю, у навакольных вёсках заўсёды жыло шмат панскіх двайнікоў. Чулі наконт права першай ночы?
Арсенія больш не магла выносіць гэты абыякава-ненавісны голас.
– Нічога я не хачу! Не прэтэндую! Не трэба мне вашых… тытулаў! Усё! Спыняю гэтую дурацкую гульню! Адчапіцеся ад мяне… – вось сарамацішча – на слёзы прабіла. Ася ірванулася да дзвярэй, але яе затрымала жалезная рука Скрыніча. Ну так, “дэміург” Вячка, вядома, падрыхтаваў кручок для кожнай рыбіны…
– Спадар Варановіч, я пішу раман пра вашага прадзеда.
Твар гаспадара кабінета зноў страціў маску спакойнай пагарды.
– І… як вы трактуеце яго асобу? Як… шавініста? Русіфікатара, які не ведаў беларускай мовы?
– Не хвалюйцеся, гэта цалкам станоўчы персанаж… – запэўніў Вячка, учэпіста трымаючы знерваваную Арсенію за плечы. – Вядома, складаны, неадназначны… Як і ўсе іншыя мае героі. А другі герой – паэт Алесь Вяжэвіч. Вучань вашага дзеда, студэнт літаратурнага аддзялення філфаку.
– Вось як… – Корб-Варановіч спахмурнеў. – Тады вы павінны былі прачытаць у следчай справе прадзеда, якую ролю адыграў згаданы Вяжэвіч у ягоным лёсе. Алесь Вяжэвіч быў завадатарам у справе цкавання “расейскага дацэнта”. Прадзед пасля сябе дзённік пакінуў, апісвае ўсё…
– Я чытаў той дзённік. Вельмі шчыры, дужа эмацыйны… Але, згадзіцеся, і суб’ектыўны. Не ўсё так проста, спадар Даніла, – мякка прагаварыў Вячка, адпусціўшы нарэшце Асю, якая спыніла парыванні выскачыць з кабінета. – Ведаеце, я чытаў следчую справу і Алеся Вяжэвіча. І там цытуюцца лісты ў дэканат Корб-Варановіча, у якіх студэнт Алесь Вяжэвіч называецца зацятым нацыяналістам, вузкалобым фанатыкам, які служыць інструментам тых, хто адрывае беларускую мову ад славянскіх каранёў. Як вы ведаеце, Алесь Вяжэвіч сам быў арыштаваны і асуджаны да вышэйшай меры пакарання неўзабаве пасля таго, як загінуў ваш прадзед.
Арсенія разгубілася – яна ніколі ні ад маці, ні ад бабулі пра лёс свайго продка не чула.
– Так, ён загінуў, – на вуснах Корб-Варановіча крывілася жорсткая ўсмешка. – І татачка яго не выратаваў. Вы не гаварылі гэтай спадарыні, што адзін з яе продкаў, а менавіта бацька згаданага пакутніка Алеся, працаваў у НКУС? І якраз у той час, калі там канаў ад катаванняў мой прадзед.
Арсенія схаладнела і павярнулася да Вячкі… Гэта не можа быць праўдай!
– Ён быў проста ўрачом у турэмнай бальніцы, вы ж ведаеце…– ціха прагаварыў Скрыніч.
– Вы таксама ведаце, што такое турэмная бальніца трыццаць сёмага года! Працяг катавальні,— гарачыўся гісторык.
– У вас няма доказаў, што доктар Вяжэвіч прымаў удзел у допытах, – запярэчыў Скрыніч. –А можа, наадварот, ён нечым дапамог вашаму прадзеду?
– Ага, дапамог… Магу ўявіць. Вы проста не разумееце…– Корб-Варановіч усхвалявана счапляў-расчапляў пальцы. – Вяжэвічы і мы – гэта…
– Ну чаму ж, разумею, – перабіў Вячка. – Вечныя антаганісты. Глядзець спакойна адзін на аднаго не можаце. Паны і прыслуга. Законныя нашчадкі і бастарды. Каталікі і праваслаўныя. Заходнікі і ўсходнікі. Каты і ахвяры, якія мяняюцца ролямі. Але ў вас, вы самі гэта прызналі, адна кроў. Паглядзіце абодва, вам гэта нічога не нагадвае?
Скрыніч дастаў з тэчкі аркуш і паклаў на стол. Ася зацікаўлена схілілася. На пажаўцелай паперы быў намаляваны чорнай тушшу кубак... Каржакаваты, з гравіраванай паляўнічай сцэнай – хорт ляціць за лемпардам між дзівосных дрэў, на фоне востраверхіх дамкоў і цэрквачак. Выявы грубаватыя, трохі наіўныя, але непаўторна-выразныя, відавочна мясцовага майстра, не вучанага ў італійскіх майстэрнях.
– Пазнаю. Гэты кубак… дакладней, ягоная палова, дасюль захоўваецца ў сям’і Корб-Варановічаў, – ганарыста прамовіў графскі нашчадак.
– У бабулі ў буфеце таксама…– няёмка прамовіла Арсенія.
– Што? – недаўменна перапытаў Даніла Раманавіч. Ася сабралася з духам і прамовіла больш гучна:
– У маёй бабулі ў буфеце стаіць палова такога кубка. Яго некалі вось так, вертыкальна, рассеклі. Ён срэбны, толькі на ім вершнік з мячом, а не гэтая… пантэра.
– Лемпард, – аўтаматычна паправіў Корб-Варановіч. І зараз жа зноў усхадзіўся, як паверхня ракі ад вясла чоўна:
– Па-першае, гэта наш фамільны кубак, і я не разумею, чаму яго фрагмент павінен захоўвацца ў сям’і прыслугі. Па-другое, адкуль вы, спадар Скрыніч, пра гэтую рэч даведаліся?
– Са следчай справы Апанаса Іванавіча Корб-Варановіча,— адказаў Скрыніч, і памаранчавыя літары на ягонай майцы ў чаговы раз нагадалі, што не варта ўчыняць вайны. Гісторыка гэта не супакоіла:
– Выбачайце, але ўсё, што можна было знайсці пра майго прадзеда, я знайшоў, і гэтага аркушыка нідзе не…
– Запэўніваю, вы знайшлі далёка не ўсё, – перабіў Скрыніч. – У мяне, так бы мовіць, свае крыніцы і сувязі… Таму й кажу – вы павінны далучыцца да маіх… нашых далейшых росшукаў.
Маніпулянт Вячка дастаў яшчэ адну пажаўцелую паперку, спісаную ад рукі сінім атрамантам, няроўным, нервовым почыркам:
– Вось, зірніце… Уласна кажучы, з гэтай паперкі і пачалася мая задума рамана. Вы маглі чытаць скарочаную версію следчай справы, перададзеную на захаванне ў агульны архіў органаў. А мяне дапусцілі яшчэ і да такіх-сякіх папер з канфіскаванага архіва Апанаса Іванавіча, якія дужа зацікавілі следчых. Сярод іх – тастамент Алехны Корб-Варановіча, складзены ў час княжэння Жыгімонта Аўгуста. У справе захоўваўся спіс з яго, зроблены вашым прадзедам.
Вячка працягнуў аркуш. Граф прагна схапіў яго і пачаў чытаць, прамаўляючы ўслых:
– Так… Тэкст сапраўды падобны да шаснаццатага стагоддзя… “То ест тестамент остаточное волі моее… Естлі бы пан Бог смерть на мене допустіл рачіл, так водле волі моее хочу меті, а не іначей…“ Ну, гэта не вельмі цікава… Абавязковыя формулы… “Тело мое мае быць погребено і поховано ведля обычаю, одна прецесея в шесть свечок ляных у Ройно, у царкве святого Іосіпа, прадедом моім паном Іосіпом Вороновічем будованою. А куфар мой поставіць у царкву светого Юры, до магілы прадзеда майго Юры Вороновіча, уваход жа туды тылько пану Богу і старейшым од роду ведомы, дзеля таго, каб было чым справджваць запаведанае”. Нічога не разумею… – Корб-Варановіч нават апусціў аркуш з тастаментам. – У шаснаццатым стагоддзі ў Ройна Язэп Варановіч пабудаваў царкву ў гонар свайго нябёснага апекуна Святога Язэпа… Яна прастаяла да часоў Хрушчова. А Юры Варановіч, брат Язэпа, загінуў рана, і пра царкву святога Юрыя ў ваколіцах Ройна я ніколі не чуў. Магілы Корб-Варановічаў усе былі ў царкве святого Язэпа. Праўда, праверыць не магу, калі царкву ўзарвалі, то і сутарэнні вычысцілі ад княскіх парэшткаў… Прырабілі да руінаў дах і бульбу там захоўвалі. – І пачаў чытаць далей. – “Его кролевской мілості, пану моему мілостівому, два кубкі позолотістые с коралевымі рогамі. І два кубкі одностайные роботы нурумбергское между іншымі моімі наболшіе, зверху і знутра позлотістые, а к тому налівка з медніцаю сребраные”… Так, гэта наўрад пра той самы кубак… Ага, вось… “Потомкові моему Андрею, естлі ему пан Бог здоровье рачі дать, все іменье мое стоячое, што навечность маю в местском праве в Городеі, Жеславлі…”
У дзверы кабінета настойліва пагрукалі, ва ўнісон грукату жаласна заверашчаў на стале тэлефон, нібыта нехта наступіў яму на шнур.
– Я заняты! – раўнуў Корб-Варановіч у шчыліну, якая нясмела пачала ўтварацца між дзвярыма і дзвярным касяком. Хтосьці па той бок дзвярэй спалохана вохнуў, шчыліна знікла. Тэлэфон працягваў верашчаць, а тут і мабільнік азваўся “Паланезам Агінскага”, але граф нібыта не чуў, працягваючы ўчытвацца:
– А гэта дакладна пра наш кубак: “І полову кубка сребного, малюнкамі прыкрашоного, на особлівое захованіе, дзеля того, што кубок той ад продка нашого пана Іосіпа Вороновіча достаеться, і дорожей перлов і золата, і перстней са смарагдамі, бо кроў у ім. І другой половы не шукай, пакуль не надарыцца, што пан Іосіп заповедовал і што я тобе, пане Андрей, оповедывал, як ты сыну свойму старейшому оповедуеш, і кубак на алтар цэлы стане тылько з чатырох рук і з одной крыві. Так же опісую пріятелем своім, пану Янові і пану Юркові Мазынам по сту чірвоных золотых… Барва моя люнская, доломаны, і дылеі, і шапкі – служебніком моім. Рызы моі одомашковые і стыхар, і епітрахею на церков Святого Іосіпа”.
Дзверы ізноў рыпнулі…
– Сказаў жа, заняты – прыду праз дзесяць хвілінаў,— раўнуў у той бок Корб-Варановіч і вярнуўся да тастаменту. А ён сапраўдны дыктатар, запалохаў, відаць, падначаленых так, што па адной масніцы перад ім ходзяць.
– Далей згадваюцца яшчэ сябры, прыслуга… Міласэрныя ўчынкі… На сірот, удоваў… Гэта прапусцім… “Слугам нашыім Вяжэвічам надалей і павек лес наш вартоваці, і ані з лесу того з іх нікого не згоняці, і ані нічого з маетносці іх не адбіраці, і веры іх не чапаці, у імя святого Юр’я і волі продкове. Пісан у Ройна, року Божаго нароженья тісяча пятьсот пятьдесят шостого, месяца мая осмого дня”.
Граф, узрушаны, як дзіця, якому падарылі замест чаканай машынкі сапраўдны камп’ютар, працягваў разважаць над сакрэтамі тэстаменту, па ранейшаму ігнаруючы скаргі тэлефона, да якога далучыўся паланэзам графскі мабільнік. А Арсенія з багавейлівым жахам глядзела на Вячку, страшэнна задаволенага сабой, як цыган, што прадаў за рысака сляпую кабылу. Знайшоў усё-ткі артэфакт для завязкі сюжэта! І прыдбаў яшчэ адну марыянетку. А падрабіць мову дакумента шаснаццатага стагоддзя – яму на раз…
– Не сумнявайцеся, дакумент сапраўдны! У мяне толькі копія. Дам спасылку на піцерскі архіў, які толькі нядаўна рассакрэцілі – праверыце, – нібыта адчуў сумненні гераіні аўтар.
– І што далей? – змрочна прагаварыла Арсенія. – Будзем на кубку гадаць? Закінутыя скарбы шукаць?
– Беларусы шмат вякоў не могуць адшукаць самі сябе, – загадкава прагаварыў Скрыніч. – Ненавідзяць адно аднаго, знішчаюць адно аднаго, адмаўляюцца адно ад аднаго… Дзе за ўвесь час існавання Вялікага княства Літоўскага хоць адзін дакумент, напісаны на той мове, якая сёння называецца літоўскай? Усё, усё было – на беларускай… Дакументы, дыпламатычная перапіска, нават лісты Вітаўта і Ягайлы! – Вячка стукнуў кулаком па калене, нібыта з ім нехта тут спрачаўся. – У княстве згодна перапісу 1528 года восемдзесят адсоткаў шляхты былі беларусы! Ліцвіны! А сёння літоўцы прыязджаюць на экскурсію ў “былыя калоніі” і расказваюць, як іхнія рыцары “агнём і мячом” заваявалі гэтыя землі… А мы сціпла мэкаем, што й сапраўды, мабыць, па ўласнай гісторыі ля сценачкі хадзілі… Што тыя скарбы! Мяне больш цікавяць людзі. Мяне цікавіць мой апошні раман. Чаму ўзнікла варажнеча між Вяжэвічамі і Корб-Варановічамі, такімі падобнымі між сабою? Пра якую таемную царкву ідзе гаворка ў родавых дакументах? Што мусілі здзейсніць нашчадкі Корб-Варановічаў з гэтым кубкам, чаму ён рассечаны, чаму захоўваецца ў абодвух сем’ях? Пакуль трэба сабраць усё, што мы ведаем. Ты, Арсенія, сваякоў параспытваеш, спадар Даніла таксама сямейныя таямніцы страсане… Пра шаснаццатае стагоддзе наўрад хто памятае. Але нашы бліжэйшыя героі – Апанас Корб-Варановіч і Алесь Вяжэвіч заслугоўваюць надзвычай пільнай увагі. Пакідаю вам гэтую копію, у мяне яшчэ асобнік ёсць. Вы згодны, спадар Даніла?
