Сержуку С.-В.
“Я прашу вас вырашыць мой лёс у той,
ці ў іншы бок. Я павінен мець адказ сёння”.
Вальтар
1.
Мяне абудзіў гук нейкай цяжкой працоўнай прылады, магчыма — адбойнага малатка, які натужна змагаецца з асфальтам ці бетонам і нагадвае стракатанне аўтамата, якое я аднойчы чуў на вайсковым стрэльбішчы. Цяпер я разумею, чаму мой сон зноўку скончыўся маёй гвалтоўнай смерцю. Паколькі кожны дзень у гэтым доме пачынаецца з гэтага гуку, дык кожная ноч у ім заканчваецца адным і тым самым сном: я вяртаюся на радзіму, імкнуся зноў пакінуць яе, аддзелы наўмысна скліканай паліцыі пачынаюць шукаць мяне па ўсім Горадзе. Я спрабую ўцякаць ад іх па нейкай невядомай мне вуліцы, але ногі мяне не слухаюцца. Нарэшце, нехта з пераследнікаў аддае загад страляць мне ў спіну. Я падаю тварам на асфальт і прахопліваюся ад удару. На працягу ўсяго дня мае высілкі будуць скіраваныя на тое, каб забыцца на гэты сон — марна: людзі з аўтаматамі будуць мроіцца мне за рогам кожнага дому.
Некаторы час мае мазгі змагаюцца з гэтым гукам, а цела — з холадам. Мы спім у вопратцы: зранку на вуліцы цяплей, чымся ў доме, які ніколі не праграецца сонцам, таму спаць тут карціць, бы мядзведзю ўзімку. Ці не дзіўна, што калі заглыбіцца ў свае думкі ўночы, цяжка заснуць, а калі раніцай — прачнуцца? І хаця адно без другога я ўявіць сабе не магу, апошняе лічыцца тут нашмат больш непрыстойным: працоўны чалавек не можа дазволіць сабе спаць удзень, а значыць — і не спаць уначы. Зрэшты, уначы ў доме няма чаго рабіць, бо тут няма электрычнасці: чытаць нельга. Але акрамя мяне ніхто з насельнікаў ад гэтага не пакутуе. Толькі аднойчы я заспеў кагосьці з гаспадароў дома за нейкім старым часопісам. Пры гэтым ёсць установы, дзе, наадварот, па начах святла не выключаюць — напрыклад, у турэмных камерах. Тут гэта здаецца недаравальным марнатраўствам.
Спрабую хутацца ў тонкія абрэзкі ніколі не мытых коўдраў, што смярдзяць сабакамі. Усюды — сабачая поўсць, якая казыча ў носе. Сабакам у гэтым доме спаць нашмат больш утульна, чым людзям. Кожны з жыхароў дома мае аднаго ці двух сабакаў. Кожны сабака — два-тры дзясяткі блох. Гэта калі не лічыць іншае жамяры. У гэтай краіне, я заўважыў, шмат інсектаў. Нашмат больш, чым у нас. І ўсе такія гнюсныя, агідныя, жвавыя, мітуслівыя. Калі б не вегетарыянства гаспадароў дома, яны б іх усіх дакладна паелі. А так — інсекты спакойна могуць есці гаспадароў. Нарэшце, менавіта ненавісны сабачы смурод канчаткова абуджае мяне: я ўзгадваю, дзе знаходжуся, і ў мяне тут жа з’яўляецца жаданне знікнуць адсюль як мага хутчэй, аднак ажыццявіць яго няма ніякай сілы.
Што было ўчора? Як заўжды, палілі траву. Не, не тую, што перад домам. Я адмовіўся — магчыма, дарэмна. Але з травой усё было б яшчэ горш: мінулы раз мне здалося, што ўсё ператварылася ў сон, нават я сам, не кажучы ўжо пра вакольны сьвет. Я спалохаўся. Ад таго часу я не палю травы, што выклікае абсалютнае неразуменне з боку астатніх. Яны мяркуюць, што я проста пагарджаю іхнім таварыствам. Што ж, яны не далёкія ад праўды.
Пазіраю на свой гадзіннік, пачуваючы сябе прымацаванай да яго бомбай: палова на дзясятую. Паводле меркаў гэтай краіны, я — непапраўны лежань: працоўны дзень тут пачынаецца а шостай гадзіне раніцы й сканчаецца а другой гадзіне дня. Неверагодна. Усе тут маюць што рабіць, адзін я не ведаю, што тут раблю. Зрэшты, ведаю: маім адзіным абавязкам ёсць чакаць. Чаго? Пакуль мяне адсюль не выкінуць. не толькі з гэтай начлежкі, але і з самой краіны, што ў прынцыпе было б роўназначным: я начую тут толькі таму, што мне больш няма куды падзецца.
Лежачы, запальваю цыгарэту. У пустым закінутым доме ўжо адчуваецца сапраўдная восень. Уласна, тут заўсёды восень. У вокнах няма шкла, толькі цэлафан і, як ні дзіўна, краты, хаця красці тут відочна няма чаго. Нікому з жыхароў дому, апроч мяне, краты не перашкаджаюць. Навокал у розных позах, як пасля “мора хвалюецца”, застылі нейкія анучы, што замяняюць тут мэблю. У куце — падраны матрац з выпетранымі вантробамі. Прыцягнутыя са сметніку шматкі дывана разасланыя па падлозе. Памятаю, учора хадзілі на сметнік. Прынеслі шмат мэблі: крэслы, канапу. Гаспадары ўжо каторы год “абжываюцца” ў сваім дзіцячым кутку. Цягнулі гэтае ламачча па вузкім цагляным муры па-над падземным паркінгам, на крок улева — прорва ў пяць метраў глыбінёй. Як той Ганібал цераз Альпы. Дзіўна, што ніхто не ўпаў.
Усё гэта таксама нагадвае сон. Я знаходжуся тут усяго некалькі месяцаў, але спрабую паводзіць сябе так, як быццам жыў тут заўжды, што гаспадароў найбольш раздражняе. Прыстасавацца ў мяне ніяк не атрымліваецца. Што такое некалькі месяцаў свабоды за агароджай вальера ў параўнанні з дваццаццю гадамі няволі ў запаведніку? Мне здаецца, што мая свабода — надзвычай крохкая, што паміж ёю й няволяй — усяго толькі тонкая нябачная перагародка, што ўсё яшчэ можа змяніцца, час можа пабегчы назад, як у тым кіно. У якім? Няма розніцы.
Пасля першай цыгарэты мой настрой рэзка падае. Цяпер зусім няма ніякай сілы ўстаць і ісці. Страшэнна баляць ногі — у такім холадзе ў мяне заўжды ныюць галёнкі. Зразумела, што ўвесь учорашні дзень я правёў на нагах. Дзе я быў, апрача сметніку? Дзе заўсёды. Сярод іншага, хадзіў здаваць бутэлькі. Потым хадзілі ў краму: купілі прадуктаў на выручаных 20 крон, скралі ў дзесяць разоў болей. Што зробіш, жыць трэба. Трэба?
Нарэшце, галоўнай і адзінай сапраўднай прычынай для таго, каб устаць, робіцца малая патрэба. Адразу бяру з сабою свае рэчы, то бок усё, чаго пакідаць тут не варта: зубную шчотку, жылетку — сёння трэба пагаліцца, каб выглядаць крышку ахайней. Я мушу зрабіць добрае ўражанне на спадара прафесара. Я — і спадар прафесар! Чаго толькі не бывае ў свеце.
Унізе чакаю, пакуль хтосьці з сапраўдных жыхароў дома адчэпіць з кратаў ланцуг, адамкне замок і выпусціць мяне на двор, у прыбіральню. У доме ёсць прыбіральня, але ў ёй няма вады, таму ёю карыстаюцца толькі ўначы, што пры колькасці спажыванага тут піва здараецца часта. Сапраўдны жыхар выглядае няветла: пазірае на мяне так, як быццам не пазнае. Пытаецца, хто я такі. Тое самае ён пытаўся ўчора. Я кажу яму, што тут жыву. Ён раіць, каб яшчэ сёння мяне тут не было. Ягоны сабака пазірае на мяне, як на ежу. Я не люблю яго ані ягонага сабакі. Сабака вялікі, злосны й такі сама галодны, як ягоны гаспадар. Мяса тут сабакам дазволена, у адрозненне ад прыматаў. Ненавіджу сабак: але яшчэ больш ненавіджу іхні смурод.
У гэтым доме жывуць аматары чалавецкасці — толькі таму мяне яшчэ тут трымаюць. Не разумею, навошта ім у такім выпадку сабакі, краты, замкі й ланцугі. І ўсё-ткі я пастанавіў лепей заставацца ў гэтым доме, чым ісці ў дабрачынны прытулак. Там я таксама быў некалькі разоў. Памятаю смярдзючы пах тамтэйшай кавы (проста з пакету, залітай кіпенем) і таннага распушчальнага супу, што толькі псуюць страўнік, гэтаксама як казані бясполага, чыста паголенага святарка — розум.
Тут, прынамсі, ніхто не чытае казаняў — ну, хіба толькі вачыма і толькі наконт таго, як трэба апранацца, што трэба есці, калі трэба прыходзіць дамоў, з кім трэба, а з кім не трэба сябраваць, каго ільга, а каго нельга прыводзіць, чым трэба, а чым не трэба займацца, якімі сродкамі транспарту маральна, а якімі немаральна карыстацца, і гэтак далей. Аматары чалавецкасці жывуць, як ахвяры марской буры на бязлюднай выспе — з той розніцай, што яны тут амаль не займаюцца сэксам і не мараць быць уратаванымі: зусім наадварот, яны мараць уратаваць астатніх. Штодня яны выпраўляюцца на паляванне ў каменныя джунглі, па скальпы й іншыя трафеі. Вакол іх — не людзі, а драпежнікі. Яны не ведаюць аб тым, што я — адзін з гэтых драпежнікаў, іначай яны ўжо даўно з’елі б мяне з г...ном. Але варта аддаць належнае іхняй інтуіцыі: яны й гэтак падазраюць ува мне шпіёна, які можа аднойчы стаць прычынай таго, што іхняя ільдзяная крэпасць не вытрымае штодзённай аблогі ворага, і яны будуць вымушаныя адсюль сысці.
За тое, што мяне не выганяюць, я павінен хадзіць з гаспадарамі, апрача сметніку й крадзяжоў, на штосьці, што яны называюць дэманстрацыямі й вулічнымі парці, дзе пад тупую электронную музыку, перад якой я аддаў бы перавагу нават стракатанню адбойнага малатка, яны паляць марыхуану й крычаць, што вуліцы належаць ім. Тое самае маглі б крычаць вулічныя каты — у іх былі б не меншыя шанцы паўплываць на палітычную сітуацыю.
Урэшце, мяне выпускаюць на двор, як таго вязня на шпацыр. Як я і здагадваўся, знадворку цяплей, чым у так званым доме. Паветра — шэрае, дымнае, восеньскае. Цяжкое неба. Паўсюль нейкі дым. Маленькія хаткі пазіраюць уніз з высокай гары, як ліліпуты, што ўпалявалі Гулівера: Места. Я падбіраю з зямлі некалькі яблыкаў, крыху падгнілых. Уначы йшоў дождж, усюды непрыемна мокра. Трэба зайсці ў паблізны інтэрнат, пазбавіцца прыкметаў ночы. Рашуча закідваю на плячо торбу: калі мне пашанцуе, я вярнуся сюды толькі позна ўвечары, калі пашанцуе крыху больш — мяне зноў пусцяць пераначаваць. А калі яшчэ больш, то я зусім сюды не вярнуся.
2.
У інтэрнаце ціха: амаль нікога з студэнтаў яшчэ няма (цяпер я раблю выгляд, што я — адзін з іх), заняткі пачнуцца толькі праз тыдзень. Два агромністыя трыццаціпавярховыя гмахі амаль пустуюць. Халера з імі, усё адно б я не хацеў тут жыць: у інтэрнаце такія доўгія калідоры, такія вузкія пакоі з белымі мурамі й белымі, як у аперацыйнай зале, геліевымі лямпамі, з такімі шырокімі дзвярыма й вялізнымі вокнамі (мне распавядалі), што вышыня гэтых гмахаў з часам робіцца небяспечнай для жыцця. Тым не менш, калі з дапамогай спадара прафесара я патраплю ўва ўніверсітэт, мне прыйдзецца жыць у адным з такіх пакояў. Сумна, калі адзінае выйсце з сітуацыі — праз вакно. Аднак паспрабаваць трапіць ува ўніверсітэт усё-ткі варта, прынамсі дзеля таго, каб пераехаць з начлежнага дому ў інтэрнат, хай іх і аддзяляе ўсяго трыццаць метраў. Усё адно дзіўна, што пракрасціся сюды ў якасці выпадковага лазутчыка нашмат лягчэй, чым прапісацца тут легальна.
Прыбіральня добрая тым, што тут ільга пабыць аднаму, на момант прыбраць сябе з свету й прывесці ў сякі-такі парадак не толькі знешні выгляд, але й думкі. Мой страўнік з намогай пазбаўляецца ад учорашняй пустэчы. Седзячы ў прыбіральні, я напружана ўслухваюся, ці не прыйдзе хто па мяне, каб схапіць і выкінуць нават адсюль. Дарэмна было б тлумачыць мне зараз, што мне, уласна кажучы, нічога не пагражае. А што, калі нехта прыйдзе й паскардзіцца вахцёрцы, буфетчыцы альбо яшчэ каму на смурод, здаецца, прывезены мною кантрабандай з-за самай мяжы? Што, калі паліцыя выцягне мяне са спушчанымі нагавіцамі на калідор? Скаланаюся ад кожнага гуку.
Шкада, што, апроч рукамыйніку, няма дзе памыць валасы. У бальшыні насельнікаў начлежнага дома валасы скатаныя ў тлустыя матузкі, гэткі экзатычны варыянт каўтуна — таму для іх гэта не праблема. Таксама няма чым абрэзаць пазногці. Трасца, трэба ўрэшце паразмаўляць з гаспадарамі дома — можа, які з іх злітуецца. Хаця я не заўважаў, каб які з іх калі карыстаўся нават туалетнай паперай, не кажучы пра нажніцы. Можа, варта было б звярнуцца да дзяўчат... Але тыя пазбягаюць мяне яшчэ больш пільна за ўсіх астатніх.
Пагаліўшыся перад люстэркам інтэрнацкай прыбіральні, я ўпершыню за доўгі час здаюся сабе маладзейшым за свае гады, што на нейкі момант уздымае мне настрой. У наступнае імгненне я згадваю, колькі мне насамрэч гадоў, і зноў пераконваюся, што выглядаю безнадзейна старым. Мая галава ўжо цяпер поўная сівых валасоў — я спрабую іх расчасаць і зьвязаць у пук, але гадзіннік на левай руцэ пры кожным руху чапляецца за іх і знішчае ўсе мае папярэднія намаганні. Ад зубцоў масажнай шчоткі на лбе набухаюць доўгія чырвоныя шнары, якія пачалі з’яўляцца на маёй скуры нейкі час таму, невядома адкуль — звычайна, яны доўга не могуць сысці. Варта мне ці камусьці іншаму дакрануцца да маёй скуры, як тая на месцы дотыку чырванее і ўздзьмуваецца, утвараючы дробныя пухіры, як у рапухі. Магчыма, у мяне алергія на любыя дотыкі, нават уласныя. Апроч гэтага, час ад часу скура майго твару рэпаецца сама па сабе, і на ёй узнікаюць караценькія дробныя шнарыкі, асабліва на скронях, як быццам ад кіпцюроў нейкага невядомага маленькага звярка памерам з пацука. Цікава, што яны, як і іншыя балячкі на маім целе, якія немагчыма нават падлічыць, не тое што падлячыць, прытрымліваюцца таямнічага закону сіметрыі: калі сёння шнар з’яўляецца на левай скроні, дык ільга быць упэўнены на ўсе сто адсоткаў, што заўтра ён з’явіцца на правай. Усё гэта нагадвае стыгматы чужых пакутаў, сляды катаванняў — перадусім, псіхічных, найбольш дасканалы інструмент якіх, як добра вядома жанчынам — люстэрка. Што ж, калі свайго адлюстравання нельга змяніць, з ім трэба вучыцца жыць, як з дзікай жывёлай, як з суседам па камеры, як з жонкай, як з...
Спрабую яшчэ раз зірнуць на сябе крытычна, калупаючыся ў зубах зубной шчоткай, вычытаць з свайго твару ўсю нядоўгую гісторыю свайго жыцця паводле слядоў сваіх ранейшых захворванняў. Для гэтага мне даводзіцца наблізіцца да люстэрка: мой зрок за апошнія колькі тыдняў значна пагоршыўся. Апроч сівых валасоў, у мяне паспелі з’явіцца дзве глыбокія баразны абапал носу — бясхібная прыкмета старэння. Яны з’яўляюцца ад лішняй балбатлівасці й беспрычыннага смеху. А яшчэ кажуць, быццам смех падаўжае жыццё. Само сабой, у мяне вельмі благія зубы — жоўтыя, з чорнымі камянямі. Цягам ночы вялізны гнайнік зноў набрыняў у мяне па-над правай іклай: у корані нейкая інфекцыя. Выціскаючы яго да крыві кожны другі дзень, я прыслухоўваюся да ягонага покання і чую ў ім нейкае асаблівае задавалненне. Упэўнены, што гэты зуб давядзецца вырваць, іначай інфекцыя не пройдзе. Варта было б пайсці да зубнога лекара — ды дзе ж... Можа, лепш адразу да таго рабочага з адбойным малатком? Апошні раз я праходзіў мусовы медагляд паўгоду таму, неўзабаве пасля таго, як тут апынуўся. Самае дзіўнае, што мне сказалі, што я здаровы. Не разумею, навошта ім было мне хлусіць. Я дакладна ведаю, што ў мяне безліч самых звычайных і незвычайных хваробаў. Можна сказаць, што за свае дваццаць з нечым гадоў я дасягнуў не так і мала. З прычыны паскоранага бегу майго фізіялагічнага жыцця (першы сівы волас з’явіўся ў мяне ў дзевяцігадовым узросце) я заўсёды быў вымушаны шмат думаць аб смерці й аб “духоўным” — больш, чым лічыцца здаровым і чым хацелася б мне самому. За гэта я й ненавіджу сваё цела. з якой асалодай я раздзіраю яго да крыві ў хвіліны, калі мяне дапякае сверб! Наадварот, люблю таблеткі, ад якіх перастаеш яго адчуваць. У хвіліны роспачы я цешу сябе прынамсі думкай, што ўжо цяпер ведаю, як буду тхніць пасля смерці: з-за нейкага нагнаення ў маім носе ўвесь час стаіць смурод, які добра вядомы тым, хто жыве ў суседстве з мясакамбінатам.
Калі прыгледзецца да сябе ўважліва, разумееш, наколькі складана й недасканала ты створаны. Насамрэч, у нас, людзях, не так шмат жыцця. Нашае цела не здольнае вытрымаць без ежы болей за пяць гадзін, без сну — болей за дваццаць. Потым яно само па сабе, дабраахвотна, без усялякіх намоваў ані прымусу, адключаецца. Менавіта таму жыццё лічыцца такім скарбам: не з-за ягонага зместу, а з-за ягонай крохкай скарбонкі.
Паводле дактароў, усе мае хваробы нібыта маюць адну агульную назву — гіпахондрыя. Але мне здаецца, што яны памыляюцца, назва павінна быць крыху іншая — чалавецкасць. Гэта калі не лічыць хранічнага запалення мазгоў, якое ў народзе называюць свядомасцю. Зрэшты, на душэўныя хваробы шкада часу, скажу толькі, што графаманія — самая вялацякучая, але не самая страшная з іх.