Корб-Варановіч падняўся з-за стала і наблізіўся да някліканых гасцей. Парушынкі таньчылі ў сонечным промні, што працягнуўся між ім і Асяй з Вячкам, нібыта прывідны меч. Арсенія скурай адчувала небяспеку, якая сыходзіла ад гэтага волата, ад ягонай магутнай, але падцягнутай, – ані каліва тлушчу, адны цягліцы – паставы… Гэта цяпер у фільмах пра баявыя мастацтвы героі такія сабе шчуплыя ды жвавыя, як шалёныя конікі, а раней вой павінен быў быць вось такі – плячысты, упэўнены, здольны ўзняць двуручны меч і біцца нават са смяротнай ранай… Ён страшны ў гневе, але ж як спакойна і ўтульна – за спінай такога, калі ён цябе абараняе…
Для Асі гэты ваяр быў з варожага войска.
Граф нервовым жэстам адкінуў валасы з упартага ілба.
– Калі я адмоўлюся, гэта ж нічога не зменіць? Вы ўсё роўна нешта напішаце, дафантазіруеце… Я ўжо здагадаўся, што прататыпы вашых герояў – не толькі мой дзед, але й я з гэтай спадарыняй. Што ж мне, забіць вас на месцы, каб гэтага пазбегнуць? – на хвілю Арсеніі падалося, што Корб-Варановіч змагаецца з жаданнем здзейсніць сваю прапанову. – Паэтам дадзена асаблівая ўлада. Гэта нават Аўгуст Актавіян усвядоміў, хоць і саслаў Вяргілія мерзнуць у Адэсу. Не сумняюся, у вас атрымаецца чарговы выдатны раман. І мне, і маім магчымым нашчадкам далей з гэтым жыць. Што ж… – гісторык тужліва ўздыхнуў. – Зараз я дужа заняты. Рыхтуем зборнік дакументаў да юбілею інстытута. А вось у пятніцу, гадзіны ў тры, пастараюся вызваліцца і нешта пашукаць па тэме. Прыходзьце сюды, а вы… спадарыня Вяжэвіч, не забудзьцеся прыхапіць вашу палову майго кубка.
Вядома, слова “майго” было вымаўлена з адмысловым націскам.
Калі яны выходзілі з Шэрага Гмаху, Ася папыталася Вячку:
– Слухай, а гэта праўда, што ён сказаў пра майго продка з НКУС?
Вячка падумаў, пакорпаўся ў тэчцы і дастаў адтуль тры аркушы, з самага пачатку рукапісу. Потым дадаў яшчэ некалькі з канца.
– Вось, пачытай… Гэта самы пачатак рамана, пралог, а гэта – чацвёрты раздзел. Вядома, толькі рэканструкцыя плюс фантазія.
…Лісцё каштанаў памірае вельмі непрыгожа. Яно скручваецца, згінаецца, як пальцы муміі, робіцца іржава-брунатным і падае цяжка, з панылым шоргатам, без спробаў узляцець, затрымаць падзенне. Ася назнарок наступала на скурчаныя лісты каштанаў, якія душыліся пад нагой, як вусені. На працу вяртацца бессэнсоўна – праз гадзіну канец працоўнага дня, дый адна думка пра Шэрую Будыніну выклікала агіду і камяк страху пад горлам. Як у школьніка пры думцы пра заўтрашнюю кантрольную. Хаця Скрыніч паабяцаў пагаварыць з яе начальнікам, выявілася, прыхільнікам ягоных раманаў, і замяць ейны сённяшні прагул, але Ася не была пэўная, што любоў да фэнтэзійна-авантурных раманаў на мове здольная пераважыць сокал-прынтаўскую ссунутасць на дысцыпліне. Рэдактарка брыла па вуліцы, стараючыся не сутыкацца з мінакамі, якія спяшаліся, спяшаліся, спяшаліся. Яна паглядала час ад часу на свае пярсцёнкі з рознакаляровымі каменьчыкамі. Яшма, сердалік, змеявік, кашэчае вока… І як ніколі адчувала сувязь з імі: таксама – паўкроўкі, паўвысакародныя… Але Ася не мела й найменшага жадання мяняць іх, надзейных, сціпла-прыгожых на бліскучыя і дарагія. Які ж гэты… Корб-Варановіч… нягоднік. На чысціні крыві ссунуты. Рыцар, разумееш! А не выключана, што якісь ягоны прадзед-граф ейную прабабулю, простую дзяўчыну, жорстка згвалціў! Таксама, відаць, здаровы быў, як конь… А гэты, нашчадак, сядзіць, важны, як манарх, паперкі перабірае – з такімі плячыма… Няхай бы мяхі з бульбай пацягаў ці гной параскідваў, раз сілы падзець няма куды!
Арсенія зласліва ўявіла, як Корб-Варановіч у ватоўцы і дзіравых нагавіцах арудуе віламі, а на твары ў яго грэблівая няшчасная міна… І аж заўсміхалася.
А калі на часопісным століку Асінай кватэры дымілася гарбата з бергамотам, Ася змусіла сябе дастаць з сумкі Вячкавы аркушы. І пачала чытаць з пачуццём нядбайнай гаспадыні, якая адчыняе накрыўку забытага месяц назад пад сталом рондаля з супам.
“Ён ведаў, што іншай працы ў яго ўжо ніколі не будзе. Занадта шмат бачыў і чуў за апошнія гады. Такі, як ён, можа толькі памяняцца лёсам з кімсьці з тых, каго лячыў у турэмнай бальніцы...”
Раздзел 5. Вежа Грыфонаў і генерал-маляр
Двор быў вузкі і гулкі, нібы калодзеж. У промнях нізкага сонца, якое, здавалася, ляжала проста на высокім даху аднаго з дамоў, сцены, фарбаваныя ў колер паранага малака, свяціліся самі па сабе, а вокны чарнелі, як студні... На гэтым фоне цагляная вежа, цёмная, магутная, змрочная, вышынёй у тры паверхі, выглядала як пракаветны цмок, што скамянеў у чаканні забойцы ў бліскучых латах. А яшчэ вежа нагадвала трубу, і, хутчэй за ўсё, ёю і была, і страшна ўявіць, якая пад ёю магла зеўраць печка. Падабенства з трубою падкрэслівалі два жалезныя абручы, якія абхоплівалі волатаў стан.
У двары, як вада ў калодзежы, стаяла цішыня, разбаўленая таямнічым шамаценнем – на гарышчах дамоў, ды і ў самой, відаць, вежы сяліліся галубы, і час ад часу ўніз, нібыта проста з неба, зляталі пёркі. Дастаткова, каб прасякнуцца містычным трымценнем… Але камсамольцы, вядома, не маглі паддацца гатычнай містыцы.
– Вось яна, вежа грыфонаў! – ціха прамовіў Алесь. – Таварыш Павал не падмануў… Як толькі пачуў, што нам на сёмую лінію Васільеўскага вострава, дом шаснаццаць, адразу ўзрадваўся. Вось шанец убачыць унікальны помнік старога Санкт-Пецярбурга!
– І што тут унікальнага? – прабурчэў Хведар П’янкоў, зусім здарожаны, так што ягоны вастраваты нос, падобны да стрэлкі компаса, паказваў усё больш не наперад, а на піцерскую, а цяпер ужо ленінградскую, брукаванку. – Проста вялікая цагляная труба.
– Таварыш Павал расказваў, што вежу пабудаваў у васемнаццатым стагоддзі аптэкар Вільгельм Пель. Знакаміты фармацэўт… Ён, між іншым, прадаваў імператарскаму двару адмысловыя лекі “Спермін-Пель”, ад старэння і нямогласці… Рабіў ён гэты спермін… – Алесь вінавата зірнуў на Вераніку, за плячом якой заззяла здагадлівай ухмылкай фізіяномія Аўтуха,—не скажу, з чаго. Але “пастаўшчыкамі сыравіны” былі парсючкі і… кашалоты. А сын Вільгельма вынайшаў медыцынскую ампулу… Да яго ў госці прыходзіў Мендзялееў. У гэтым вось доме была аптэка і лабараторыя. Старэйшы Пель захапляўся алхіміяй, а ў гэтай вежы разводзіў грыфонаў.
– Падобных да арлоў? – прашаптала Вераніка Манцэвіч, на якую відочна ўсё-ткі паўплываў гатычны антураж.
– Яны напалову арлы, напалову ільвы, – патлумачыў Алесь, усё гэтак жа не павышаючы голасу. – Галава і дзюба арла, крылы… Астатняе ільвінае. У старажытнасці верылі, што грыфоны водзяцца ў Скіфіі. Ахоўваюць багацці. А замест яек нясуць каштоўныя камяні – агаты. Скіфы нават паказвалі прыхадням вялізныя косткі, якія нібыта належалі грыфонам – каб адпалохаць ад сваіх скарбаў.
– Паўсюль цемрашальства, паўсюль багацеі людзей дурылі, – змрочна зазначыў Аўтух Папара, адзіны з кампаніі апрануты ў сапраўдную вайсковую форму – гімнасцёрка, падпярэзаная пасам з начышчанай спражкай, галіфэ, боты... Меў права – чырвонаармеец у запасе, і каб не намагаўся з усіх сілаў здавацца старэйшым, чым насамрэч, выглядаў бы нават пры ягоным дзіцячым круглым тварыку з рэдкімі светлымі вусікамі цалкам салідна.– Навошта твайму Пелю былі грыфоны?
Зверху павольна пралунала-зляцела шэрае пёрка. Вераніка нават спалохана адсунулася, каб яно не кранулася яе. Алесь павагаўся, ці варта выяўляць далей абсалютова непатрэбныя камсамольцу веды, атрыманыя ў бацькавай хатняй бібліятэцы, у якой было поўна літаратуры па гісторыі медыцыны яшчэ дарэвалюцыйных часоў:
– Алхімія ставіла за мэту здабыць філасофскі камень, які дае несмяротнасць і веды. Гэта быў вельмі складаны працэс, і на нейкім этапе са звычайных металаў у ім утваралася золата. Ну, дакладней, цёмныя людзі верылі, што яно павінна ўтварацца. Залаты грыфон і ўвасабляў гэтае золата. Таму й распавядаюць байкі, што грыфоны выляталі з вежы. Пель, ясная справа, нешта там плавіў-пераганяў, з трубы вылятаў дым… А забабонныя людзі бачылі ў ім міфічных істотаў. Дый цяпер… Кажуць, апоўначы з вежы вылятаюць нябачныя грыфоны, і толькі адлюстраванні іх можна пабачыць у шыбах гэтых дамоў.
Вераніка аж перасмыкнула плячыма ў тонкай сіняй кофтачцы, нібыта змерзла – здавалася, двор паглядаў на гасцей дзесяткамі таямнічых вачэй, і ад гэтага холад ішоў па скуры.
– Вось пра што табе распавядаў таварыш Гукайла, калі ты хадзіў да яго ў інстытут кінематаграфіі, – асуджальна прамовіў Аўтух. – Сярэднявечныя байкі распаўсюджвае. Несалідна для камуніста і прадаўжальніка справы Маякоўскага! Нічога я ў гэтай старой развалюсе асаблівага не бачу. Толькі выгляд двара псуе. Пафарбаваць ды аддаць піянерам пад які авіамадэльны гурток. Я б лепей яшчэ раз на Смольны паглядзеў, на “Аўрору”!
– Правільна! – падтрымаў Аўтуха Хведар, рассякаючы паветра рукой, нібыта яно было вінаватае. – Чаго сюды прыцягнуліся? Два дні тупаем па Ленінградзе. Усё, што трэба, сабралі, партрэт ворага савецкай улады Корб-Варановіча ўсімі фарбамі ззяе. Чаго яшчэ? Нашто нам ягоная жонка, белагвардзейскае адроддзе? Запэўніваю – будзе выгароджваць мужанька ды ілгаць.
Алесь упарта пакруціў галавой.
– Мы павінны сабраць усё, што можна! Гэта няварта савецкага чалавека – кідаць справу таму, што стаміліся. Урэшце, у спісе для апытання, які ты, Хведар, склаў, не было ніводнага сапраўды блізкага Корб-Варановічу чалавека. Адзін дацэнт увогуле ўвесь час збіваўся на тое, што ён не менш таленавіты за Варановіча, ды згадваў, што калі яны з ім у аспірантуры вучыліся, Корб-Варановіча ўсе хвалілі незаслужана, а яго, небараку, не заўважалі. Калі чалавека жаба душыць, яна яму на лоб таксама кляйно ставіць.
– Ты што, сумняешся, што сведкі гаварылі праўду? – з ледзь заўважнай пагрозай азваўся Хведар. – Ці захацелася даведацца пра светлы бок нашага… героя?
Вераніка асуджальна паглядзела на Хведара.
– Ну што ты чапляешся! Урэшце, можаш пачакаць на двары. Калі ўжо прыйшлі сюды, дык трэба даводзіць да канца. А то грыфоны задзяруць. Чаго нам баяцца? Мы з гэтай Варановічавай пані пальчаткі зараз паздзіраем!
Дзяўчына засмяялася, перакінула залатую касу з плечука на плячук… У трох спадарожнікаў мімаволі перахапіла дыханне. Якія пасля гэтага аргумента ў праўдзівага хлапца могуць быць пярэчанні?
У пад’ездзе невыносна смярдзела смажаным селядцом, катамі, квашанай капустай… Увогуле, не атрымлівалася дакладна вылучыць асобныя партыі ў гэтай сімфоніі смуроду. За аднымі дзвярыма пакутліва аганізаваў гармонік. Кватэра нумар шэсць знаходзілася на трэцім паверсе. Прозвішчы жыльцоў на заквэцаным аркушыку ля дзвярэй – адны дапісаныя, другія выкрасленыя, значыліся густа, як прусакі на нямытай патэльні, прачытаць немагчыма, каму колькі разоў належала званіць. Тым больш званок не працаваў. Алесь рашуча пастукаў, яшчэ раз, і яшчэ, але не з’явілася нават прывіду аптэкара Пеля. Хаця ў кватэры дакладна нехта быў – жаночы голас прамаўляў нешта няўхвальнае, бразгалі тазікі… Аўтух з усяе моцы штурхануў цяжкія дзверы са шнарамі ад сякеры, і яны раптам расчыніліся. Цяпер да смуроду на лесвіцы дадаўся цёплы пах прыгарэлага цеста з кватэры. А паесці было б нядрэнна…
Алесь адагнаў няпрошаныя гастранамічныя думкі.