Перад тым, як выправіцца ў падарожжа, варта было б падсілкавацца. Учора не вячэралі: замест ежы, як я ўжо казаў, была трава, ад якой я адмовіўся. Пад’есці можна ў інтэрнацкім буфэце, які акурат адчынілі. Ежа тут надзвычай дрэнная й надзвычай танная. Балазе, у мяне ёсць яшчэ колькі жоўтых, чырвоных і белых манетаў. Жанчына, якой я спрабую растлумачыць, чаго я хачу, не разумее мяне. Я вымушаны паказаць ёй пальцам на бутэрброд, які ляжыць тут ужо другі тыдзень: я даўно збіраюся яго з’есьці, і толькі цяпер мне робіцца ясна, што болей сілкавацца ягоным выглядам я не здолею.
Я б схлусіў, калі б сказаў, што ніколі ў жыцці не піў такой паскуднай кавы — піў, у дабрачынным прытулку. Але гэтая кава, трэба сказаць, надзвычай яскрава нагадала мне той незабыўны момант. У бруднай шклянцы наверсе плавае чорны бруд, выглядам, колерам і смакам падобны да вільготнай зямлі з гаршчка для кветак. Узбуджальнае дзеянне напою цалкам перабіваецца дзеяннем маёй смярдзючай цыгарэты: праз хвіліну я пачуваю сябе яшчэ больш сонным, чымся дагэтуль.
Буфетчыца й прыбіральшчыца перагаворваюцца між сабою, з падазорам пазіраючы ў мой бок. з мясцовымі насельнікамі начлежнага дому яны ўжо звыкліся — але нейкі чужынец? Добрая нагода зноў патэлефанаваць у паліцыю. Значыць, у начлежным доме зноўку будзе ператрус. Потым будзе таварыскі суд, на якім мяне абвінавацяць у супрацоўніцтве з усясветным імперыялізмам, і ў выніку мне зноў давядзецца начаваць на вуліцы: гэта значыць ездзіць усю ноч у трамваях альбо бадзяцца па месце, палохаючы алкашоў і паліцыянтаў. А каб вы спрахлі.
Раскрываю свой сшытак, які паўсюль цягаю з сабой: вялізны, сіні, не крадзены, а куплены — гэта называецца жыць не па сродках, але ў такой раскошы, якая ёсць для мяне, насамрэч, першай неабходнасью, я сабе адмовіць не мог. Гэта ўжо трэці сшытак за апошнія тры месяцы. Папярэднія два я выкінуў у сметніцу, не скарыстаўшы ані траціны старонак. З кожным новым сшыткам я збіраюся пачаць новае жыцьцё, а ў сшытку весці дзённік гэтага новага жыцця. Насамрэч, кожны новы сшытак я пачынаю з таго, што апісваю ў ім усе здарэнні, якія адбыліся са мною й вакол мяне падчас пісання папярэдняга сшытка: гэта значыць, што ў маіх занатоўках няма нічога цікавага, бо нічога такога ўжо надзвычайнага са мною цягам апошніх месяцаў не здараецца. Апроч іх у сшытку шмат нейкіх малюнкаў, адрасоў, тэлефонаў, схемаў і малюнкаў, змест і прызначэнне якіх мне цяпер ужо збольшага невядомыя.
Дапісаўшы гэты абзац, адчуваю, быццам плюнуў сам сабе ў твар — і галоўнае, непапраўна запляміў чароўна белую старонку, гледзячы на якую так прыемна было ўяўляць сабе начыста перапісаныя раздзелы будучага раману ці аповеду. Звычайна, мае нататкі натхняюць мяне так доўга, як працягваецца дзеянне кавы. Як толькі яно перапыняецца, я пачынаю ненавідзець усё, што пішу, сябе, і перадусім — сам гэты сшытак. Пра што я магу пісаць? Што важнага я магу камусьці паведаміць? Нічога. Гэта проста дурная звычка, яшчэ з часоў полавага даспявання: пісаць, пісаць, пісаць, каб чымсьці заняць ці суняць рукі й часткова — мазгі. Нейкі даўжэзны допіс каханаму чалавеку, які даўно на цябе забыўся й не памятае нават твайго імя.
На шчасце, сёння нічога не прыходзіць мне ў галаву. Тая пасля кавы не праясняецца, а яшчэ больш цяжэе, у левай палове чэрапу пачынаецца калючы боль, які бязлітасна свідруе мае мазгі. Сняданак чэмпіёнаў у такім выглядзе зусім не дадае мне натхнення. Смярдзючы дым ад маіх цыгарэт і гурба недапалкаў у бруднай попельніцы змушаюць буфетчыцу заціскаць нос. Я прашу ў яе за гэта прабачэння й абяцаю, што хутка сыйду. Мая падкрэсленая ветлівасць ніяк на яе не дзейнічае — напэўна, у маіх паводзінах і старанным вымаўленні ёй чуецца нейкі здзек.
Дзіўным чынам, я разумею, што, нягледзячы на невыносную й ненавісную прысутнасць буфетчыцы, мне не хацелася б нікуды адсюль сыходзіць. Што з нашмат большым задавальненнем я б застаўся сядзець тут і піў бы гэтую жудасную каву, чым цягнуўся зараз у Места. Але што зробіш — трэба ісці.
3.
Каб крыху адкласці сустрэчу з непазбежным, пастанаўляю дайсці да цэнтра пешкі. Зноў маю шчасце сузіраць задворкі места, задні бок яго тэатральных кулісаў: нейкія майстэрні, прыстанак для чоўнаў, краны. Самае горшае, што ўсё гэта я ўжо бачыў учора, пазаўчора, тыдзень таму — ад таго часу нічога не змянілася, толькі неба з кожным разам робіцца ўсё больш пахмурнае, а паветра ўсё больш сцюдзёнае. На тым баку рэчкі пазнаю будову хостэлю, дзе я калісьці спаў некалькі начэй запар. Здаецца, нават не адзін. Але нічога больш канкрэтнага прыгадаць не магу — на шчасце, я быў занадта п’яны.
Восень — найбольш бязлітасная пара года. У зусім нядаўнім мінулым жыцці я быў звыклы штовосені сустракацца з сябрамі пасля вымушанага летняга перапынку. Цяпер я ведаю, што ўпершыню за столькі гадоў не ўбачу гэтай восенню іхных абліччаў, і тым не менш шукаю іх усюды, часам нават знаходжу кагосьці, хто падобны да іх: выпадковая міласціна генетыкі. Мой розум адмаўляецца верыць, што я не ў Горадзе, сярод сваіх, а сам у гэтым панылым, чужым, незнаёмым Месце. Немагчымасць — найгоршае. Немагчымасць сустрэць таго, каго хочаш, прагнеш сустрэць, каго карціць, каго неабходна сустрэць. Толькі цяпер прыгадваю, што ніякіх сяброў у мяне, уласна, болей няма — амаль з усімі я паспеў перасварыцца перад ад’ездам. З-за чаго? Цяпер ужо не памятаю. Дый якая розніца? Мабыць, у нейкі момант усе яны падаліся мне пасярэднасцямі, і я меў неасцярожнасць ім аб гэтым сказаць, пра што цяпер надзвычай шкадую. Зрэшты, лепей зараз пра гэта не думаць.
Я спрабую есці кіслыя зялёныя яблыкі, што нарваў каля начлежкі перад адыходам. Бутэрброд быў нічым не смачнейшы, але атрыманыя з яго калорыі я ўжо скарыстаў на падтрымку чуйнасці арганізму і цяпер зноў адчуваю голад. Дзякуй богу, у мяне яшчэ ёсць цыгарэты. Палю адну за адной — паскудства, трэба кінуць паліць, кажу сам сабе, хаця насамрэч не магу сабе гэтага ўявіць. Колькі сябе памятаю, столькі палю. Самае горшае: увесь гэты час, будучы сам, я павінен аб чымсьці думаць. Забаўляць сябе, як малога. Пра штосьці з сабой размаўляць, нібыта каб не страціць прытомнасці. Пра што? Абы пра што: думаць пра нешта сур’ёзнае ў маім становішчы шкодзіць болей за цыгарэты.
Апошняе, што ў мяне засталося ад колішняга цывілізаванага жыцця — гэта плэер з навушнікамі. Я пачаргова затыкаю яму зяпу дзвюма касетамі, якія за гэты час паспелі мне, шчыра кажучы, абрыднуць, але лепей з імі, чымся без іх. На жаль, мой галоўны візір страўнік небеспадстаўна нашэптвае мне, што сёння я буду вымушаны гэты плэер прадаць. Шкада: ён наматаў разам са мною ці не сотні кіламетраў безнадзейнасці, асабліва між ляагерам і найбліжэйшай аўтобуснай станцыяй, дарога да якой вяла праз ранішні лес. І вось цяпер, калі найгоршае ўжо ў мінулым, я вымушаны ад яго пазбавіцца...
Пад даўжэзным мостам каля трубаў гарадскога ацяплення стракацяць пустыя бутэлькі, каляровыя анучы, старыя часопісы, бляшанкі з-пад кансерваў і іншыя рэчы, якія пананосілі сюды бадзягі, што туляцца тут уначы. Гэтыя ўратаванцы з патанулага турыстычнага параходу паспелі ўжо ў сваім асабістым жыцці перацярпець тое стыхійнае бедства, якое нас, астатніх, яшчэ толькі чакае ў будучыні. Мабыць, таму яны заўжды былі мне настолькі цікавыя. Але цяпер гэтая цікаўнасць мяне палохае, бо я надта небяспечна да іх наблізіўся. З гэтай самай прычыны я не хаджу ў дабрачынныя ўстановы — лепш я буду такім, як яны, сам па сабе, чым штодня бачыць у іх сябе самога.