– Ёсць тут хто?
Кватэра як відаць нагадвала мурашнік, завешаны цынкавымі тазікамі, кожны катух тут быў прыстасаваны да жылля. З аднаго з адсекаў вызірнула кабета ў шэрай кофце з падкасанымі рукавам і сіняй паркалёвай спадніцы, з неахайным сівым вузлом на галаве, падобная да булачніцы, у якой дзятва толькі што пакрала ўсе булкі. Пантофлі на ейных нагах нагадвалі двух раздушаных трамваем пацукоў.
– Чаго трэба?
– Тут жыве грамадзянка Марына Паўлаўна Корб-Варановіч?
Нават касцяныя гузікі на кофце кабеты заззялі зласлівай радасцю.
– Нарэшце! Дайшло да жылкома, што тут прапісаны шкодны елемент, які перашкаджае жыць пралітарыяту.
– Ты ўжо пралітарыят, Марфа! – азваўся з глыбіні пакоя, з якога вызірнула кабета, насмешны мужчынскі голас з п’янаватым хрыпатком. – Ці даўно семкі на Віцебскім вакзале прадавала? Не слухайце яе, грамадзяне начальнікі, Марынка добрая баба. І сынок яе харошы. Ціхія, спагадныя…
– Маўчы, боўдзіла! А то за сваёй Марынкай зараз у кантору пойдзеш! – лена гукнула кабета ўглыб пакоя і зноў утаропілася ў Аўтуха, чыя вайсковая форма, безумоўна, была для яе гарантыяй навядзення парадку ў кватэры і надзеяй адхапіць пару лішніх метраў за кошт выселенай “контры”. – Там яны жывуць, елементы, па правы бок калідора, апошнія дзверы. Дома яна, нават калі не адчыніць. Вы, таварыш начальнік, разбярыцеся, з чаго гэта нейкая пані будзе пакой займаць, які пралітарыяту належаць павінен! Да яе ўвесь час муж-буржуй прыязджае, у акулярах і капелюху. Прадукты чамаданамі возіць! Мальцу свайму веласіпед купіў. За якія грошы? Яна нават хрысціцца – сама бачыла! А я свядомая, я ў Бога не веру! Чуеце, людзі, зараз Марынку высяляць будуць!
Апошнія словы цётка крычала ўжо за спінамі студэнцкай дэлегацыі.
Напэўна, тыя крыкі было добра чуваць і ў апошнім пакоі справа па калідоры. Таму што дзверы яго адчыніліся, варта было Алесю адзін раз нягучна стукнуць.
Худзенькая жанчына з укладзенымі на галаве русявымі косамі, у штапельнай сукеначцы ў дробныя брунатна-бэжавыя кветкі з бялюткім каўнерам з усіх сілаў намагалася захоўваць спакой і выглядаць годна. Але тонкая яе рука, што трымалася за сцяну, дробна дрыжэла. Гэта было вельмі непрыемна назіраць, і Алесь перавёў вочы на твар з далікатнымі нервовымі рысамі.
– Вы Марына Корб-Варановіч? Мы з Беларусі, з Менску. Студэнты універсітэта.
У вялікіх блакітных вачах, абкружаных тонкай сеткай зморшчын, палыхнуўся жах.
– Што… што з Апанасам?
– Ды нічога з ім не здарылася, не хвалюйцеся вы так, – гэта прамовіла Вераніка, якая чамусьці страціла ваяўнічы запал.
– Мы проста хочам спытаць тое-сёе, – Аўтух Папара, які лічыў сябе чалавекам бывалым, адагнаў няёмкасць, як класавага ворага. – Можа, мы зойдзем? У вас тут шумна, на калідоры…
Жанчына неахвотна зрабіла запрашальны жэст, і студэнты ўваліліся ў пакой, у якім адразу стала невыносна цесна. Алесь з цікаўнасцю агледзеўся. Абстаноўка была спартанская. Шафа, два жалезныя ложкі з худымі коўдрамі, два старыя крэслы, стол, накрыты вязаным карункавым абрусам, на ім парцалянавыя кубкі. Хіба што магло палічыцца раскошай – кнігі на паліцах, збольшага энцыклапедыі ды слоўнікі, і чорнае піяніна, уціснутае ў кут ля дзвярэй, як збяднелы родзіч. Ніводнай фотакарткі, ніводнага партрэта. Алесь падумаў, што гэта падазрона. За вакном бачна асветленая сонцам верхняя частка вежы грыфонаў.
– Што вы хацелі ў мяне спытаць?—Марына Паўлаўна Корб-Варановіч стаяла на фоне акна, таненькая, спалоханая, упартая… Алесь, які так ірваўся сюды, разгубіўся, не ведаючы, з чаго пачаць – не пачнеш жа “я ненавіджу вашага мужа, ён вялікарускі шавініст”… І зноў праявіўся Аўтух.
– А чаму вы зноў да Апанаса Іванавіча ў Менск не пераедзеце?
Жанчына не зварухнулася.
– Яму там і без нас цяжка. А ў мяне тут цікавая праца. Я касцюмер у тэатры Ленсавета.
– А ў якасці каго ваш муж у Лаўрына Карыбутовіча служыў? – гэта ляпнуў Хведар П’янкоў, ды яшчэ такім здзекліва-ўладным тонам, што Алеся перасмыкнула. Калі гэта Хведар-вятрак навучыўся так прамаўляць? Гаспадыня ганарліва закінула галаву, Алесь падумаў, так робяць, каб не праліліся няпрошаныя слёзы.
– Колькі можна… Я ўсё шмат разоў распавядала вашым калегам яшчэ ў Менску. Усё сто разоў імі ж праверана. Так, мой стрыечны брат Паўлюк у 1918-м патрапіў у атрад Карыбутовіча “Ваўкалакі”, але ў тым жа годзе і загінуў. Яму было ўсяго семнаццаць. Мы не мелі з ім аніякай сувязі. Ні я, ні тым болей мой муж. Апанас Іванавіч увогуле тады быў мабілізаваны ў Чырвоную Армію, на пасаду ўпаўнаважанага па рэквізіцыі фуража. А я ў 1918-м нарадзіла, у маці ў Клецку, роды былі цяжкія, Паўлік з’явіўся на свет вельмі слабенькі… Так што, самі разумееце, нам было не да ўдзелу ў контррэвалюцыі.
Жонка дацэнта гаварыла дастаткова цвёрда, з ледзь прыхаваным гневам. Што ж, цяпер зразумела, чаму Корб-Варановіч не вязе сваячку белагвардзейца ў Менск. Алесь намагаўся прымусіць сябе ўзненавідзець і яе, як ейнага мужа. Але тонкія рукі, якія абсівералі, відаць, ад халоднай вады, і такая кранальна ганарлівая пастава, сукеначка з таннага штапелю і стамлёны блакіт вачэй, абкружаных зморшчынкамі, нічога агульнага не мелі з вобразам ворага. Вось слінцяй, аблаяў сябе Алесь і азірнуўся на Вераніку, якая стаяла, падціснуўшы вусны, у самых дзвярах і ўпарта маўчала. А яшчэ збіралася “пальчаткі здзіраць”.
– А дома Апанас Іванавіч калі-небудзь размаўляў па-беларуску? – гэта Аўтух вымудрыўся. Трэба ж, якое хітрае пытанне… Гэта не пугаю па вадзе – нешта з’ясуецца. П’янкоў вунь як вушы натапырыў, быццам збіраецца імі матылёў лавіць.
– Апанас Іванавіч выдатна валодае дзесяццю мовамі, – холадна адказала Марына Паўлаўна. – Роднай мовай ён лічыць беларускую. І, вядома, ён размаўляў і на ёй. Як і на рускай. Што ў гэтым злачыннага? – і раптам маска абыякавасці зноў зляцела з яе.
– Усё жыццё цкуюць чалавека! За што? – жанчына дастала з шуфлядкі стала тэчку, развязала тасёмкі. У тэчцы захоўвалася некалькі газетных выразак і спісаныя ад рукі аркушы.
– Гэта яшчэ дарэвалюцыйнае… “Студент из Западных губерний Корб-Воронович проявил возмутительную приверженность к не заслуживающим доверия теориям профессора Евфимия Карского. И более того, в своей работе, представленной на соискание места в аспирантуре при кафедре языковедения пошел еще дальше своего учителя, утверждая, что белоруссины – не исконная часть русской народности, и их диалект должен не ассимилироваться, но, наоборот, фиксировать и усугублять свои отличия от общеупотребительного русского языка. Мы, группа студентов филологического факультета, истинных патриотов великой России, требуем исключения из университета господина полячишки Корб-Вороновича”. Вы ведаеце, што пасля гэтага ліста Апанасу давялося пайсці на фронт?
Марына Паўлаўна брала ў рукі аркуш за аркушыкам:
– “Вредоносные идеи сепаратистского кружка про-западных настроений… Среди участников выделяется студент Афанасий Корб-Воронович, считающий себя “белорусом” и говорящий об угнетении в российском государстве национальностей”. “Мы вас, жидомасонов, насквозь видим, и происки ваши против великого русского народа будем сурово наказывать”. Гэта ананімны ліст, падкінулі ў пошту.
Марына Паўлаўна сабрала паперкі ў тэчку. Алесь зразумеў – захоўвае ў спадзеве выдаць Корб-Варановіча за ахвяру царскага рэжыму. А жанчына горка прагаварыла:
– Ён адпакутваў тут за сваю беларушчыну напоўніцу. Цяпер вы мучаеце яго там. Чым ён гэта заслужыў? І чаму вы, ягоныя землякі, хочаце яго смерці?
Алесь апусціў вочы. Ён ніколі не думаў, што станецца з Корб-Варановічам, калі яны дамогуцца свайго. Хацелася толькі, каб ненавісны прафесар перастаў у іх выкладаць, і ўвогуле куды-небудзь знік… А ён жа можа знікнуць і на Салаўкі, ці… Вось жа – стаіць сталая жанчына, якая ўжо сівее, у сваім уласным пакойчыку. Перад ёю чацвёра смаркачоў, і яна не можа іх вытурыць. Гэта яны нібыта маюць уладу зрабіць з ёю ўсё, што заманецца…
Недзе прабіў гадзіннік: адзін, два, тры, чатыры…
– А вы можаце даць нам гэтыя дакументы? – Хведар прагна цягнуў руку да тэчкі, але Марына Паўлаўна схавала яе ў стол.
– Вазьміце ордэр на ператрус і забірайце ўсё.
– Так ужо і ўсё? Ёсць такія таемныя месцы… Сховішчы… Падземныя, напрыклад… Дзе цэлая банда схавацца можа.
Алесь так і не зразумеў, ці Хведар ведаў, на што намякае, ці атрымалася выпадкова, але гаспадыня пакойчыка зноў збялела і затрэслася, як быльнёг на вятры.
– Магу толькі паўтарыць – я не ведаю нічога пра белагвардзейскае сховішча ў падпольнай царкве! Не бачыла я ў Ройна ніякай другой царквы, акрым той, што ўжо рэквізавалі пад зернясховішча. І Апанас не бачыў. Гэта мясцовы міф, казка, легенда, якім ужо некалькі стагоддзяў. Апанас проста запісаў ад якогась стогадовага дзеда, змясціў у свой зборнік… Такія легенды маюцца ў кожным фальклоры – праклятыя храмы на дне возера ці пад курганам. Гэта ўсё роўна што патрабаваць дакладны адрас пячоры, дзе сядзіць цмок.
– Добры дзень! – хлапечы голас прагучаў за спінамі дэлегацыі. Госці расступіліся, прапускаючы ў пакой бялявага хлопчыка гадоў адзінаццаці, у белай кашульцы з піянерскім гальштукам. Ён быў вельмі падобны да маці. Вялікія блакітныя вочы, тонкія вусны… Хіба ўпарты высокі лоб – як у Корб-Варановіча… Ды і ў Алеся Вяжэвіча.
Хлопчык стаў побач з маці, у адной руцэ ён трымаў парусінавы партфель, а другую вельмі па-даросламу, нібыта абараняючы, паклаў Марыне Паўлаўне на плячук. Гаспадыня паглядзела на сына, і твар яе прасвятлеў пяшчотай і гонарам. Калі яна перавяла позірк на прыхадняў, яны адчулі, што ў іх ахвяры з’явілася моц.
– Спадзяюся, адказала на ўсе вашыя пытанні. А цяпер папрашу пакінуць нас. Паўліку трэба займацца.
У двары па-ранейшаму было ціха і бязлюдна, хаця з суседніх вуліц даносіліся грукатанне ламавых рамізнікаў, крыкі тачыльшчыкаў, малочнікаў, веташнікаў ды верашчанне дзятвы. А тут з вежы грыфонаў вызіралі нябачныя пачвары. Алесь нібыта заўважаў іх жоўтыя вочы-агеньчыкі ў чорных прагалах пад дахам вежы.
Вераніка, якая ўвесь час візіту маўчала, прамовіла ціха:
– Не варта было заходзіцца. Толькі… зблытала яна мне ўсё.
– Ну чаму ж не варта? – маленькі твар Аўтуха скрывіўся ад зласлівай радасці. – Белякоў трэба прыціскаць да пазногця, не шкадуючы. Я ўжо нагледзеўся, калі мы белабандытаў на Случчыне ганялі… – Аўтух чамусьці азірнуўся, нібыта баяўся, што на яго зараз наляцяць залатыя грыфоны ці тыя белабандыты. – Здараецца, такая кабета плача, і плача, і такая ўжо няшчасная, і такая бяскрыўдная – папхні-павалюся… А яе мужык у гэты час затаіўся на гарышчы і стрэльбу на нас навёў… І толькі й чакае, каб мы зручна павярнуліся, каб усіх перастраляць, як зайцоў. І дамачка пра гэта цудоўна ведае, таму й захліпаецца, як паламаная катрынка.
– Ну навошта вы так, – спахмурнела Вераніка. – Што яны могуць нам зрабіць, гэтая Марына Паўлаўна і яе сын? Толькі – паплакацца…
– Вось бачыш, ты паддалася ўплыву ворага! – зласліва ўзрадваўся Аўтух. – Гэта вельмі лёгка. Вунь як Міхась Зарэцкі – якім здаваўся нашым, чырвонаармеец, талент! А цяпер – калі ласка. Паслугач фашыстаў! Аднойчы звярнуў са сцежкі…
– Чакай, Аўтух, – не пагадзіўся Алесь. – з Зарэцкім – дакладна памылка выйшла. Як там яго назвалі ў “Рабочым” – “Взбесившийся мелкий буржуа”? Ды хіба так можна! Ну, памыліўся таленавіты пісьменнік, але ж ён у рэвалюцыю верыць! У Беларусь!
– Веру ў рэвалюцыю трэба кожны дзень абнаўляць! – пафасна, як і ўсё, што ён пісаў, вымавіў Папара, і Алесю раптам зрабілася неяк непамысна. І страшна… Ці сам ён, Алесь, не памыліцца аднойчы? Ці… Вераніка? Непрадказальная, гарэзная Вераніка, дачка чыгуначніка, якая любіць бегаць па рэйках і збіраць жаўтацвет на адхонах, чытае Жуля Верна і ведае на памяць “Дванаццаць” Блока? Што, калі аднойчы і Вераніку выкрыюць, як “абмыліўшуюся”? Ці зможа Алесь адмовіцца ад яе вось так, як зараз павінен адмовіцца ад Міхася Зарэцкага, чые творы яшчэ нядаўна былі для яго ўзорам сапраўднай літаратуры? Алесь успомніў газетную справаздачу пра сход партыйных ячэек… Міхась Чарот, паэт, якога Алесь таксама любіў, заявіў: “Безнадзейна нянькацца з Зарэцкім, і далейшае быццё яго, кулацка-шавіністычнага элементу, у нашых шэрагах немагчымае”. Колас абмыляўся… Сам Купала… Дый Паўлюк Гукайла, футурыст і крытык, бясстрашны падпольшчык, які перабег з паняволенай Заходняй Беларусі, гарачы, але гранічна шчыры, нездарма з Менску з’ехаў у Ленінград… Алесь чуў, што таварыша Паўла ледзь не арыштавалі. А вось Корб-Варановічу – як расою ўмыўся.
Вяжэвіч азірнуўся на Вераніку. Яна ішла апошняй, разглядаючы высокія каменныя дамы з калонамі, балконамі і ляпнінай. Зверху то шчэрыліся мармуровыя ільвіныя пашчы, то пазіралі сляпымі вачыма барадатыя каменныя галовы, і раптам Алесю падалося, што Вераніка не ў сіняй паркалёвай кофтачцы і кароткай шэрай спаднічцы, а ў панскай сукенцы з гарсэтам, і вузкі шлейф цягнецца за ёй па брукаванцы, як захоплены позірк мінака… А замест чырвонай хустачкі на залатых валасах – гарэзны капялюшык з пухнатым пёркам невядомай птушкі… Як добра, што яна ўсё-ткі не паддалася адгаворам П’янкова і паехала з імі!
“И веют древними поверьями
Её упругие шелка…”
Алеся працяў сорам, нібыта нехта мог прачытаць ягоныя думкі… Яшчэ б Надсана згадаў, цюхцяй… Усё гэта – буржуазная адрыжка, плакальшчыкі… Таварыш Фадзееў у часопісе “На литературном посту” дакладна напісаў, што перадавы мастак пралетарыяту пойдзе не па лініі рамантыкі.
Чаму ж гэта так прыгожа?
Яны выйшлі на Універсітэцкую ўзбярэжную. Сонца, рэдкае ў Піцеры, чамусьці гэтыя два дні вырашыла суправаджаць беларускіх гасцей, нібыта верны сармацкаму звычаю шляхціц. Цяпер яно апусцілася нізка над шпілямі палацаў па той бок Нявы. Піцер… Перламутравыя, серабрыстыя, металёвыя адценні – холад і высакароднасць – як срэбнае блюда з раскладзенымі на ім ракавінкамі і марскімі каменьчыкамі... Алесь адчуў, як у ягоную камсамольскую душу ўпаўзае захапленне і трывожная любоў да гэтага горада… Да ягоных балоцістых нетраў і каменных берагоў… І як горка, што ў каханым Менску няма нічога падобнага да гэтых неверагодных палацаў і сабораў… Як здорава, напэўна, жыць тут! Але ўспомніўся ідэалагічна няправільны верш Язэпа Пушчы “Ліст да сабакі”, напісаны некалькі гадоў таму ў Ленінградзе:
“...У сталіцы не дазволяць жыць табе,
Адзет ня будзеш ты ў парадны кіцель,
Ня будзеш мець заслугі-мэдаля,
Зьбягуцца і абступяць цябе гіцлі,
І будзе шмат іх, дзе ні стань, ні глянь.
Жыві, жыві, знаць, дома лепей…”
Хведар між тым паспеў адбегчыся да гандляркі піражкамі, і цяпер уся чацвёрка ішла, занятая немудрагелістай студэнцкай вячэрай. НЭП скончыўся разам са стракатым і гаманлівым светам лавачак, закусачных і карабейнікаў, і гандлярка піражкамі цяпер стаяла за жалезнай скрынкай на колах з акуратным надпісам: “Ленторг”. І піражкі ў яе былі па фіксаванай цане, спечаныя ў дзяржаўнай фабрыцы-кухні і толькі аднаго гатунку.
– А пра якое сховішча ты пытаўся, Хведар? Што за падземная царква? – пацікавілася Вераніка.
– Ды ёсць такая чутка… – ахвотна патлумачыў Хведар. – У зборніку беларускіх паданняў Корб-Варановіч змясціў казку пра падземную царкву ў Ройна. А мясцовыя камбедчыкі распавялі, што гэта, магчыма, замаскаваныя звесткі пра бандыцкае логвішча… Там жа дасюль белабандыты арудуюць недабітыя! І ніяк не зловіш, нібыта пад зямлю хаваюцца. Ты ж, Алесь, таксама з Ройна родам, можа, чуў што пра сутарэнні, таемныя цэрквы?
– Ды адкуль? – паціснуў плячыма Алесь, дажоўваючы піражок, які так хутка скончыўся. – Я ў тым Ройна два разы ў жыцці быў… Апошні раз на бабуліным пахаванні. Хіба што бацька ведае? Хаця й ён з таго мястэчка ў шаснаццаць гадоў як з’ехаў, так і… А як бабуля памерла, у нашай леснічоўцы зусім чужыя людзі пасяліліся, па разнарадцы з райкаму.
– А ты спытай бацьку, як вернешся, – запатрабаваў П’янкоў. – Не забудзься толькі!
– Спытаю… Спытаю… Калі з ім гаварыць можна будзе…
Цікава, ці перастаў бацька набірацца, як Марцін мыла? Добра, хоць матулі ніколі не чапае… Але столькі піць – і Галілей урэшце зробіцца дурны, як кавальскія гарны. А ён жа доктар! Ад яго жыцці залежаць!
– Кто шагает дружно в ряд? – піянеры на чале з бледнатварай па-піцерску дзяўчынай-важатай ішлі насустрач бадзёрымі шэрагамі. Алесь не адразу зразумеў, што за такое вялікае, брунатна-чорнае, яны валакуць – здавалася неверагодным, што дзеці здатныя несці такую гаргару. Калі атрад наблізіўся, выявілася, што гэта – вялізная фігура з пап’е-машэ, якая мусіла ўвасабляць, напэўна, сусветны імперыялізм ці канкрэтна лорда Керзона: таўстун у чорным фраку і цыліндры пагойдваўся круглым жыватом уверх на руках піянераў, нібыта ўпаляваны дзівосны звер. Відаць, да агітспектакля рыхтуюцца.
Мы на горе всем буржуям
Мировой пожар раздуем!
Левой! Левой! Левой!
Вось каго трэба слухаць, а не Блока! Уладзіміра Маякоўскага, якога пераймае таварыш Павал Гукайла. Таварыш Маякоўскі ўжо дакладна не дапусціў бы сентыментальнасцяў і слабасцяў і не засіліўся б, як Сяргей Ясенін, ад чыёй паэзіі камсамольцу таксама трэба адрачыся…
Студэнты прыціснуліся да парапету, па той бок якога жыла сваім халодным бурлівым жыццём Нява, і прапусцілі чырвоную змену.
– Больш ніхто тут не ходзіць! Ніякіх піянераў! Здымаецца рэвалюцыйнае кіно! – даляцеў аднекуль спераду камандзірскі голас, узмоцнены рупарам. Алесь страпянуўся:
– Таварыш Гукайла! Пайшлі да яго хутчэй! Трэба ж развітацца!
І пабег туды, адкуль чуўся голас, і дзе тоўпіліся людзі.
Кінакамера прымасцілася ля самога парапета, там, дзе пачыналіся прыступкі да вады. Унізе, на краі пірса, стаяў матрос у парванай на грудзях і заляпанай чырвонымі плямамі марынарцы, са звязанымі за спінай рукамі. Выгляд у яго быў такі, нібыта ён зараз парве зубамі любога, хто наблізіцца, і кроў абліжа. Насупраць матроса, ля другога краю пірса, паныла стуліўся белагвардзейскі генерал (калі верыць бліскучым пагонам), худаваты, з абвіслымі сіва-чорнымі вусамі. Генерал непамысна тузаўся ад няўхвальных воклічаў з цікаўнага натоўпу на свой адрас, ягоны вузкі лоб пакутліва моршчыўся. Каля кінакамеры размахваў рукамі, у адной з якіх была жалезная варонка рупара, каржакаваты чалавек, яшчэ досыць малады, але страшэнна важны: на ім быў расшпілены часучовы пінжак, з-пад якога бачылася бялюткая кашуля з вышываным гальштукам, дыхтоўныя адпрасаваныя нагавіцы, бліскучыя чаравікі з гамашамі… Русую шавялюру прыціскаў капялюш з шырокімі брыламі, а дазволіць сабе насіць буржуазны ўбор, калі нават былыя графы перайшлі на кяпуркі і цюбецейкі, мог не кожны таварыш.
– Ну што ты сагнуўся, як пусты стручок! Ты ж генерал! Арыстакрат! Плечы разгарні, падбароддзе ўгару, і ненавідзь, ненавідзь гэтага матроса! – крычаў начальсцвенны чалавек на адрас генерала.
– Я ж не артыст, таварыш Гукайла! І не арыстакрат! Я маляр! – жаласна прагаварыў белагвардзеец тонкім, амаль бабскім, голасам. – Дайце мне другую ролю!
– Па-першае, гэта дэзерцірства, таварыш Гаўрылаў! Вы выконваеце важную для камуністычнай агітацыі ролю. Па-другое, у рэвалюцыйных фільмах павінны здымацца не недабітыя буржуі, а пралетарыі. А па-трэцяе… Няма чаго траціць час! За працу! Падайце яму сцяг!
Асістэнт, жвавы хлопец з саламянымі валасамі, падбег да “генерала” і ўсунуў яму ў рукі кавалак чырвонай тканіны.
– Таварыш Гукайла, а можна мне рукі развязаць? Сцерхлі! – таксама нечакана жаласна прагаварыў суворы матрос у скрываўленай марынарцы. – Я іх проста так за спінай трымаць буду!
– А як матросы ў семнаццатым цярпелі? – зароў Гукайла.—Мы тут не ў цацкі гуляем! Мы праўду перадаем! Дадайце яму крыві на фізію…
Асістэнтка з дзіцячымі банцікамі на косах шчодра намазала твар матроса чырвонай фарбай, так, што той пачаў адплёўвацца чырванню, якая зацякала на вусны. Плямы з агідай распаўзаліся на антрацытавых хвалях Нявы.
– Матор! – раўнуў Гукайла. Генерал падняў перад сабой, трымаючы абедзьвюма рукамі, сцяг:
– Глядзі, чырвоная морда! Вось так з усімі вамі будзе!
Тонкі голас белагвардзейца зусім не вязаўся з пагрознымі словамі, добра, што кіно – не тэатр, галасоў не чуваць. З відочнай цяжкасцю тканіна паддалася малярскім рукам, і з глухім трэскам парвалася напалам…
– Ну вось, з першага разу! Малайчына! – задаволена крыкнуў рэжысёр. – А то – слабасільны я, слабасільны… Ну што, наступную сцэну?
– Таварыш Гукайла, трэба было б буйнымі планамі гэта ўсё зазняць…– са здзеклівай ветлівасцю прагаварыў адзін з кіношнікаў, меланхалічны брунет у касцюме, з прылізанай грыўкай, падобнай да тлустай коскі. – Асобныя кадры… Як сцяг ірвецца… Мужны твар матроса… Разумееце, гэта пасля манціравацца будзе. А так, агульны план – невыразна. І яшчэ Леў Барысавіч здымае звычайна некалькі дубляў кожнага эпізоду…
– Плёнку народную не эканоміць ваш Леў Барысавіч! – шырокі твар Гукайлы пайшоў чырвонымі плямамі. – Не разумею, чаму мяне прызначылі ўсяго другім рэжысёрам. Сцэнарый мой, працую я ўдарнымі тэмпамі… І пакуль ваш Леў Барысавіч у шпіталі, працаваць будзем, як належыць! Па-пралетарску! Усе нормы перавыканаем! Ну, добра… Давайце там… буйны план…
Да радасці назіральнікаў, генералу загадалі падняцца на ўзбярэжную і ірваць сцяг перад самай камерай, так, каб на экране былі відаць толькі ягоныя драпежныя імперыялістычныя рукі. Але калі артыст пачаў тузаць чарговую анучу, Гукайла злосна закрычаў:
– Стоп! – падбег да маляра, схапіў таго за руку і падняў яе ўверх, дэманструючы асістэнтам. – Гэта, па-вашаму, рука царскага генерала, га?