Ідучы па мосце, я без захаплення пазіраю на гарадскі краявід, які зусім не выклікае ў мяне ніякіх эмоцыяў, не кажучы ўжо пра нейкія ідэі, і пачынаю разумець, як ненавіджу ўсё тое, што дагэтуль чытаў аб гэтым Месце, разам з тымі, хто гэта панапісваў. Што яны маглі ведаць аб сапраўдным жыцці? Службоўцы, настаўнікі, журналісты... хто яшчэ? Хлусы, бессаромныя хлусы! Нічога, прыйдзе час, і я здолею выкрыць іхную хлусню. Хваля гневу апаноўвае мяне: гневу ад сваёй цяперашняй бязмоцы. Я не магу нічога стварыць, не магу звязаць двух словаў, нічога не ведаю аб гэтым Месце, я толькі адчуваю, інтуітыўна адчуваю, што праўда — гэта тое, што адбываецца тут і цяпер са мной, а не тое, што напісалі тыя чалавечыя парэшткі, якія гніюць цяпер у шанаваных і добра дагледжаных магілах! Тутэйшыя ходзьбіты, так званыя фланёры! Разявакі... У сапраўднасці ў бадзяннях па Месце няма нічога літаратурнага, пагатоў рамантычнага. Спазніцца ўначы да закрыцця начлежнага дому, правесці ўсю ноч без сну, на холадзе, на вуліцы, адмарозіць сабе ср...ку — у гэтым няма, насамрэч, нічога прыемнага. Праўда, што звычайна пасля ночы такіх бадзянняў прыходзіць “узнагарода”: шпацыр па каменным, як на мой густ — залішне дэкаратыўным мосце, калі па-над вадою ўздымаецца густы хомар, не відаць берагу, ды нават уласных ног, усё нагадвае сон. Птушкі маўчаць. Толькі паводле плёскату здагадваешся, што дзесьці там, у дзесяці метрах пад табою — вада. Здаецца, што знаходзішся ў нейкім інкубатары, што ўдае сабою шкляную сферу з дыяметрам некалькіх метраў, загорнуты ў бавоўну, як свежавылуплены гамункулюс. Мінімальная адзінка быцця: белая крывінка ў сэрцы Еўропы. Цёмныя плямы імкліва ператвараюцца ў прывіды людзей, якія мінаюць цябе, з перасцярогай пазіраючы ў твой бок, як быццам прывід — гэта ты, а не яны... Вось і ўся ўзнагарода. На гэта я і прамяняў вострыя, рэзкія абрысы майго Гораду й твары сваіх сяброў: на прывідны шпацыр па прывідным мосце ў прывідным Месце. Я спадзяваўся, што, зрабіўшы гэтак, змагу жыць паводле сваіх прынцыпаў, знайду душэўны спакой. Як я памыляўся! Мая душа не знаходзілася ўва мне. Маёй душой былі мае сябры, маё наваколле, маё асяроддзе, а я быў душою іхняй. Цяпер я ніхто. Сказаць гэта — іншы спосаб сказаць, што я зноў нарадзіўся. Так, зрэшты, інкубатар... Мая адзіная праблема, што я маю яшчэ сія-тыя згадкі аб папярэднім жыцці.
Шпацыр займае ў мяне паўгадзіны, але мне здаецца, быццам я крочу цэлую вечнасць. Пад прыкрыццём транспартнага гуду я спяваю ўголас незразумелыя мне тэксты песень з плэеру. Той замяняе майму “я” кіслародную падушку й не дае яму задыхнуцца. Шкада толькі, што ён пачынае цягнуць. Але нічога, да цэнтру дацягне. Калі б я паехаў аўтобусам, сілкавання хапіла б на большае: перад продажам плэеру я паспеў бы яшчэ раз паслухаць тую кампазіцыю, дзе гучаць скрыпкі. Хаця няма бяды, я й без таго ведаю яе напамяць. Толькі дзеля гэтага не варта сядаць у аўтобус. У аўтобусах мяне пераследуюць лічбавыя паліндромы на электронным гадзінніку, такія як 10:01, 11:11, 12:51 і г. д. Я заўважыў, што такія люстраныя імгненні часу прыносяць няшчасце. Яшчэ мяне раздражняе жаночы голас, які абвяшчае прыпынкі: адзін і той самы голас нейкае звышістоты ў трамваі, метро, аўтобусе, на вакзале, нават у тэлефоне. Нізавошта ў жыцці не хацеў бы сустрэцца з ёю. Да таго ж, у аўтобус мяне не пускаюць боты. Не падумайце, у мяне вельмі зручныя спартовыя боты, знойдзеныя мною ў гурбе гуманітарнай дапамогі, але ў іх адна праблема: яны страшэнна смярдзяць. Калі я з’яўляюся ў іх у грамадзкім месцы, яны тут жа прыцягваюць увагу астатніх і змушаюць іх з падазрэннем унюхвацца ў наваколле з мэтай ідэнтыфікаваць месцазнаходжанне пагрозы: асцярожна, бадзяга! Убачыўшы мяне, яны пераконваюцца ў беспамылковасці атрыманай імі з паветра (то бок, ад маіх ботаў) інфармацыі: так і ёсць, бадзяга, жабрак, беспрытульны. І калі ўжо іх... і г. д. Самае горшае, што я сам ведаю пра неахайнасць свайго выгляду, але пакуль яшчэ не навучыўся за яго не саромецца — вось толькі тады я б насамрэч ператварыўся ў бадзягу.
Машыны, што спяшаюцца ў цэнтр, свішчуць у мяне ўвушшу дальнабойнымі снарадамі, абмінаючы мяне так, як бык абмінае тарэадора — неахвотна, збольшага дзякуючы ўласнаму спрыту апошняга. Памятаю, калі я выходзіў на шпацыр па Горадзе, я пачуваў сябе ўпэўнена, бо ведаў, што Горад належыць мне, што ў яго няма ад мяне ніякіх таямніцаў. Тут у мяне зусім адваротнае адчуванне. Зрэшты, гэтага ж я і хацеў — таямніцаў... Пакуль для мяне таямніца толькі тое, што я тут буду рабіць, як доўга тут застануся, ці хопіць мне на сёння грошай і дзе іх узяць, калі яны скончацца.
І, урэшце, галоўная тутэйшая таямніца для мяне — гэта мова. Надпісы, якія вітаюць мяне на тым баку рэчкі, зноў выклікаюць у мяне смех. Я ніяк не магу да іх прывыкнуць: мне здаецца, што гэта нечы жарт. Не, немагчыма, каб такія смешныя літары маглі паведамляць нешта сур’ёзнае. Як быццам хтосьці наўмысна скажае людскую мову, каб з мяне пазьзеквацца: так размаўляюць толькі з малымі дзецьмі. Трэба абавязкова звярнуць на гэта ўвагу мясцовых жыхароў. Адзінае, што ўлагоджвае мой зрок — гэта стракатыя ручныя дываны паўсюдных графіці, якія не паведамляюць дый не імкнуцца паведаміць вам зусім нічога, апроч таго, што вы ў свабоднай краіне, дзе вашае існаванне зусім не павінна мець нейкі сэнс: тут можна быць лёгка вызваленым ад яго, як ад нейкага неабавязковага падатку.
4.
Сёння маёй мэтай нумар адзін ёсць будынак, які нагадвае сваёй формай “Прадчуванне грамадзянскай вайны”, то бок штосьці вельмі недарэчнае, як і ўся паслямадэрновая архітэктура, на якой значна адбіліся бамбардаванні пяцідзесяцігадовае даўніны: дамы пачалі будаваць проста, хутка і танна, без упрыгожванняў, каб іхняя страта ў выпадку разбурэння была не такой адчувальнай, і праз гэта сучасныя гарады выглядаюць нетрывала, знервавана, у іх няма спакою і пэўнасці. Праўда, гэтага Места, на шчасце, гэта амаль не датычыцца. Усё ў ім, наадварот, дыхае мінуўшчынай. Калі шчыра, я прыехаў сюды акурат таму, што стаміўся жыць у горадзе без мінуўшчыны — хаця жыць у месце без будучыні ненашмат лягчэй.
У гэтым будынку месціцца радыё “Суайчыннік”, што ператварае яго ў маіх вачах у непрыступны бастыён свабоды слова пасярод гораду. Гэта азначае, што там павінна ў дадзены момант знаходзіцца некалькі блізкіх мне па духу людзей. І хаця сам я ведаю, што нікога блізкага мне па духу ў прынцыпе не існуе, калі толькі мець на ўвазе менавіта дух, а не духан, я ўсё ж рэгулярна спрабую пераканаць іх у адваротным, каб пазычыць у нейкага з іх некалькі срэбнікаў на ўтрыманне свайго зношанага цела. Што зробіш: з тых, каму ідэі свабоды прыносяць непасрэдную карысць, я не ведаю ва ўсім месце нікога, акрамя насельнікаў гэтага будынку. Гэта ў Горадзе я быў знаёмы з кожным сабакам. Праўда, я спрабаваў размаўляць з двума-трыма тутэйшымі наконт свайго навуковага адкрыцця, але ніводны з іх мяне па-сапраўднаму не зразумеў, а адзін нават палічыў мяне блазнам і параіў мне лячыцца. Я сказаў яму, што я дастаткова здаровы на тое, каб пры жаданні набіць яму пысу, пасля чаго той спалохаўся і ўцёк. Дзіўна, няўжо ў мяне сапраўды настолькі пагрозны выгляд? Адкуль у мяне раптам узялося столькі нахабства і злосці? На радзіме я не толькі ні з кім не біўся, але нават амаль не лаяўся: там білі й лаялі ў асноўным мяне.