Маляр апраўдваўся:
– А што, таварышы? Я ж казаў, я працоўны чалавек! Ну, раструшчыла было два пальцы на будоўлі…
Вузлаватыя доўгія пальцы маляра нагадвалі не вельмі ачышчаныя ад зямлі карэнні, ды яшчэ не ўсе былі ў наяўнасці, і сапраўды аніяк не маглі належаць панскаму нашчадку.
Гукайла раз’юшана азірнуўся вакол:
– А ну, шукайце мне чалавека з патрэбнымі грэбзамі!
Асістэнты разбегліся ўбакі, як вадамеркі ад кінутага ў сажалку камяня.
– Павал Валер’евіч! – над парапетам паказаўся заліты чырвоным твар матроса – небарака, забыты ўсімі на пірсе, самавольна падняўся наверх. – Можна мне рукі развязаць?
Балтыйская чаіца, заходзячы на віраж над здымачнай пляцоўкай, пранізліва крыкнула нешта няўхвальнае.
– Ды развяжыце гэтага ныціка! – адмахнуўся Гукайла і пачаў абводзіць поглядам натоўп, выглядаючы рукі… Піцерцы шарахнуліся, намацваючы кішэні… Нікому відавочна не хацелася ірваць рэвалюцыйны сцяг.
– Таварыш Павал! – нарэшце насмеліўся падаць голас Алесь Вяжэвіч. – Гэта мы!
Гукайла спыніў на ім незадаволены позірк.
– А, землякі… – і адразу ж нядобра ажывіўся. – Пакажы рукі!
І згас.
– Не падыходзяць... Надта далікатныя. А ты, Аўтух?
Папара неахвотна згадзіўся на агляд…
– Сямён, Ніначка! Сюды! – раўнуў Гукайла. Як ні дзіўна, але ў худога Аўтуха рукі аказаліся самыя што ні ёсць генеральскія – далоні, як лапаты, пальцы, як сасіскі, пры гэтым пазногці дагледжаныя… Збянтэжаны паэт не паспеў апамятацца, як яго апранулі ў генеральскі мундзір і паставілі перад камерай. Ён толькі жаласна мармытаў, трымаючы перад сабой анучу, ужо не чырвоную, а шэрую, бо чырвоныя скончыліся:
– Я ж сялянскі сын… Я камсамолец... Я не магу…
– Ды не тузайся, дурню! Па-першае, на экране будуць толькі твае рукі. Па-другое, лічы гэта камсамольскім даручэннем. Матор!
Чайкі кружлялі пад юлёва-жоўтым небам, якое рыхтавалася да бясчынства белай ночы, і іх выкрыкі чамусьці страшэнна нагадвалі істэрычны рогат. Аўтух, счырванеўшыся да слёз, пад вясёлыя каментары лігаўскай шпаны, якая заняла першыя шэрагі назіральнікаў, разадраў ужо трэцюю анучу – Гукайла ўсё-ткі наважыўся зрабіць дублі, відаць, каб заторкнуць раты асістэнтам. Кіношнікі, хаця й слухаліся пакорліва, аднак не прапускалі магчымасці падкрэсліць, што маюць справу з непрафесіяналам. Калі з Аўтуха знялі царскі мундзір, Алесь зноў наважыўся гукнуць земляка.
– Таварыш Павал, мы сёння ад’язджаем…
Рэжысёр сунуў рупар меланхалічнаму брунету:
– Здымай далей сам… Буйны план з матросам.
І павёў Алеся, расштурхваючы натоўп. Вераніка, Аўтух і Хведар пацягнуліся следам, прычым Аўтуха здзекліва піхалі і крычалі ўслед: “Енерал!”
Яны сталі пад ліхтаром, якому гэтай ноччу з нагоды ейнай белай хваробы выпаў выходны. Шпіль Адміралцейства ўтыркаўся ў нізкае паўночнае неба, быццам штык.
– Ну што, значыць, будзем развітвацца… Прывітанне Беларусі. – Гукайла чамусьці гаварыў холадна, зусім не так, як учора, калі яны толькі прыехалі і ён дапамагаў ім з адрасамі і начлегам. – Усё сабралі? Ворага выкрылі?
– Сабралі, усё, што трэба, сабралі, – запэўніў П’янкоў. – Можа і вы што дадасцё?
Гукайла, аднак, нат не зірнуў на яго. Увогуле, Алесь толькі цяпер усвядоміў, што Гукайла і раней ігнараваў прысутнасць Хведара, нібыта той быў бясплотным ценем.
– А ты, прыгажунька, толькі расцвіла пад ленінградскім халодным сонцам... Хочаш, у кіно цябе здыму?
Вераніка зачырванелася і матлянула залатой касой.
– Тады шчаслівай дарогі.
І адвярнуўся ўбок Нявы.
Алесь, трохі разгублены такім лаканічным развітаннем, рушыў за сябрамі ўбок Віцебскага вакзала.
– Гэй, Вяжэвіч, аловак свой забяры! – пачуўся вокліч услед. Алесь паслухмяна падбег, хаця дакладна ведаў, што ніякага алоўка ён таварышу Гукайлу не даваў. Той чакаў яго, сур’ёзны і нават устрывожаны.
– Ты, Алесь, чалавек прамы і гарачы, як і я быў у свой час. Пакуль рогі не абламалі. Таму… пастарайся думаць, перш чым нешта зробіш.
Словы рэжысёра прагучалі вельмі нечакана, ды Алесь чамусьці не дужа здзівіўся, нібыта ў ягонай свядомасці ўжо выспела тлумачэнне… Але ён усё-ткі перапытаў:
– Вы… пра што?
– Я пра жыццё… і смерць.— змрочна прагаварыў Гукайла. – Расказвалі мне пра вашую… даследчую працу гэтымі днямі. Запомні, не кожны сябар, хто табе ў рот заглядае. Не кожны вораг, хто табе ў вочы сваю праўду выкажа. Часам варта рот на замку патрымаць, а вачыма пільней глядзець. Асабліва, калі нехта аблізвае позіркам тваю дзяўчыну, быццам кот – закрыты жбан са смятанай.
Гукайла зняў капялюш, вецер, які пах морам і смерцю, ускудлаціў ягоныя валасы, і Алесь убачыў іншага Паўлюка – шырокатварага цемнавокага беларускага хлопца з Налібоцкай пушчы, патомнага інсургента. Ад ягоных словаў душа студэнта сціскалася, быццам ад марозу.
– Я за рэвалюцыю любому глотку парву. Я пад бізунамі ў дэфензіве ляжаў… Я ў пятнаццаць год жандараў вось гэтай рукой… З нагана… За рэвалюцыю – а не за якогась дзядзьку, які беларускай душы не разумее, і не бачыць вялікай бяды, калі беларусы, як асобны народ, увогуле знікнуць. Злодзей гучней за ўсіх крычыць – “Трымай злодзея”. Запомні, хлопец: мы – беларусы. Мы – тыя, каму не дадзена права на існаванне, але мы жывем, як ні выполваюць, ні прымінаюць коламі, ні выпальваюць. Галоўнае – каб з карэннямі не выдралі… Каб дзяцей не пазбавілі памяці пра тое, што яны – беларусы. Вось і ўсё, што я хацеў табе сказаць. І калі ў цябе ёсць хоць кропля мазгоў, студэнт, і прыстойнасць – а каб я ў гэта не верыў, я б табе нічога не сказаў – ты гэтыя мае словы засунеш зараз у самы далёкі куток сваёй памяці. З’ясаваў?
Алесь моўчкі хітнуў галавой, і, сціскаючы ў пальцах гукайлаў хімічны аловак, які той усё-ткі ўсунуў яму ў руку, пабег даганяць сваіх. Вераніка стаяла на фоне вечаровага неба і каменных плітаў светлая і таненькая, як свечка, а П’янкоў шыўся ля яе, нібы цёмны васковы нагар. Аўтух раздражнёна азіраўся, і Алесь раптам з усёй яснатой зразумеў, што Папара, “спявак калгасаў і заводаў”, насамрэч не любіць не толькі Корб-Варановіча, але і калгасы, і заводы, і яго, Алеся. І ўвогуле – любіць толькі сябе.
– Пра што ён з табой гаварыў? – нібыта між іншым папытаўся Хведар. Алесь паглядзеў у ягоныя вочы з алейным бляскам і чамусьці адказаў няпраўду:
– Ды так, раіў на цягнік не спазніцца… Ну і запрашаў яшчэ прыязджаць.
Да цягніка заставалася гадзіна, а Віцебскі вакзал яшчэ далёка… Хутка з вежы грыфонаў пачнуць вылятаць прывідныя стварэнні, і Марына Корб-Варановіч, напэўна ж, пабачыць іх адлюстраванні ў сваім вакне.
Раздзел 6. Падземная царква і амерыканка
“Старыя людзі кажуць, што там, дзе зараз гаік ля Ройна, стаяла царква. Вельмі прыгожая і багатая. Пабудавалі яе два браты-князі. Будавалі, а царква ўсё рушыцца. Мо таму, што браты ніяк не маглі дамовіцца, імем чыйго святога апекуна яна будзе называцца. Старэйшы хацеў, каб ягоным – святога Юры, малодшы – каб ягоным, святого Язэпа… А сцены ўсё рушацца, старэйшы меншага папікае, што той вінаваты, меншы злосць тоіць… Тады ім дзядок адзін параіў: скончыць спрэчкі, узяць кубак срэбны, кроўю сваёй удваіх яго напоўніць і ў падмурак замураваць. Так зрабілі, кроў сваю змяшалі, царкву асвяцілі ў імя святога Юры, і яна болей не рушылася. Тады князь Юры, старэйшы каторы, пайшоў на вайну, а меншы, Язэп, застаўся ў палацы. От старэйшы вяртаецца, і багацця прывёз з сабою, золата ў куфрах, і нават карону. І захацелася малодшаму тае кароны. Той і кажа старэйшаму: “Пайшлі найперш у царкву, памолімся, што ты шчасліва вярнуўся”. Ну, пайшлі яны, нікому не сказаўшы. Зайшоў старэйшы ў царкву, а малодшы дзверы за ім зачыніў на замок, і тады з падмурку кубак са сваёй і братавай крывёй дастаў і кроў тую перад брамаю выліў. І царква разам са старэйшым братам у зямлю правалілася. Вярнуўся малодшы дамоў, але ж агледзеўся: а карону брат ягоны з сабою ў царкву таемна ўзяў – хацеў абразу Маці Божае яе ахвяраваць. Ну й шкада сталася малодшаму князю кароны, спрабаваў у царкву неяк спусціцца, аж і знаку яе ўжо няма. А і шчасця ў князя болей не было. Багацце ягонае ўсё сышло, адзін срэбны кубак застаўся. На месцы, дзе царква правалілася, гаік вырас, малодшы князь пасля смерці ў лесуна ператварыўся і ў гаіку тым дасюль жыве, уваход у царкву шукае і срэбны кубак вартуе. Праз шмат гадоў пастушок адзін ройнаўскі праз гаік ішоў, нагой на нешта напароўся – ажно гэта крыж залаты з зямлі тырчыць. Пастушок ухапіўся за вярхушку крыжа, пацягнуў – і ён уверх як пойдзе, цэла царква падымаецца… Але тут лясун выскачыў у ваўчынай скуры, загалёкаў. Хлопчык, ведама, спалохаўся, упусціў крыж. І царква адразу назад, у зямлю, і нейкі плач, енк нібыта з яе пачуўся. Кажуць, каб царкву падняць, трэба ў лесуна адабраць срэбны кубак і зноў напоўніць братняю крывёю, і над крыжам падземнай царквы паставіць. А мы, малыя часта бегалі ў гаік, паслухаць, як пад зямлёй нехта моліцца, можа, князь старэйшы. Калі ў акрузе бандыты панскія з’явіліся, якія хацелі ў нас царскую грамату на волю забраць, яны ў царкве хаваліся, бо іх князь замураваны ўпусціў. Таму іх і пералавіць не маглі. І цяпер, як каму трэба схавацца – ці ад рэкрутчыны хто ўцякае, ці ад помсты – самае вернае, калі старэйшы князь падземную царкву для цябе адамкне. А адмыкае ён толькі тым, у каго іншае надзеі няма”. Запісана ад Апанаса Кульчы, 98 г., в. Ройна Наўскага пав.”.
Неяк Ася адказвала ў блогу на флэш-моб-апытанку: “Пяць рэчаў, якія я ненавіджу”. Адказвала, кіруючыся дэвізам “Вы хочаце патасу? Фіг вам, сябры”.
Атрымалася, што Ася ненавідзіць:
1. Калі ідзе дождж, вецер ірве з рукі парасон, аж спіцы выварочваюцца, а ў другой руцэ – цяжкая сумка.
2. Апранаць калготкі на мокрае цела, напрыклад, у распранальні басейна.
3. Калі лезеш у кашалёк, каб расплаціцца з манікюршай, і пераконваешся, што лак на пазногцях яшчэ не высах.
4. Пішаш тэкст у прыпадку натхнення, падымаеш вочы на манітор – і бачыш, што апошнія дзесяць хвілінаў у вордзе была ангельская мова.
5. Едзеш у грамадскім транспарце, і ёсць вольнае месца на двайным сядзенні, але нехта ўсеўся не ля вакна, а з краю – бо яму хутка выходзіць. А табе аблом угаворваць пасунуцца ці, яшчэ горш, праціскацца самому на месца ля вакна. І ты стаіш і чакаеш, што чалавек вось-вось сыдзе, і тады спакойна сядзеш, а ён усё не выходзіць…
Уплыў пункту пятага Ася цяпер адчувала на сваёй нервовай сістэме. Немаладая дзеўка ў клятчастым кароткім палітончыку, з вейкамі, на якія быў укладзены цэлы цюбік падробнай французскай тушы, ціскала на кнопкі мабільніка, як радыстка Кэт, і Ася проста не ў змозе была пераадолець сябе, каб сказаць “Ці не маглі б вы пасунуцца?”, альбо “Дазвольце, я сяду…”. Таму цярпліва навісала над эгаістычнай дамай, трымаючы проста над яе галавой разгорнутую кнігу народных казак і легендаў. Таміна была цяжкая, тралейбус, доўгі, з “гармонікам”, трэсла на паваротах, як пракаветны воз, словы старога падання мігцелі ў свядомасці, як зерне кавы ў кавамолцы, і Ася амаль ужо даспела да таго, каб абараніць свае пасажырскія правы…
– Так, Анжэла… Прабач, я, вядома, памятаю, што ты Ларыса… Ларыса Пампееўна… Што ў цябе? Мне зараз не вельмі зручна гаварыць…
Нізкі мужчынскі голас гучаў дзесьці за спінай. Ася адразу закруцілася, заазіралася – звыклы інстынкт беларускамоўнага чалавека ў горадзе на гук роднае мовы: хутчэй за ўсё, пабачыш знаёмца.
О так, гэта быў знаёмец. Нават са спіны і наводдаль, з-за чужых плеч Ася пазнала яго па той дрыготцы нянавісці, якая прайшлася па ейным целе. Корб-Варановіч. Трэба ж, яна была ўпэўненая, што халёны гісторык ездзіць толькі на ўласным аўто. А ён, як просты смяротны… А можа, машына ў рамонце? Ці ён скнарышча, на бензін шкадуе? Спрадвечная народная логіка: у госці трэба ісці басанож, а боты несці на кіёчку…
Мабільнік гісторыка быў, відаць, настроены на высокую гучнасць, бо нават Ася пачула пранізлівы жаночы голас па той бок бяздротавай сувязі. Корб-Варановіч адказваў з прыхаванай тугою і змушанай ветласцю:
– Ларыса Пампееўна, я ўсё памятаю. Я абавязкова куплю сінія фіялкі. Так, роўна сем штук. Не, яны не будуць у гаршчэчку. І прашу, прымі свае таблеткі…
Раптам з тэлефону пачулася спяванне… Суразмоўца завяла оперную арыю. Ася не залічвала сябе да меламанаў, таму не магла вызначыць, што менавіта спявалася, тым больш наколькі прафесійна, але Корб-Варановіч нават на нейкі час адняў трубку ад вуха і адвярнуўся… Потым сабраўся з духам і працягнуў размову:
– Усё, Анжэла… Ларыса.. Хопіць… Цудоўна, цудоўна спяваеш… Танальнасць самае то. Усё. Прымі таблеткі. Пакуль.
Ася хуценька адвярнулася. Размова відавочна не прызначалася для старонніх вушэй, жонка там Варановіча па мабільніку спявала, палюбоўніца ці дачка… Арсеніі дужа не хацелася, каб гісторык заўважыў, што яна за ім назірае, і ўвогуле ейную прысутнасць. І цяпер думала, ці не праехаць лішні прыпынак – бо кіраваліся яны з Корб-Варановічам у адно месца, а менавіта ў ягоны інстытут, дзе мусілі сустрэцца са Скрынічам і ягонымі інтэлектуальнымі фантазіямі. Дзеля якіх Ася, між іншым, выпрасіла тры дні за свой кошт па “сямейных абставінах”, і, відаць, толькі дзякуючы таму, што начальнік атрымаў ад Вячкі кніжку з душэўным аўтографам і перакананасць, што ў Асі і Скрыніча ўсё дужа сур’ёзна.
Імжыў паскудны восеньскі дожджык, які наліпаў на твар, як халоднае павуцінне, Шэры Гмах, родны брат Шэрай Будыніны, падзяляў раніцу на “да працы” і “на працы”. Ася, як магла, запавольвала крок, каб постаць Корб-Варановіча аддалілася на бяспечную адлегласць, але выйшла як заўсёды. Няёмка і непрыгожа. Даніла Раманавіч азірнуўся, нібыта адчуў позірк, які свідраваў ягоную абцягнутую светлай плашчоўкай спіну, і адразу пабачыў Асю, якая па-дурному шарахнулася ўбок, інстынктыўна хаваючыся за нейкую цётку. А Корб-Варановіч, вядома, прыпыніўся. Шляхціц. Трэба даму пачакаць. І Асі давялося, угнуўшы галаву, набліжацца да гісторыка, які адразу ж падняў над ёй свой чорны парасон. Парфума “Х’юга Бос” дадаткова нагадала, што з начальнікам няварта ўступаць у нефармальныя размовы. Да таго ж, адзіны позірк, які ахвяраваў Вяжэвічаўне нашчадак графаў, быў дастаткова красамоўны. Ён змерыў ад пятаў да макаўкі ейную постаць: доўгая чорная спадніца, высокія чорныя чаравікі на шнуроўцы, на рубчатай тоўстай падэшве, чорны джынсовы плашчык, зверху чорны шаль з кутасамі, фенечкі, пярсцёнкі, грыўна з белага металу на шыі… У паветры лунала: сярэднявечную прынцэсу з сябе ўяўляем, а прадзед у НКУС служыў? Так яны, пасля лаканічнага прывітання, і дайшлі моўчкі да дзвярэй, нібыта пасаджаныя на адзін ланцуг ворагі.
А Скрыніч ужо чакаў ля Варановічаўскага кабінету, як заўсёды, праскочыўшы праз усе ведамасныя рагаткі.
…Срэбны кубак пабліскваў на пісьмовым стале, цалюсенькі, як стагоддзі таму, змацаваны тонкай гумкай цялеснага колеру. Вячка прагна аглядаў яго з усіх бакоў, ледзь не датыкаючыся драпежным носам да пацямнелага срэбра. Грубаватая чаканка выяўляла паляванне – лемпард, высока ўскідваючы лапы, нёсся над цацачнымі ялінкамі і дамкамі, за ім беглі харты, і спяшаўся на прыземістым дрыгканце вершнік з узнятым мечам… Праўда, тая палова кубка, якая належала Корб-Варановічу, з вершнікам, была больш бліскучанькай – відаць, акуратны гісторык адчышчаў адмысловымі сродкамі.
– Пятнаццатае стагоддзе, – багавейліва шаптаў Вячка. – А я, калі малюнак у справе вашага прадзеда знайшоў, і не марыў, што ўдасца вось так… На свае вочы…
– Я таксама не спадзяваўся пабачыць кубак цэлым, – змрочна прагаварыў Корб-Варановіч. – І ўвогуле, не спадзяваўся, што гісторыя майго роду раптам ажыве, і я павінен буду клапаціцца, каб на паверхні гэтага кіпню не з’явілася брудная пена. Павінен… Дарэчы, я вельмі, вельмі вам уздзячны, Вячаслаў. Тое, што вы напісалі пра майго прадзеда, пра ягоных знаёмых, пра тую эпоху… Гэта важыць болей, чым тамы навуковых даследванняў. І прабабку я менавіта такой і ўяўляў. Яна ж была настаўніцай беларускай мовы – а калі пачаліся пераследванні прадзеда, яе нідзе ў школу не бралі. І дзед мой толькі з трэцяга разу ў інстытут паступіў. На фізіка. А з трэцяга курса – на фронт… Ведаеце, якая прабабка Марына была? – твар Корб-Варановіча прасвятлеў, шэрыя вочы заззялі.– Аднойчы ў іх двор прыйшлі вандроўныя музыкі – скрыпач і сляпы спявак з прыгожым моцным голасам. Марына Корб-Варановіч якраз была ў двары і пачала падпяваць… Захапілася, заспявала на ўвесь голас… Атрымалася дужа хораша, суседзі з вокнаў павысоўваліся. І скрыпач угаварыў прабабку пайсці з імі ў суседні двор. І яна згадзілася – спявалі рамансы, народныя песні… Накідалі ім грошай болей, чым звычайна… Вядома, усё засталося музыкам. А прабабка проста была шчаслівая, што ўдалося наспявацца – у камуналцы асабліва песню не завядзеш… Дзед гэты выпадак часта ўспамінаў.
– А калі яны на Беларусь вярнуліся? – не вытрымала, пацікавілася Ася. Корб-Варановіч, відаць, ужо змірыўся з яе існаваннем побач з сабою, таму, хоць болей і не ўважыў позіркам, адказаў:
– Калі прадзеда выслалі ў Саратаў, прабабка з сынам паехалі за ім. А праз два гады яго яшчэ далей адаслалі. Ажно ў Ханты-Мансійскую вобласць. І жонку ўжо з ім не пусцілі. А ў 1937-м на яго запыт у лагер прыйшоў з Беларусі. Адвезлі ў Менск, збіраліся выкарыстаць у новай справе, зняць паказанні. А ён маўчаў. Я ведаю, бо ён – Корб-Варановіч. Памёр ад катаванняў у бальніцы. Вам сказаць, чый подпіс маецца на пратаколе аб ягонай смерці “ад сардэчнай недастатковасці”?
Ася зразумела, што зноў гаворка пра ейнага продка. Вось прычапіўся… Ёй да таго прапра… як да леташняга снегу. Мала хто з продкаў кім быў… Хоць піратам Карыбскага мора. А граф працягваў, але ягоныя вочы ўжо нагадвалі шэры лёд:
– Прабабуля да апошняга не ведала, што муж памёр. Пасылкі слала, аб спатканні прасіла… А дзед, іхні сын, выжыў. Вярнуўся з фронту ў медалях. Вось тады яны з маці ў Менск і перабраліся. Але спадар Скрыніч гэта і так добра ведае… У архівах сядзеў, напэўна, не менш за мяне… Плюс пісьменніцкая інтуіцыя.
Позірк, які Даніла Раманавіч кінуў на Вячку, Асі не спадабаўся: у ім была і нейкая сабачая адданасць, і баязлівая трывога… Ды ён жа ў такой залежнасці цяпер ад Вячкі, раптам з жахам усвядоміла прадстаўніца роду Вяжэвічаў, што калі Скрыніч загадае яму ўтапіцца, пад пагрозай, што ў выпадку аслушэнства апаганіць вобраз Корб-Варановічаў у сваім несмяротным рамане – гэты, як сабачка Му-Му, паслухмяна пабяжыць у човен, да вяроўкі з глыжом… Вось рарытэт… Відаць, лічыць, што і Ася павінна за гонар роду на крыж лезці… Дзівак.
Мабільнік Корб-Варановіча загаласіў паланезам Агінскага. Гісторык скасавурыўся на свой тэлефон, нібыта спадзяваўся, што той сам па сабе заторкнецца, трохі прамарудзіў, паднёс да вуха…
Зноў спяванне нявызначанай арыі. Скамянелы твар слухача.
– Анжэла, я дужа заняты. Так, Ларыса Пампееўна. Я не забыўся. І фіялкі. Забягу ў восем. Пакуль.
Корб-Варановіч адключыў мабільнік і раздражнёна схаваў яго ў кішэню сваёй камізэлькі, на гэты раз не з чорнай скуры, а са светлай замшы, апранутай паўзверх шэрага гольфа, трохі святлейшага, чым мінулы раз. Але зноў ніякага пінжака, замест нагавіцаў – штроксы колеру марэнга-клэр, як сказаў бы модны шляхцюк дзевятнаццатага стагоддзя, што азначала адценне дыму на полі бойкі Напалеона пры Марэнга. Падобна, начальнік аддзела не дужа шанаваў касцюмы і не вельмі радаваўся “оперным” тэлефанаванням.
– Ваша жонка, відаць, спявачка? – Скрыніч, вівісектар кляты, бязвінна пазіраў зялёнымі вачыма з вечнай шалёнай іскрынкай на сваю чарговую ахвяру.
– Была…– удавана абыякава адказаў Корб-Варановіч. – Спявала ў оперным тэатры, праўда, у невялікіх ролях.
– Невялікіх роляў не бывае, – збанальнічаў Вячка, які не збіраўся кідаць плённы занятак вярэджання чужой раны, калі ўжо пашчасціла на яе натрапіць.—А якое сцэнічнае імя вашай жонкі? Я, магчыма, прыпомніў бы, я ў оперу хадзіў… Ларыса Пампееўна Корб-Варановіч?
Арсенія паспрачалася б на свой улюбёны пярсцёнак з сердалікам, што Вячка ў жыцці ў оперу не хадзіў, ну хіба пару разоў на халяву. Проста яму карціць дзеля аздобы сюжэту яшчэ трошкі душы выцягнуць з фанабэрыстага гісторыка. Вунь як той плямамі пайшоў.
– Насамрэч яе завуць Анжэла Сідарэвіч, – не дужа ахвотна адказаў Корб-Варановіч. – А Ларыса Пампееўна… Ну, проста яна любіць, каб яе называлі ў гонар Ларысы Пампееўны Александроўскай.
– Як гэта – у гонар?
Арсенія гатовая была зараз забіць Вячку, і нават адчувальна выцяла яго пад сталом нагой у цяжкім камелотаўскім чаравіку. Вячка і не здрыгануўся, не адрываючы паляўнічага позірку ад ахвяры. Корб-Варановіч ганарыста закінуў галаву:
– Анжэла не зусім здаровы чалавек. У тэатры сем гадоў таму былі скарачэнні, яна засталася без працы, голас пачаў псавацца, ды яшчэ мы з ёю напярэдадні… развяліся. Перажыванні… Стрэсы… Карацей, – у голасе гісторыка пачуўся выклік. – Яна лічыць сябе рэінкарнацыяй Ларысы Александроўскай. Усё, я задаволіў вашую цікаўнасць?
Ася гатовая была скрозь зямлю праваліцца ад няёмкасці. Мастацкая дэталь вылушчаная з рэальнасці. Разам з крывёй.
Толькі цяпер Арсенія ўсвядоміла, што Корб-Варановіч носіць заручальны пярсцёнак, які для яе адназначна быў сведчаннем сямейнасці, не на правай, а на левай руцэ. Усе Асіны знаёмыя развядзёнкі і развядзёнцы заручальных пярсцёнкаў увогуле не насілі. А ён носіць. Усё яшчэ кахае? Ці проста паказвае, што не жадае лёгкіх знаёмстваў?
Гэты пярсцёнак Корб–Варановіч зараз змрочна круціў на пальцы. Жэст, зусім як у яе, Асі.
Ну чаму яна, літрэдактар, не валодае ўсімі гэтымі прыёмчыкамі маніпулявання людзямі, каб “вырульваць” размову куды трэба? Сядзіць вось так звычайна, язык праглынуўшы, толькі ў галаве бліскучыя ідэі мітусяцца, як нязлоўленыя плоткі. А Скрыніч, як сыты вампір, адкінуўся на крэсле:
– А цяпер “хатняе заданне”, сябры! Вы зрабілі свае радаводы для параўнання?