Пасля даўжэзнай працэдуры вытрусвання маіх кішэняў, з якіх на стале з’яўляюцца недапалкі, скамянелыя жуйкі, нейкія замуляныя цыдулкі, аб існаванні якіх я й сам ужо паспеў забыцца, мне дазваляюць зграбсці ўсё гэта ў далоню й выкінуць у сметніцу. Ахоўнікі радыё, якія сышліся сюды з усіх кутоў будовы, каб на мяне паглядзець, пазіраюць на мяне ўсе разам хутчэй са здзівам і спачуваньнем, чым з падазорам. Мне гэта цалкам да ср...кі: да іхніх позіркаў я звыклы. Здаецца, яны не могуць дацяміць, што я тут у каторы раз раблю. Я паведамляю ім, што ў мяне сустрэча з супрацоўнікам радыё. Яны не разумеюць, як хтосьці можа хацець сустрэцца са мною. Аб’ектыўна кажучы, яны маюць рацыю. Але я насамрэч дамовіўся аб сустрэчы з прадстаўніком радыё — яшчэ ўчора. Мяне садзяць на сінюю канапу ў куце, як асабліва небяспечнага інфекцыйнага пацыента. Мінае паўгадзіны, а мой меркаваны візаві ўсё не прыходзіць. Я стаміўся азірацца на гадзіннік, які вісіць у мяне за спінай: гэта нагадвае мне, як я сядзеў у Горадзе ў пастарунку і чакаў допыту. Ахоўнікі назіраюць за мной з-за непразрыстага затанаванага шкла. Мне хочацца паліць, але калі б да смуроду маіх ботаў далучыўся яшчэ й смурод маіх цыгарэтаў, гэта насамрэч магло б быць кваліфікавана як выкарыстанне хімічнай зброі. Ува мне мацнее патрэба куды-небудзь адсюль знікнуць, схавацца, праваліцца скрозь зямлю. Што я тут раблю? Што я яму скажу? Супакойваю сябе думкай, што я тут такі не адзін: шмат людзей з Усходу прыходзяць сюды выжаброўваць працу, цыганіць грошы. Усе яны прыкідваюцца, што ёсць чымсьці большым, чым насамрэч. Вытрымаць.
Нарэшце ён прыходзіць. Усміхаецца. Жартуе. Я прагна зацягваюся прапанаванай ім дарагой цыгарэтай. Божухна, такіх добрых цыгарэтаў я вельмі даўно не паліў! Тытунь адразу дае мне па мазгох. Мне робіцца добра і ўтульна ў таварыстве гэтага мілага, сімпатычнага й таленавітага чалавека. Ягоныя словы гучаць як калыханка. Ён паведамляе мне аб тым, што змаганне працягваецца і што неўзабаве я змагу вярнуцца на радзіму. Гэтая фраза выклікае ў мяне жах і прымушае ачомацца. На радзіму? Навошта? Што я яму зрабіў? Можа, нешта не так?
Ніхто, нават ён, не можа зразумець, у чым палягае прычына маёй нянавісці да сваёй краіны. Ніхто не можа паверыць, што калі я бачу на вуліцах сваіх суайчыннікаў, чую іхнюю мову, асабліва з тэлефонаў-аўтаматаў (“Ну як там дома? Усё ў парадку? Ну і лады”... У іх дома заўжды ўсё ў парадку!), мне робіцца блага — чыста фізічна (хаця невядома, як я магу гэта пазнаць, калі мне фізічна блага амаль увесь час). Мой суразмоўца заўважае мой спалох і перапыняе свой маналог, нібыта сумеўшыся, каб нарэшце спытацца ў мяне, чым я займаюся. Я доўга чакаў гэтага пытання, і вось цяпер паціскаю плячыма: пакуль што нічым. Але хачу вучыцца ва ўніверсітэце.
— Што ты будзеш там рабіць? — здзіўляецца ён: відаць, я зусім не падобны да чалавека, які б мог мець нейкае дачыненне да ўніверсітэту, хаця й правёў у студэнцкіх інтэрнатах ладную частку жыцця.
— Рэч у тым, — кажу я амаль з выклікам, праглынуўшы сваю крыўду, — што я зрабіў адкрыццё.
— Якое адкрыццё? — цікавіцца ён.
— Навуковае, — кажу я.
Ён уважліва на мяне пазірае.
— І ў чым яно палягае? — настойвае ён з усмешкай.
Яшчэ чаго не хапала! Так я табе гэта й сказаў! Шмат вас такіх, цікаўных. Але адказваю ветліва:
— Гэтага я вам сказаць не магу. Прынамсі, да таго, як яно будзе апублікаванае ў спецыялізаваным часопісе.
— І калі яно будзе апублікаванае?
— Ня ведаю. Я спрабаваў дасылаць свае тэксты ў айчынныя часопісы, але ніводны з іх пакуль не ўзялі. Людзі, якія калісьці былі пра мяне найлепшага меркаваньня, цалкам зьмянілі сваё стаўленне, як толькі я з’ехаў...
Ён хітае галавой, маўляў разумее — ці то сцвярджальна, ці то засынаючы.
— Унівэрсытэт — гэта добра, — урэшце ўхваляе ён. — Нам патрэбныя адукаваныя людзі.
Відавочна, што ён лічыць мяне поўным вар’ятам.
Пасля гэтай кароткай прэлюдыі я спрабую намякнуць яму, што мне патрэбныя грошы. Бяда ў тым, што ў мяне сканчаюцца цыгарэты, а без цыгарэтаў я не магу пражыць. Чаму ж ты не знойдзеш сабе працу, пытаецца ён. Я маўчу, каб не сказаць якой грубасці. Як быццам гэта так лёгка!
Божухна, колькі разоў я ўжо казаў, што не магу рабіць ніякай фізічнай працы! Я ненавіджу фізічную працу! Фізічная праца, я лічу — гэта рабства. Хіба я дзеля гэтага прыехаў? Толькі нацысты лічылі, што яна “вызваляе”. Да таго ж, я такі хворы, што не магу вытрымаць ніякай фізічнай нагрузкі, нават самай мінімальнай. Я ведаю, спрабаваў. Акрамя таго, інтэлектуалу павінна быць проста забаронена фізічна працаваць, хіба толькі рэкрэацыйна, бо фізічная праца атупляе...
Зрэшты, ён мае рацыю, не ў фізічнае працы тут цымус. Я папросту нядобра выхаваны. Усё пачалося з нулявога класа: замест добрай выхавацелькі аднекуль прыйшлі злосныя настаўнікі, і кожны з іх пачаў хацець ад мяне нечага свайго. Ненавіджу спецыялізацыю, падзел на прадметы, на дысцыпліны! Каб працаваць, неабходная ўнутраная дысцыпліна, а я б хацеў займацца ўсім і нічым адначасова...
Ён перапыняе мае глыбакадумныя рэмінісцэнцыі: маўляў, у такім разе гэта значыць, што ты па духу — журналіст, такі ж, як і я. (Не, ён мяне не разумее.) Паспрабуй уладкавацца прынамсі ў нейкую тутэйшую газету для эмігрантаў. Не, дзякуй, усміхаюся я. Гэта было б ніжэй майго роўню. Чым пісаць у такія ўплывовыя выданні — лепей памерці з голаду. Я ведаў людзей, што здолелі туды ўладкавацца. Усе яны спіліся.
Што ж, у мяне пры сабе няма грошай, кажа ён, дый я мушу вяртацца на працу — абед скончыўся. Прыйдзі ў гэты самы час заўтра — паглядзім, што ільга для цябе зрабіць. Яшчэ, калі хочаш, магу пашукаць для цябе дома якія іншыя боты. Добра, уздыхаю я. Ён пакідае мне недапалены пачак дарагіх цыгарэт. Дзякуй і на гэтым.
5.
Я выходжу паміж шырока расстаўленых калонаў будынку на вуліцу і з ганьбай для сябе ўсведамляю, што адчуваю сябе бездапаможна, як дзіця, выкінутае з матчынага ўлоння. Водгук размовы цягнецца за мною замест абарванае пупавіны, блытаецца ў мяне пад нагамі. Яшчэ дзесяць хвілін таму я аддаў бы ўсё на свеце, каб як мага хутчэй адтуль знікнуць, і вось цяпер разумею, што цягам рэшты сённяшняга дня больш не змагу ні з кім пагаварыць па-свойму, хіба толькі калі патэлефаную дадому, але гэта мала праўдападобна. Я рэдка званю дадому. Перад уцёкамі з краіны я перапісаў у асобны альфабэтны нататнік, калісьці даўно падораны мне маці замест азбукі драўлянаму чалавечку, кантакты ўсіх сваіх тамтэйшых знаёмых — у добры шлях! Некаторыя літары ў ім засталіся пустымі. Пасля прыезду я так ніводнага разу ў яго і не зазірнуў, ці то каб пазбегнуць сантыментаў, ці то проста таму, што не было неабходнасці. Тут ён ператварыўся ў кшталт энцыклапедыі прыдуманых істотаў. А вось узяты мною на памяць дзедаў памазок аказаўся вельмі практычнай штукай. Гэтаксама выявілася, што пілкай для пазногцяў (адкуль я яе ўзяў?) можна мазаць масла на хлеб пры адсутнасці нажа. Хто б мог падумаць, што перасячэнне нябачнай мяжы між дзвюма краінамі насамрэч дапаможа трапіць у іншы свет, дзе пануюць іншыя законы — не толькі чалавечыя, але й фізічныя?