Корб-Варановіч палез па свой дыхтоўны партфель з брунатнай тоўстай скуры, які кінуў быў пад стол, і дастаў вялікі аркуш, складзены ў чатыры столкі. Ясная справа, ён не чакаў Вячкавага загаду, каб скласці радавод… Рознакаляровае радаводнае дрэва вілося ва ўсе бакі, нагадваючы водарасці, аблепленыя ракавінкамі. Ася не сумнявалася, што арыгінал даўно вісіць у рамачцы на сцяне графскай кватэры.
Так… Шаснаццатае стагоддзе. Браты Варановічы, Георгій і Іосіф. Георгій загінуў у дваццаць пяць гадоў, нашчадкаў няма. І заканчваецца – Даніла Варановіч, апошні з роду.
Арсенія зацікаўлена схілілася над малюнкам. Усе лініі абрываюцца… Адна толькі таненькая цягнецца ўверх. Цікава, пры сабе пан Даніла не пазначыў імя жонкі… Самотны. На вастрыі свайго роду…
– А ты, Арсенія?
Ася пачырванела і дастала аркушык са школьнага сшытка ў краткі. Корб-Варановіч выразна хмыкнуў.
– Усяго да чацвёртага калена? Малавата будзе! – весела пракаментаваў Вячка. – І да таго ж у цябе Вяжэвічы – усе па жаночай лініі. Гэта няправільна. Бацька і дзед – зусім іншых прозвішчаў. А прызнайся, ты запісала прадзеда Аляксандра Вяжэвіча, дзякуючы таму, што прачытала пра яго ў маім рамане?
– І што? – агрызнулася Ася, усё яшчэ абураная. – Не ўсе могуць пахваліцца прысутнасцю продкаў у радаводных кнігах. Што ведаю, тое ведаю…
– А ў бабулі хіба не пыталася пра Алеся Вяжэвіча? – пацікавіўся па-настаўніцку Скрыніч.
– Пыталася... – буркнула Ася. – Бабуля пачала ўспамінаць, як ейная маці, Вераніка Змітраўна, нагаравалася ў вайну з ёй, маленькай, на руках, як падаліся яны ў вёску да далёкіх сваякоў, як ад карнікаў уцякалі, у партызанах былі, як пасля вайны пасяліліся ў Менску ў падвальнай камуналцы каля Опернага тэатра. Маці працавала ў школе, а яна паступіла ў харэаграфічную вучэльню. А пра бацьку свайго толькі й сказала, што маці, як яго ўспомніць, так і плача, і плача… Бедны, кажа, бедны. Загінуў малады. І ўсё. Ні паперкі, ні фотаздымка, ні нават радавой легенды. Прабабка рана памерла, яшчэ да таго, відаць, як рэабілітаваць пачалі. Таму й маўчала пра мужа. Пра дзеда ўвогуле нічога не ведаю. Адзін раз бабуля прагаварылася, што быў суворавец. Сувораўская вучэльня побач зусім была з іх камуналкай… Але не пажаніліся, хаця й вяселле былі прызначылі, бо ён чагосьці спалохаўся… Доўга прасіў прабачэння, плакаў, казаў, што кахае, але надта хоча стаць у будучым генералам… А бабуля ганарлівая, выгнала і не стала дапытвацца, чым яна яму перашкаджае ў кар’ерных планах. Думала, што не захацеў з дзеўкай без адукацыі жаніцца – яна ж, як з вучэльні сышла, нікуды не паступіла з-за нейкай траўмы, працавала швачкай.
– Проста суворавец ваш даведаўся, што ягоная каханая – дачка ворага народа, – задумліва прамовіў Корб-Варановіч. – Ён жа быў будучы афіцэр, армейская эліта, так што ўсе сувязі адсочваліся. Ну і паставілі хлапца перад выбарам… Тым болей справа была, наколькі я разумею, яшчэ да Хрушчова…
Арсенія раздражнёна зірнула на дзядзьку, чыя прысутнасць працягвала яе злаваць і нерваваць. Але ягоная гіпотэза была падобная да праўды.
– Магчыма, і так… Праверыць не магу. Так што не было ў маім дзяцінстве старой вясковай хаткі, куды на лета прыязджаеш “далучыцца да каранёў” і сырадою. Добра, бабуля па-беларуску любіла размаўляць, “Сымона-музыку” на памяць чытала, “Курган”, вершы Багдановіча… Гэта мая прабабка-настаўніца яе навучыла. А то б засвойвала я “дзэканне” па спевах “Н.Р.М.”…
– Якая розніца, якімі шляхамі чалавек прыходзіць да радзімы, – словы Асі чамусьці зачапілі Вячку. – Я дзеканне ў дваццаць гадоў толькі засвоіў. Пісаў ужо аповеды пад Караткевіча, а прамаўляць правільна не ўмеў. Скуль дзіцяці асфальту… І нічога, як бачыце, авалодаў. А колькі маіх аднакурснікаў родам з вёсак, чые бацькі чысцютка на мове ўсю жытку прагаварылі, як і яны самі ў дзяцінстве басаногім, патрапіўшы ў горад, напіналіся тлумачыцца “на языку”, усё жыццё пазбаўляюцца ад акцэнту і зненавідзелі беларушчыну, як сведчанне сваёй правінцыйнасці. Вось гэта – “штучнасць”!
Ноздры Скрыніча раздзімаліся. І Ася згадала, што яго не аднойчы шчыкалі крытыкі за “штучнасць мовы”. Комплекс, відаць, сядзіць – наконт недахопу аўтэнтычных матчыных калыханак у духоўным выхаванні… Маці Скрыніча, наколькі Арсенія ведала, калі й нешта магла яму напяваць, дык хіба “Yesterday”, бо вырасла на “Бітлах” і Высоцкім, ніколі не была замужам, працавала гукааператарам на радыё і апраналася ў пацёртую джынсоўку. Сынавы раманы чытала, але яны ёй не падабаліся. Затое Вячка не вырас “мамчыным сынком”, як часта здараецца, калі самотная кабета адна гадуе сына.
– І так, усё пачынаецца з двух братоў, якія цудоўна ўпісваюцца ў легенду пра падземную царкву, Юрыя і Язэпа Варановічаў. Прыдомак “Корб” калі ў родзе з’явіўся? – раманіст вярнуўся да сваіх марыянетак.
– Пры Жыгімонце Старым, – прабурчэў гісторык.
– Не ад сваяцтва з аўстрыйскім дыпламатам Іаганам Корбам, выпадкам?
Адкуль толькі Скрыніч столькі розуму набраўся?
– Не. Проста адзін з роду ажаніўся з уладальніцай старажытнага герба “Кораб”. На ім залаты карабель з ільвінымі галовамі і мураваная вежа з зубцамі. Шлюб быў дужа ганаровы для Варановічаў, ну і…
– Ясна, удасканалілі прозвішча для важнасці, – легкадумна падрахункаваў Вячка, не звярнуўшы ўвагу, як пераняўся нашчадак роду. – Два браты, дзве царквы… Пад зямлёю і на зямлі. Класічная падвойная беларуская існасць. Паводле легенды, малодшы брат, Язэп, забіў старэйшага. Потым пабудаваў царкву святога Язэпа. Пра царкву святога Юрыя згадваецца ў тастаменце аднаго з Корб-Варановічаў, які завяшчаў паставіць туды нейкі куфар, да магілы Юрыя Варановіча. Там жа гаворыцца пра таямніцу, якая перадаецца старэйшаму ў родзе. Ці не магло гэта быць прызнаннем у злачынстве і звесткамі пра месца пахавання старэйшага брата? Ну і пра тую “карону” з легенды? Можа быць, царква святога Юрыя – усяго толькі капліца? Усыпальніца, якую няцяжка схаваць у зямлі? І кубак, рассечаны напалам – ключ туды, палову якога далі на захаванне верным слугам.
– Гэта ўсяго толькі легенда, – гісторык разглядаў свае счэпленыя на стале далоні. – Памяць – тоўшча вады… Усё скажаецца, вобразы мяняюцца… У ваколіцах Наўя ёсць Ваўкалацкі лес і легенда пра ваўкалакаў з дзвюма пашчамі. А нядаўна гісторык Паліна Чарапавіцкая высветліла, што ў часы паўстання Каліноўскага ў тым лесе дзейнічаў атрад інсургентаў, якім кіраваў чалавек па прозвішчы Ваўкалак. Ён проста любіў апранаць ваўчынае футра, і ў яго на твары быў глыбокі шнар ад шаблі – вось вам і “другая пашча”! Менавіта таму падчас рэвалюцыі там і з’явіўся атрад Лаўрына Карыбутовіча “Ваўкалакі”, Карыбутовіч, гэткі рамантык-тэрарыст, любіў выкарыстоўваць старасвецкую атрыбутыку. Не варта верыць усяму наўпрост… Забойства радавітым шляхціцам роднага брата, да таго ж старэйшага – гэта ніяк не магло не адлюстравацца ў дакументах, – над попельнымі хвалямі валасоў Корб-Варановіча так і ўяўлялася шляхецкая шапка з дыяментавым “гузам”, такая ж, як на партрэтах, што цямнелі на сценах кабінета. – Разумееце, змяняўся спадчыннік роду – і паколькі шляхта ўся павязаная кроўнымі сувязямі, абавязкова быў бы розгалас і судовы разбор. Нашым продкам вадзіцца ды судзіцца была раскоша, судовыя дакументы чытаць цікавей, чым летапісы. Ва ўсіх дакументах запісана – Георгі Варановіч загінуў падчас бітвы на рацэ Вядрошы. Малалікае ліцвінскае войска пад началам маладога гетмана Астрожскага білася там з войскамі Івана Трэцяга. «Было масквы 40 000 конных, апроч пешых, а лiтвы чатыры з паловай тысячы... i сышлiся абодва палкi ў бiтве, i бiлiся да шасцi гадзiн абодва палкi...” Летапісец сцвярджае: «Там з-за трупаў конь не скакаў…”. Хто са шляхты выжыў – забралі ў маскоўскі палон. І Астрожскі, і Храбтовіч, і Осцік правялі дзевяць гадоў у няволі. Так што смерць… колькі там яму было? – дваццацігадовага князя ў тае калатэчы аніяк не выклікае падазрэнняў. Нідзе гэта не аспрэчана. Вінаваціць чалавека ў забойстве ўласнага брата на падставе пяцісотгадовай байкі? – гісторык раздражнёна паціснуў плячыма. – І згодзен, дзе б магла хавацца цэлая царква? Нерэальна. Я быў у Ройна не адзін раз, легенду пра падземны храм адна старая толькі й памятала – паказвала на кукурузнае поле. Відаць, там рос гаік, які згадваецца ў зборніку прадзеда.
– Таксама пераканаўча, – пагадзіўся Вячка, але Ася не сумнявалася, што ніхто яго ні ў чым не пераканаў. – Але…
Паветра страсянуў пранізлівы гук сірэны, падалося нават, што вакол прайшлі кругі, як па паверхні вады.
Вось ён, тэст на экстрэмальную сітуацыю… Арсенія скамянела, сціснулася, стаіла дыханне… М-да, не быць табе, дзеўка, Жанай д’Арк і Аміляй Плятэр. Вячка, звычайна маланкарухавы Вячка, цяпер толькі лена пацягнуўся, скептычная ўсмешка кранула вусны. Во самаўладанне… А масіўны Корб-Варановіч ужо матэрыялізаваўся ля дзвярэй, нібыта пругка пераляцеў па паветры, як лемпард, і крычаў у калідор:
– Што здарылася?
Уладны ваяводаў вокліч.
Нейкая жанчына, відаць, на бягу пачала нешта верашчаць-адказваць, але ўсе гукі тут жа накрыў забойча-спакойны барытон з усіх радыёкропак:
– Шаноўныя супрацоўнікі і наведвальнікі! Праводзіцца планавая вучэбная эвакуацыя з будынка. Захоўвайце спакой і парадак. Карыстайцеся схемамі эвакуацыі, якія размешчаныя ў кабінетах і калідорах. Просьба неадкладна пакінуць памяшканне.
Дробны тупат і ўсхваляваныя галасы на калідоры засведчылі, што народ наш дысцыплінаваны, як мае быць. Яшчэ трохі напалохаць, і пачнуць па галовах адзін аднаго бегчы. На твары Корб-Варановіча загалоўнымі літарамі была напісаная агіда.
– Дасылалі, здаецца, на тым тыдні паперу пра гэтую… эвакуацыю. Але я не паверыў, што й праўда магчымы такі маразм.
– Можа, пойдзем? – нясмела віскнула Ася, у душу якой патроху запаўзала інстынктыўная паніка: усе ж бягуць, можа, і праўда нешта страшнае, а ім не гавораць, каб не напалохаць…
Вячка пагардліва сплюнуў. Ну, так, Аксана расказвала, што ён усе школьныя лінейкі ды сустрэчы з ветэранамі ўпарта ігнараваў, а калі й быў на іх, дык з такім адсутным выглядам, што настаўнікі шалелі.
Корб-Варановіч, да здзіўлення Арсеніі, таксама не выяўляў асаблівых парыванняў да дысцыпліны. А яна лічыла, што ён такі пунктуальны і добранадзейны…
– Вось што, скарыстаемся магчымасцю пасядзець у цішыні…– рашуча прамовіў пан Даніла. – Калі вы таксама не хочаце ўдзельнічаць у гэтым фарсе, ёсць у мяне тут адна хованка... Ніякія шакалы не пралезуць.
– О кэй, дзядзька! – Вячка ажно праззяў і дазволіў сабе нечуваную інтымнасць у звароце. – Наш чалавек! Вядзі…
Арсенія, уздрыгваючы ад кожнага новага завывання сірэны, з жахам глядзела на абаіх мужчын. І ясна разумела: яны вар’яты! Што адзін, што другі. Няўжо да іх не даходзіць, што ў будынку можа апынуцца бомба, ці пажар, ці тэрарысты, ці… Асін жах меў містычную падбіўку: яна была пэўная, што збываюцца ейныя мары пра выбух у Шэрай Будыніне, толькі здзяйсняецца ўсё ў Шэрым Гмаху – кажуць жа, што калі ўвесь час пра нешта думаць, яно матэрыялізуецца… Вось яе і пакаралі вышэйшыя сілы – наклікала катастрофу, а што, калі сама ў ёй апынешся?
Але Вячка ўжо схапіў Асю за руку і пацягнуў услед за Корб-Варановічам.
“Схованка”, куды прывёў іх гісторык, аказалася катухом з адзіным вакном на нахіленай сцяне пад самай столлю – нібыта яны знаходзіліся ў куфэрку, які трохі прыадчынілі. Уздоўж сценаў грувасціліся кардонныя каробкі, напэўна, з паперамі, а пасярэдзіне – стары кухонны стол з калісьці белымі ножкамі і зялёная праціснутая канапа. Супрацоўнікі Шэрага Гмаху не надта маглі разгульваць па горадзе ў працоўны час, “дзякучы” прапускной сістэме, але, падобна, кампенсавалі гэта, нефармальна ўладкоўваючы свой працоўны побыт. Ася адчула прыступ дэжавю: зусім нядаўна яна гэтак жа сядзела ў таемным прытулку Шэрай Будыніны…
Выццё сірэны сціхла, як і тупат. Усё… Цяпер, калі што – ім, не зажадаўшым удзелу ў “фарсе”, гамон.
Срэбны кубак з гумкай на таліі красаваўся на кухонным стале.
– Вы звярнулі ўвагу на асаблівасць легенды пра двух братоў? – загаварыў Вячка, як нічога ніякага. Рэдактарка паспрабавала засяродзіцца на нечым, акрым магчымага выбуху.
– Нейкая задоўгая легенда, – няўпэўнена прагаварыла яна, пакутліва ўспамінаючы нешматлікія заняткі па фальклоры ва ўніверы. – Нагрувашчана ўсяго… Магло на некалькі легендаў хапіць.
– Вось! – Вячка ўзняў палец. – Не легенда – а бабілёнская вежа, якая стагоддзямі нарастала, пакуль не рассыпалася. У аснове – пазнавальны міф пра Рамула і Рэма. Успомніце: два браты нешта будуюць, спрачаюцца з-за таго, чыё імя яно будзе насіць. Адзін брат насміхаецца над другім, што сцены, якія той узводзіць, рушацца, абражаны забівае насмешніка. Збудаванню застаецца імя забойцы. Усё!
– Вы хочаце сказаць, што першааснова легенды, якую запісаў мой прадзед, патрапіла пад стрэхі з падручніка па лаціне з маёнтка? – задумліва прагаварыў гісторык.
– Хто ведае…– азваўся Скрыніч. – Але далей вымалёўваецца і вось гэты кубак са змяшанай крывёй, і карона, і залаты крыж, які тырчыць з зямлі… І нават лясун. Занадта шмат артэфактаў. І нарэшце, самае нетыповае – што?
Корб-Варановіч тут жа адказаў:
– Згадкі пра паўстанцаў. Безумоўна, “царская грамата на волю” – гэта адсылка да часоў паўстання Каліноўскага. Чутка, якая распаўсюджвалася ўладамі для кампраметацыі інсургентаў у вачах сялян: добры цар даў вам грамату на волю, пісаную залатымі літарамі, а злыя паны яе схавалі. Ну і – алюзіі аж да сучасных апавядальніку ўцекачоў.
– Дык што, будзем шукаць падземную царкву? – скептычна прамовіла Ася, якую ўся гэтая гаварыльня ўжо пачала нерваваць. – Зараз перамалюем гравіроўку на кубку, возьмем старыя карты і пачнем высвятляць, які ўзгорак у ваколіцах Ройна азначае вось гэты зубчык… Гэтак было ў тваім перадапошнім рамане, Вячаслаў? Толькі замест кубка там разьблёны куфэрак.
Скрыніч на дзіва сумеўся, ледзь не пачырванеў.
– Ну так, паўтор… А чаму не? Ты ж памятаеш, я якраз і хачу займець у рэале тое, што прыдумваў. Перамалюем, параўнаем… Нешта могуць сімвалізаваць вершнік, хорт і лемпард, якія-небудзь мясцовыя назвы. Не дарэмна ж гэтым сховішчам чэкісты цікавіліся. Карыбутовічаўскія “ваўкалакі” цалкам маглі знайсці прытулак у нейкім падобным месцы. І Корб-Варановіч мог яго падказаць. Апанаса Іванавіча нездарма вінавацілі ў сувязях з Карыбутовічам. Усе гэтыя ягоныя казкі пра аднафамільца… Не надта я веру ў іх. У 1918-м улады мяняліся, як козыры ў гульні. Марына Корб-Варановіч нараджала ў бацькоў у Клецку. Корб-Варановіч прыехаў туды бальшавіцкім упаўнаважаным, горад занялі палякі – стаў настаўнікам гімназіі… Мог і форму “ваўкалакаў” часова апрануць – Карыбутовіч жа пазыцыянаваў сябе гэткім незалежнікам, і з белымі, і з чырвонымі ваяваў па чарзе, нават вершы па беларуску пісаў – некаторыя інтэлігенты спакушаліся, не разумеючы, што рамантыка нядоўга ў лесе трывае, бо захлынаецца ў крыві. Швагра Апанаса Іванавіча зноў жа невядома калі загінуў. Мог хаця б дзеля яго раскрыць сямейную таямніцу – пра ўваход у царкву святога Юрыя. Мяркую, хаця таямніца мусіла перадавацца старэйшаму ў родзе, традыцыя аднойчы прыпынілася. Але падчас паўстанняў дзевятнаццатага стагоддзя Корб-Варановічы цалкам маглі ёю зноў скарыстацца. Апанас Іванавіч, як вучоны, зацікавіўся, змог дабрацца да ісціны. Варта паехаць у Ройна, там агледзімся…
– Ага, жандары не агледзеліся, чэкісты не агледзеліся, хаця, пэўне ж, усё там перапаролі, а мы праз столькі гадоў руйнавання і заарання зможам, – зазлавала Ася. – Паслухай, я не разумею... Ты ж казаў, што напісаў раман… Дык павінен і так усё ведаць!
Скрыніч вырачыў вочы.
– Ведаеш, я не прарок. Мінулае – так, магу рэканструяваць. А цяперашняе – давайце ўжо разам неяк зробім.
Вось гіцаль… А пачынаў жа калісьці з таго, што ўсё па тэксце!
– У такім выпадку ты ўпэўнены, што правільна рэканструяваў мінулае маіх продкаў? – агучыла Ася тое, што яе дужа непакоіла. – Няўжо ўсё так і было – адзін людзей у турме катаваў, другі ездзіў, збіраў кампрамат на няшчаснага прафесара, каб запраторыць таго на Салаўкі? Не разумею, як такое магло адбывацца. Здаецца, у выпадку з Алесем Вяжэвічам ты апісваеш чалавека разумнага, сумленнага, і ён жа аддае кагосьці толькі за ягоныя погляды на катаванні і расстрэл?
– Запэўніваю, гэта была норма, – задумліва і горка адказаў замест Вячкі Корб-Варановіч, зноў круцячы на пальцы шлюбны пярсцёнак, нібыта той яму апякаў руку. – Маніпуляваць чалавечай свядомасцю насамрэч вельмі лёгка. Вы думаеце, татальная прапаганда толькі цяпер з’явілася? Ды пасля рэвалюцыі на гэта былі кінутыя такія сілы, што нам зайздросціць застаецца. Каб сёння беларускую культуру так прапагандавалі, нашы пісьменнікі выдаваліся б мільённымі накладамі. Плакаты, улёткі, кіно, агітбрыгады, вулічны тэатр, рэвалюцыйныя прыпеўкі… А якія слоганы шыкоўныя! “Смерць буржуям!”, “Мір буданам, вайна палацам!”, “Хто быў нічым, той стане ўсім!”. Плюс зварот да самых прымітыўных інстынктаў: забраць у маёмасных, прынізіць тых, хто вышэй… Людзі замбаваліся на раз. Учора ты – ніхто. А сёння – носьбіт вышэйшай ісціны, суддзя і кат… Даць чалавеку адчуванне ўласнай значнасці – куды важней, чым нешта матэрыяльнае. Званне стаханаўца, пераходны чырвоны сцяг, грамату… Матывацыя, якая нічога не каштавала сістэме. Фанатызм прывабны. Ён здымае адказнасць. Што паляванне на ведзьмаў, што габрэйскія пагромы, што дыктатура пралетарыяту… Людзі, асабліва маладыя, якія ўжо пры саветах выраслі, выкрывалі таварышаў без усякай няёмкасці, узахліп. Але заўсёды былі адзінкі, якія захоўвалі годнасць.
– А хто іх ведае? – цынічна скрывіўся Вячка. – Хто “спяваў” у засценках, хто маўчаў?
– Усё час выкрывае! – усхадзіўся Корб-Варановіч. – Усплываюць дакументы…
– Дакументы складаюць людзі, і чуткі яны ж могуць спецыяльна запусціць! – запярэчыў Вячка. – Я адразу ніколі не прымаю на веру, калі нехта кажа – вось гэты стукач, гэты сумленны…
– Але яны ёсць, і іх можна і трэба пазнаваць!
– Думаеце? – Вячка больш не ўсміхаўся. – Алесь Дудар – здавалася б, такі непахісна мужны аўтар верша “Пасеклі край наш напалам…”. А калі яго “замялі”, цэлы раман спавядальны для следчага напісаў – усё падрабязна пра калег, хто што казаў, якія мае нацдэмаўскія настроі… Мог жа абмежавацца парай старонак. Я калі чытаў – плакаў ад расчаравання. Пасля супакоіўся. Ён жа і сябе выкрываў, шчыра хацеў выправіцца. Здаралася і іншае – многія падпісвалі пратаколы допытаў у такім стане, што ўжо не ўсведамлялі, што робяць… Таму не трэба нікога вінаваціць і тым болей прагнуць помсты праз гады.
– У такім выпадку давайце заявім, што гістарычная справядлівасць не патрэбная! Давайце шанаваць катаў і ахвяраў на роўных! – угневаўся граф.
– Не перабольшвайце! Я за гістарычную справядлівасць, але еднасць нацыі ўсё-ткі важней за палітычныя, рэлігійныя і якія б там ні было расколіны…
Раптам забразгаў замок, дзверы рэзка расчыніліся… Так, дыскусіі вядуць да зніжэння пільнасці – ніхто з тройкі не звярнуў увагі на крокі ў калідоры.
У дзвярах стаялі два дзецюкі ў камуфляжы і стары чыноўнік з чырванаватай фізіяноміяй. Чыноўнік выглядаў гэткім маленькім трыумфатарам: калі не войска чужое разбіў, дык хоць шыбы іншаземнага зняверцы.
– Так, Даніла Раманавіч, зноў дысцыпліну парушаем? Як дзеці, далібог. Вам што, жартачкі – эвакуацыя? А калі б сапраўды дом замініравалі? Начальнік аддзелу! Вы прыклад павінны паказваць, за сваіх супрацоўнікаў адказнасць несці… А вы! Ды яшчэ са староннімі асобамі! У вашым гэтым прытоне! Кубкі расставілі… А што ж закускі малавата?
Корб-Варановіч выпрастаўся, выяўляючы раскайвання не болей, чым вандроўны гандляр, які прадаў мядзяны пярсцёнак за залаты.
– Давайце абыдземся без школьных вывалачак, Казімір Іосіфавіч. Калі я застаўся ў будынку, значыць, у мяне былі падставы. Хочаце прымяняць санкцыі – давайце. Толькі пазбаўце мяне павучальных прамоў.
Казімір Іосіфавіч сплываў атрутай і ветлівымі ўсмешкамі.
– Ужо ж не сумнявайцеся, Даніла Раманавіч, санкцыі будуць. І такія, якіх вы не чакаеце. Усё прыпомніцца. Зборы подпісаў пад вашымі дурацкімі лістамі, цкаванне паважанага навукоўца Леаніда Калантая, і як вы выгароджвалі нацыяналіста Калюжку… Зволілі Калюжку – і вы за ім пойдзеце. Праз два месяцы ваш кантракт заканчваецца, і запэўніваю – падаўжаць яго ніхто не будзе.
– Шкадую толькі інстытут, які патрапіў у рукі такога беспрынцыпнага чыноўніка, як вы! – раўнуў Корб-Варановіч. – Пайшлі…
Апошнія словы ён адрасаваў Арсеніі і Вячку. Скрыніч паспрабаваў быў па звычцы выкарыстаць свой пісьменніцкі аўтарытэт, але для Казіміра Іосіфавіча сучасная беларуская літаратура відавочна заканчвалася на Івану Шамякіну і Васілю Быкаву, і Вячка са сваймі гістарычнымі фэнтэзі апынаўся якраз на неадкрытых папяровых землях.
Ася падумала, што ў жыцці Корб-Варановіча было сваё бетоннае пудзіла, і, магчыма, ён гэтак жа, як Ася – Шэрую Будыніну, ненавідзеў свой Шэры Гмах… Але ж не, гісторык іншы, ён любіць працу, якой тут займаецца… І якой яны з Вячкам, падобна, толькі што яго пазбавілі.
– Не хвалюйцеся за мяне, не звольняць… Пабаяцца… Каб маглі – даўно б вытурылі, – раптам прабурчэў Корб-Варановіч, які, відаць, перахапіў вінаваты позірк Асі.
– І не збіралася за вас хвалявацца!
Як ён мог падумаць, што яе цікавіць ягоная кар’ера! А меркаванне пра сябе якое! “Пабаяцца”! Падумаеш, граф! Ненавіджу…
Санлівы вераснёўскі дождж усё яшчэ сыпаўся на горад, у якім з’яўлялася ўсё больш Будынін і ўсё менш заставалася Сядзіб. Арсенія адмовілася ад Вячкавых праводзін і пашыбавала па лужынах да прыпынку. Азірнулася яшчэ на Корб-Варановіча… Той падносіў да вуха мабільнік. І хутка з яго данесліся водгукі спеваў Ларысы Пампееўны Александроўскай, якая ў свой час мела гонар агучыць вершаванае пасланне беларускага народа таварышу Сталіну. Цікава, дзе графскі нашчадак знойдзе сем фіялак не ў гаршку? Працяг будзе.
|