Перабіраючы свае рэчы на зэдліку ў скверы, я доўга не магу знайсці адрас, на якім знаходзіцца чарговая патрэбная мне ўстанова — няўжо я выкінуў яго ў сметніцу на радыё? Вярнуцца туды й пачаць у ёй корпацца? Гэта ніжэй майго гонару, хаця нікога з ахоўнікаў гэта б і не здзівіла. Ушчуваю сябе, што быць такім незасяроджаным у маёй сітуацыі — недаравальна. Замест адрасу знаходжу ў кішэні цыдулку з яшчэ адным тэлефонным нумарам. Прыгадваю: мне казалі, што калі я на яго патэлефаную, мне зробіцца лягчэй. Дзіўная, магічная цыдулка — як замова супраць злога духу. Доўгае слова з дзевяці лічбаў: зашыфраванае імя анёла-абаронцы. Гэта тэлефон адной дабрачыннай установы, аднак пайсці я туды не магу, бо вінаваты адной тамтэйшай працаўніцы 500 крон, якія не ведаю, як буду вяртаць, і ці вярну калі наогул. Шкада: яна вельмі мілая жанчына. Сорамна быць вінаватым жанчыне. Што яна цяпер думае пра мяне? Я зусім не хацеў яе падманваць, я насамрэч спадзяваўся, што здолею вярнуць ёй пазыку. Але ў маім цяперашнім становішчы нельга быць упэўненым ні ў чым.
Урэшце, знаходжу адрас установы ў жоўтым тэлефонным даведніку, прымацаваным да аўтаматнай будкі жалезным тросам. Пасля гэтага доўга вывучаю мапу горада на паблізным зашклёным стэндзе, быццам не магу наглядзецца на ўласнае адлюстраванне: дзякуй богу, факультэт знаходзіцца побач. Бадай, здалёк мяне можна прыняць за самага звычайнага турыста. Цемнаскурыя хлопцы, што гуртуюцца паблізу, таксама прыходзяць да гэтай высновы і пачынаюць па чарзе прапаноўваць мне наркату: яны належаць да тых, што начуюць на вакзале, бальшыня з іх вымушаная красці ці прадаваць сябе, каб зарабіць на дозу. Вядома, я ім спачуваю, — як быццам мяне не спрабавалі кадрыць на вакзале! — але дапамагчы не магу. Зразумела, што любы з іх толькі марыў бы памяняцца са мною месцамі, але я гатовы пайсці на ўсё, каб гэтага не дапусціць, бо ведаю, што калі б не мае чыста буржуазныя інстынкты некалі “прыстойнага хлопчыка”, дзякуючы якім я яшчэ трымаюся за апошнюю прыступку сацыяльнай лесвіцы, гэта магло б здарыцца досыць лёгка. Напэўна, гэтак тапелец, які вынырвае на паверхню вады, бязлітасна лупіць нагамі тых, хто спрабуе за іх учапіцца.
Дадумаўся ж нехта размясціць гэты задрыпаны факультэт на самай ажыўленай гарадской артэрыі! Відаць, наўмысна, каб схаваць ад людскіх вачэй яго агідны шэры будынак, які вельмі проста мог бы быць сядзібай тайнай паліцыі ці анкалагічнай клінікі. І гэта вы яшчэ не бачылі яго з сярэдзіны: нізкія столі, вузкія калідоры, доўгія лесвіцы з высокімі прыступкамі, белыя сцены падмазваюцца да вас, незаўважна пакідаючы на вопратцы незмывальныя клейны будучых прадстаўнікоў “разумовага пралетарыяту” — кагнітарыяў.
Ліфт не без намогі, нібы неахвотна ўздымае мяне ўгару — мяне і яшчэ пяцёх чалавек рознага полу. То бок нягледзячы на тое, што ліфт разлічаны толькі на пяцёх, нас там цяпер шасцёра. Зразумела, хто там лішні — вядома, я. не думаю, аднак, што важу цяпер нашмат болей за прывід, за які мяне ўсе прымаюць. Але што, калі гэты стары, напрацаваны ліфт усё-ткі ўпадзе? Не хацеў бы ляжаць унізе, на першым паверсе, у панібрацкай еднасці перамешаны з касцямі гэтых юных энтузіястаў з шэрагаў залатой моладзі... Ад гэтай уявы мне робіцца ніякавата. Я спрабую пераканаць сябе, што такое чаргаванне панічнага й дэпрэсіўнага стану павінна быць абумоўленае ўсяго толькі адсутнасцю вітамінаў і калорыяў, але гэтая думка ніяк не дапамагае мне супакоіцца. Усю дарогу да пятага паверху мае пяць спадарожнікаў несупынна размаўляюць між сабою (дзявочы дуэт, хлапечае трыо) на ўсё яшчэ малазразумелай мне мове. Я імкнуся іх не слухаць: паводле майго досведу, 90% усіх падслуханых тут мною размоваў з’яўляюцца поўны нонсэнсам. Прынамсі, у тым, што я маю няшчасце разумець, няма абсалютна нічога, што было б вартае разумення.
Пры ўсім гэтым, я не магу не прызнацца сабе, што ў ліфце я ўпершыню за доўгі час нечакана зблізку бачу рэальных людзей, сапраўдных жыхароў гэтага места, якія тут, у адрозненне ад мяне, дарэчы. Мне сорамна перад імі: яны мае аднагодкі, некаторыя нават крыху маладзейшыя за мяне, ці прынамсі так выглядаюць. Усе яны ахайна, даволі модна, а некаторыя нават густоўна апранутыя (мы нагадваем гэткую клетку з паддоследнымі экзатычнымі птушкамі, якіх вязуць на абед драпежнікам), усе нейкай інтуіцыяй адчуваюць ува мне чужынца: я парушаю іхнія ўяўленні аб іхняй роднай навучальнай установе. Дагэтуль яны пачувалі сябе тут у поўнай бяспецы, а цяпер гэтае адчуваньне цалкам знікла. Да таго ж, ад мяне смярдзіць усім: вуліцай, потам, нямытымі валасамі, начлежным домам, сабачынай, бруднымі нагамі, мачой, палюцыяй, півам — чым яшчэ? Як мне давесці гэтым людзям, што чалавек смярдзіць ад стрэсу, ад несупыннага стрэсу, а зусім не ад таго, што мыецца раз ці два на тыдзень? Насуперак усякай логіцы, найлепшае ў маім становішчы — трымацца як мага далей ад людзей. Гэта, прынамсі, больш годна, дый у выніку больш практычна, чым спрабаваць ім растлумачыць, хто я такі й што тут раблю. Аднак як трымацца ад іх далей у гэтым вузкім ліфце? Я не вінаваты, што пасля шпацыру ў мяне няма сілаў уздымацца па лесвіцы.
Як толькі ліфт спыняецца, мае спадарожнікі выбягаюць з яго, каб магчы забыцца пра мяне як мага хутчэй, аднак ужо напаўпрыручанае брыдкае качаня ўсё адно паслухмяна валюхаецца за імі. Пад нізкай столлю апошняга паверху я адразу заўважаю, што пачынаю задыхацца на верхняй палубе гэтага “Тытаніку”, дзе астатнія пачуваюць сябе, як рыбы ў вадзе: гуд іншамоўных галасоў, які замінаў мне ўжо на вуліцы, зрабіўся тут яшчэ больш невыносным і, цалкам затапіўшы мой слых, ператварыўся ў штосьці накшталт глухой цішыні ўвушшу патанулага. Усе галасы зліліся ў адзін гоман, у якім немагчыма адрозніць ніводнага слова. Я не чакаў убачыць і пачуць тут столькі моладзі, што паслухмяна стаіць у чарзе да адных-адзіных дзвярэй: ніхто не сварыцца, не мацюкаецца, не плюецца, ніхто нікога не абганяе, усе чакаюць. Верасень — месяц чэргаў, яго варта было б назваць чэргенем, бо чэргі стаяць цяпер усюды — на зямлі, пад зямлёй... З Гораду ненавіджу чэргі, але калі там чарга — гэта асобны прымітыўны жывы арганізм, накшталт тысячаножкі, то тут — усяго толькі кшталт ДНК нейкай нашмат вышэйшай істоты; выпадзенне з шэрагу малекул было б роўназначнае пагрозе біялягічнай мутацыі на ўзроўні цэлага, парушыла б прычынна-выніковую сувязь у функцыянаванні ўсяго грамадства, таму кожны тут трымаецца свайго парадкавага нумару і не спрабуе лезці папярод іншага ў пекла. Стаяць у чарзе азначае стаяць на варце цывілізацыі.
Азіраючыся па баках у пошуках прынамсі аднаго незадаволенага позірку, я вагаюся, ці варта мне ўсё-ткі турбаваць спадара прафесара з-за такой драбязы, як мая будучыня, ці не лепей было б проста зараз развярнуцца й сысці. Але я ведаю, што калі хачу быць часткаю арганізму, то павінен пераадолець сваю нерашучасць: у мяне ёсць місія, і я павінен яе выканаць, надакор усім перашкодам. Гэта мой апошні шанец.
— Чым я магу вам дапамагчы? — якой гадзінай пазней ветліва пытаецца ў мяне стары прафесар, вялікі чалавекалюб і педагог.
Я пачынаю свой добра прадуманы, напамяць вывучаны маналог, які адгаворваю хутка, але бязвыразна, як школьнік нудную праграмную паэму.
— Мне вельмі цяжка вас зразумець, — урэшце прызнаецца прафесар. — Вы вельмі спяшаецеся. Вашая мова яшчэ не такая добрая, як вам здаецца.
— Ну, добра, — уздыхаю я. — Зрэшты, гэта вашая мова, а не мая. Мне здавалася, вы павінны яе разумець. Калі хочаце, давайце будзем размаўляць на маёй мове. Мне, каб вы ведалі, гэтая вашая мова наогул здаецца непрыдатнай да выказваньня маіх думак...
Прафесар перапыняе мяне жэстам і просіць вярнуцца да тэмы. Але настрой да размоваў у мяне знік: замест словаў я бяру аркуш паперы й імкліва крэслю на ім геаметрычную фігуру.
— Што гэта? — хітравата пазіраю я на прафесара.
— Чатырохкутнік, — пасля кароткага роздуму адказвае той, узняўшы бровы па-над акулярамі.
Кіўнуўшы галавой, я зухавата перакрыжоўваю чатырохкутнік дзвюма рысамі: выходзяць чатыры квадраты.
— А гэта?
Ён пазірае на мяне паверх акуляраў, каб запэўніцца, што я не жартую.
— Лагічны квадрат Грэймаса? — спрабуе ўгадаць ён.
Я ледзь не паміраю са смеху.
— Не-е, шаноўны! Гэтак не пойдзе! Я бачу, мы з вамі не паразумеемся... Гэта — схема чалавечага ўспрыняцця свету!
Прафесар даволі доўгі час пераводзіць вочы з мяне на мой сшытак, пакуль яны ўрэшце не пачынаюць яму балець, а тады падсумоўвае:
— Скажыце: чаго вы ад мяне хочаце?
— Ад вас? Я хачу ведаць, што вы наконт гэтага думаеце.
— Наконт чаго?
— Наконт майго адкрыцця.
— Якога адкрыцця?
Я пачынаю губляць цярплівасць.
— Паслухайце, я з вамі не жартую! Зразумейце: з-за гэтага адкрыцця я мусіў уцячы з сваёй краіны! Уяўляеце сабе, якія гэта можа мець наступствы? У палітычным і геапалітычным сэнсе? не кажучы ўжо пра гнасеалагічны аспект...
Прафесар чмокае вуснамі, варушыць бровамі — робіць выгляд, што думае. Нарэшце, прыдумляе пытанне:
— Вы чыталі кнігу такога й такога на гэтую тэму?
— Не.
— А такога?
— Не.
— А гэтага?
— Не.
— Дрэнна, вельмі дрэнна... — круціць галавой прафесар. — Гэтага я ад вас не чакаў...
— Але ўсё гэта — шарлатаны! — пачынаю пярэчыць я. — Якая розніца, што яны напісалі аб гэтым? Калі б яны насамрэч разумелі, у чым тут справа, яны б прыйшлі да такіх сама высноваў, што і я!
Прафесар уздымае на потны высокі лоб забрала акуляраў (здаецца, гэта самі ягоныя вочы вылезлі на лоб) і вылупліваецца на мяне сваім нізкавокім позіркам: не, я ўсё-ткі не галюцынацыя ягоных перапрацаваных мазгоў.
— Як вы можаце патлумачыць той факт, што кірылічная літара “Б” нагадвае перавернутую дзявятку, а лацінская “В” – васьмёрку? Што кірылічная “З” ёсць тройка, а лацінская “Z” – двойка? Што кірылічная “Г” – гэта сямёрка наадварот, а лацінская “G” – шасьцёрка? Вы разумееце?
Гэта не ён, гэта я задаю яму гэтыя пытанні, на якія ён, натуральна, не можа ведаць адказу, бо ведаю яго толькі я. Спадзяюся, гэта ўразіць яго больш за мой чатырохкутнік. Ён, здаецца, сапраўды агаломшаны. Няўжо ён сам на працягу свайго доўгага жыцця ніколі над гэтым не задумваўся? Нельга губляць моманту, надышоў час канчаткова яго даціснуць.
— Пазаўчора, — тут я пераходжу на ўрачысты шэпт, — я заўважыў, што прозвішчы ўсіх маіх улюбёных пісьменнікаў пачынаюцца з літары “Б”! Няўжо вы думаеце, што ўсё гэта выпадковасць? А калі не — то ўсведамляеце, як гэта можа змяніць нашыя ўяўленні аб свеце?
— Вам так здаецца?
Я спрабую паставіць сябе на месца прафесара: уявіць сябе старым, самотным чалавекам з нізкім заробкам і высокім аўтарытэтам, дзеянне якога сканчаецца за дзвярыма гэтага кабінету.
— Хіба вы не можаце дазволіць мне тут вучыцца? — пытаюся я амаль міралюбна. — Я б мог атрымліваць грошы й працягваць сваю працу...
— Працу? — прафесар ссоўвае бровы. — Не разумею... Як я магу дапамагчы вам знайсці працу?
— Вы не разумееце, — я спрабую ўсміхнуцца, каб схаваць балючую грымасу, якую выклікае ў мяне слова “праца”, але нічога не атрымліваецца, — як бачыце, у мяне ўжо ёсць праца...
— Ёсць? Тады чаго вы ад мяне хочаце?
— Вось, — дастаю я свой сшытак — як мага больш хутка, каб ён не заўважыў трымценне маіх рук. — Вось усё, што я напісаў. Я магу пакінуць гэта вам.
— Навошта? — не разумее ён.
— Як? — здзіўляюся я. — Хіба я вас не зацікавіў сваймі думкамі?
Прафесар паціскае плячыма. Мне хочацца плюнуць, але ў ягоным кабінеце няма попельніцы ані сметніцы. Я адчуваю гэтую немагчымасць як прыніжэнне, як парушэньне маіх чалавечых правоў.
— Добра: калі вы не можаце нічога мне параіць, дык пазычце мне прынамсі грошай! — уздымаю я голас. (Насамрэч, я спрабую суняць сваё хваляванне й сцішыць голас, але той усё адно трымціць на актаву й на дэцыбэл вышэй, чым звычайна.) — Іначай мне прыйдзецца прадаць плэер з навушнікамі, што ў маёй сітуацыі было б роўнае самагубству...
Ён доўга пазірае на мяне. Як вядома, у гэтай краіне ўсіх маіх землякоў уважаюць за рэкеціраў. Нарэшце, параіўшыся з гіпсавым Сакратам, прафесар дастае з кішэні новую паперку з лічбай 200 — хоць нешта. Столькі я звычайна растрачваю за дзень. Значыць, сёння жыць можна. Мой інтэлектуальны ціск на яго падзейнічаў. Але я сёння яшчэ вялікадушны! Упэўнены, што ён заплаціў бы ў дзесяць разоў болей, толькі каб ад мяне пазбавіцца.
6.
Нарэшце, я вольны! Не, пачуцця голаду ў мяне няма — хутчэй пачуццё віны перад сваім страўнікам і перад чалавецтвам, а таксама перад старым прафесарам: усё-ткі ён не такі ёлуп, якім я яго спярша палічыў.
Я збягаю ўніз па вузкай лесвіцы — прэч адсюль, хутчэй прэч! — чацвёрты, трэці, другі паверх — і нарэшце апынаюся на вуліцы. Сляпучае сонца спыняе мяне папераджальным сыігналам: перад маім носам на поўнай хуткасці пралятае машына. Што ж, сёння насамрэч удалы дзень! Калі я яшчэ й прадам плэер, то зараблю больш, чым за ўсё папярэдняе жыццё ў гэтым Месце! За яго мне дадуць як мінімум яшчэ столькі: магчыма, я нават здолею разлічыцца за пазыку. Калі праца — гэта рабства, то грошы — гэта свабода!
Падумаўшы так, я адразу ж раблюся смешны й агідны сам сабе. Так нізка ўпасці! Што я там распавядаў старому прафесару? Што я Міхайла Ламаносаў? Нядзіва, што ён мне не паверыў. Калі б ён у нешта верыў, ён не быў бы прафесарам. Няўжо ж я сам мог ува ўсё гэта верыць? Калі шчыра, дык мне наср...ць на ўсялякую навуку. Я ўпэўнены, што маё адкрыццё не патрабуе ніякіх доказаў, тытулаў, абаронаў дысертацый — для гэтага яно занадта відавочнае. Як доўга яны будуць вагацца з ягоным афіцыйным прызнаннем — праблема не мая, а іхняя. Хутчэй за ўсё, я да гэтага не дажыву — ну дык і што?
Адразу пастанаўляю, што трэба зайсці на піва. Падумаць толькі, сёння я яшчэ нічога не піў! Неверагодна. А ўжо даволі позна: палова на другую. Дзень схіляецца да сваёй лепшай паловы. Значыць, ужо ёсць падстава для святкавання. без лішніх роздумаў заходжу ў маленькі бар на вялікім бульвары, дзе прадаюць самае таннае піва, для рабочага класу, па адзінаццаць крон. не толькі ўва ўсім цэнтры, але і ўва ўсім месце, наколькі мне вядома, няма такога таннага піва. Выглядае, што тут яго чэрпаюць проста з рэчкі. Рабочыя прыходзяць сюды пасля працоўнага дня — калі па-нашаму, адразу пасля абеда. Паколькі на вялікім бульвары несупынна нешта руйнуецца, будуецца й перабудоўваецца, бар заўсёды поўны людзей, і гэтыя людзі заўсёды п’яныя. Збольшага яны моўчкі п’юць нешта зялёнае, што цягнецца, як марынад у слоіку закансерваваных грыбоў. Іхнія запэцканыя ўсімі фарбамі камбінезоны маюць у сабе штосьці ад клоўнскіх касцюмаў. Між іх я пачуваю сябе як першы сярод роўных, не тое што на факультэце. Сядзець у бары нельга, толькі стаяць, абапершыся на маленькі, як у пасажырскім цягніку, столік. Акрамя голых баб на сценах ёсць тут і іншыя атракцыёны: прыкладам, два гульнявыя аўтаматы, што павінны замяняць тэлевізію. Іхняе змоўніцкае падміргванне супакойвае і ўсыпляе, вось толькі гук — раздражняе. Час ад часу чуецца бразгатанне манет, калі аўтамат, як дзіцё, выблёўвае назад частку ўкладзеных у яго грошай.
Не менш аўтаматычна дастаўшы свой сіні сшытак, я збіраюся, пакуль не забыўся, зараз жа апісаць у ім свае навуковыя дэбаты з прафесарам, аднак не магу засяродзіцца. Дзіўна, раней я думаў, што месцаў, дзе немагчыма пісаць ці чытаць, папросту не існуе. Відаць, гэта ўсё з-за назойлівай папсовай музыкі, неад’емнага атрыбуту рабочай піўнухі, ды перыядычнага парохквання гульнявых аўтаматаў і тых, хто іх абслугоўвае. Гэта цяпер яны мяне раздражняюць, а вось калі я ўпершыню быў апынуўся ў падобным бары, толькі не гарадскім, а вясковым, я быў гатовы плакаць ад шчасця. Люблю заходнія бары, гатэлі, хостэлі, вакзалы з іхняю легкадумнаю безгустоўнасцю й ананімным, на ўсіх і кожнага разлічаным камфортам. Ёсць і ў Месце падобныя закуткі, якія мяне асабліва натхняюць. Напрыклад, так званая “Заходняя Еўропа” — невялічкі дворык у атачэнні дарагіх рэстарацыяў, спланаваны як наследаванне заходняй архітэктуры, гэткая гульнявая ці трэніровачная пляцоўка для шырокай грамадскасці, што хоча выпрабаваць на сабе, якое адчуванне маюць ад жыцця тыя, каму пашанцавала больш за астатніх — яны сядзяць побач за шклянымі вокнамі й спажываюць сушы ў засені штучнай зелені, і на іх можна падоўгу глядзець, як на малпачак у заапарку, хіба што перайманне жэстаў і звычак адбываецца ў адваротным напрамку. Але сёння для адчування паўнаты жыцця мне дастаткова знаходжання ў гэтым паўпадпольным з выгляду бары й погляду на прыціснутую попельніцай зялёную сурвэтку перад сабой.
Свет пад алкаголем — ува ўсім лепшы за проста свет. Я б не мусіў піць, але п’яны стан дапамагае мне пераадолець псіхічны дыскамфорт, прасцей кажучы, надае мне ўпэўненасці. Можна сказаць, што я п’ю чыста ў медычных мэтах, дзеля, так бы мовіць, прафілактыкі нервовага разладу. Калісьці псіхічныя хваробы збіраліся лячыць з дапамогай ЛСД — але ў мяне, спадзяюся, не такі цяжкі выпадак, так што мне цалкам хопіць і алкаголю.
Канец канцоў, я не вытрымліваю позірку бармэна, які, мабыць, увесь час баіцца, што я сыду, не заплаціўшы. Аднойчы ўжо так сапраўды сталася, праўда, у іншым месцы — мне не хапіла дзвюх крон, каб разлічыцца за курыны булён у рэстарацыі. Даўшы яму гэтым разам прыплату (якой ён, па ўсім мяркуючы, ад мяне не чакаў — гуляем, браце!), я зграбаю свае рэчы й выходжу зноў на бульвар, дзе адразу ж трапляю ў самую гушчу нейкае нелегальнае перасоўнае тэхнапарці. Паўраспранутыя маладыя людзі, якія гадоў дзесяць таму пастанавілі назаўжды застацца тынейджарамі, таварышы маіх суседзяў з начлежкі, скачуць за машынай, як хлебныя крышкі па стале, калі па ім рытмічна, утрапёна ўдараць дубцом. З машыны, аздобленай некалькімі каляровымі балонікамі й лозунгамі, якія цяжка назваць палітычнымі (яны нягегла намаляваныя нейчай няўпэўненай рукой і маюць такі ж самы няпэўны змест), на хаду прадаюць піва за 20 крон: толькі для тых, хто таньчыць. Танцоры распырскваюць яго навокал фантанамі, як у чорнабелай камедыі чаплінскай пары: піць у часе скокаў у іх не атрымліваецца, таму за імі па ўсім бульвары цягнецца шлейф разлітага піва.
Падпіты не менш за мяне хлапец з па-хрысціянску шырокай бяззубай усмешкай спрабуе завабіць мяне ў іхныя шэрагі — відавочна, на падставе майго выгляду. Я дзякую яму і прыгадваю, што кагадзе гэтыя маладыя людзі атрымалі дзесьці ў полі дубцамі ад мясцовага спецназу, пасля чаго ўзнялі лямант наконт паліцэйскай дзяржавы, пра якую ніхто з іх насамрэч не мае найзелянейшага паняцця: у паліцэйскай дзяржаве вас спачатку лупцуюць, а потым прыдумляюць для гэтага законную падставу. Затое цяпер у якасьці помсты яны цалкам беспакарана лупяць па галовах астатніх уласным мегатэхнасаўндсістэмстэрэадубцом. Тлумачыць ім, што гэтая дзяржава ёсць насамрэч не паліцэйскай, а мафіёзнай, у мяне цяпер не болей ахвоты, чым пускацца з імі ў шаманскія скокі. Лепей бы я ўжо далучыўся да крышнаітаў, якія ладзяць у цэнтры штосьці падобна зануднае штосуботу, толькі без піва і акустычна.
Спалоханыя грукатаннем тэхнапарці й анархісцкім выглядам качэўных маладзёнаў турысты прыціскаюцца да сценаў будынкаў і ў закутках яшчэ больш пільна прыкрываюць далонямі лічбы на банкаматах, быццам хочучы распаліць агеньчык, з якога павінна разгарэцца полымя іхняга будучага шчасця. Падтрымліваць агонь: галоўная мэта жыцця засталася за тысячагоддзі нязменнай. Думаю, многія з турыстаў у глыбіні душы з задавальненнем уліліся б у гэты першабытны экстатычны статак, як калісьці ў юнацтве, аднак у іх ужо ёсць квіткі на зваротную дарогу, а яшчэ трэба паспець выплюндраваць заваяванае Места — набыць сувеніраў...
Не ведаю, што раздражняе мяне болей: гэты грукат ці смурод цыбулі і смажаных кіўбасаў, нечульліва змяшаны з паўсюдным смуродам конскіх дупаў (рамізнікі перагароджваюць турыстам шлях да адступлення, паставіўшы свае фурманкі ў адзіны шэраг: тактыка яшчэ з часоў табарытаў). Перасільваючы агіду, разумею, што пад’есці цяпер неабходна. Побач заўважаю шапік з самымі таннымі хот-догамі ў Месце, каля якога беспрытульныя звычайна выпрошваюць у мінакоў дробязь ці рэшткі ежы. Я ўжо амаль разяўляю рот, каб нешта замовіць, але своечасова паспяваю адсланіцца — бачу, што рукі гандляркі, якімі яна бярэ ежу, пакрытыя ружовымі плямамі нейкай скураной хваробы, хутчэй за ўсё псарыязу. Не, я залішне добра знаёмы з скуранымі хваробамі, каб рызыкаваць зноў падчапіць якую з іх. Мне шкада гэтай немаладой ужо жанчыны, але ж даць рады сваёй іррацыянальнай боязі я не ў змозе. Я скіроўваю прэч і рушу абы куды, маўляў у нейкім затлумленьні розуму. У рукі мне невядома якім чынам (як калі йдзеш удоўж кустоў і бяздумна абдзіраеш пальцамі лісце) трапляюць рэкламныя ўлёткі з імёнамі ўсясветна вядомых кампазітараў. Нібы выбарчыя бюлетэні, якія потым трэба кінуць у бліжэйшую скрынку. Я механічна бяру іх з рук раздатчыкаў, хаця мне іх ніхто не прапаноўвае: у ніводную канцэртную залу мяне б усё адно ніхто не пусціў. Некаторыя з распаўсюднікаў улётак — мае суайчыннікі: гэта адзіная праца, якую яны здольныя знайсці ў горадзе. І я аднойчы спрабаваў быў падпрацоўваць на ўлётках. Увесь час трэба стаяць на адным месцы і ліхаманкава круціцца ў розныя бакі, як пляскатая фігурка бляшанага хакеіста ў настольным хакеі, якая рана ці позна адвальваецца. Я пракруціўся так цэлы дзень — болей не вытрымаў. Пры канцы дня мне заплацілі якую сотню крон. Пасля гэтага я болей нікуды не спрабаваў уладкавацца, шчыры дзякуй.
Дарма я ўсё-ткі піў тое рачное піва за 11 крон. Цяпер яно пачынае ўздзейнічаць не толькі на мае мазгі, але й на цела: трэба тэрмінова адліць. Гэта ўсё праз пусты страўнік. Акрамя таго, калі вас даймае сэксуальная жарсць, патрэба схадзіць у прыбіральню з’яўляецца ў вас у два разы часцей чым звычайна, як у таго ката — патрэба азначэння тэрыторыі. Яшчэ адзін доказ таго, што я тут зусім аскацінеў.
Бадай, найвялікшая пакута ў маім стане — крочыць па вялікай вуліцы й вытрымліваць грэблівыя мімалётныя позіркі тысячаў сустрэчных дзяўчат і кабет, якія здаюцца мне цяпер неверагодна прыгожымі, не тое што ў першыя дні ў гэтым месце. Нязменным засталося толькі тое, што ніводная з іх не дапускае думкі, што са мною ільга нешта мець. Але я ўжо навучыўся адказваць ім узаемнасцю: у якасці супрацьдзеяння я пазіраю на азадкі тых, што ідуць наперадзе мяне. Зрэшты, невядома, што цяпер горай: на некаторыя з іх лепш было б не глядзець, аднак прымусіць сябе гэтага не рабіць папросту немагчыма. Гэтак аднойчы ў цягніку з лагеру ў Места я ўсю дарогу змагаўся з жаданнем накінуцца на пажылую кабету, якая сядзела насупраць мяне і займалася крывадушным маралізаваньнем наконт разбэшчанасці сучасных нораваў, як быццам ейная ўласная маладосць, што паводле маіх падлікаў мусіла прыпасці на самы пачатак сэксуальнай рэвалюцыі, была іншай — пагатоў што я асабіста з разбэшчанасцю нораваў вось ужо колькі месяцаў не маю нічога супольнага. Юр душыў мяне, падаграваны жывёльным пахам майго ўласнага поту: празмерная гігіена відавочна спрыяе дэмаграфічнаму крызісу. У такім разе не разумею, як толькі людзі ў начлежным доме вытрымліваюць без сэксу: гэта ўсё іхняе вэгетарыянства... Хто ведае, можа, тая кабета наўмысна правакавала мяне такімі размовамі? У цягніках мне наогул шанцуе на вычварэнцаў...
Бачу паблізу адкрытую публічную галерэю, дзе працуе наглядчыцай адна мая знаёмая з Усходу, што ўладкавалася туды па вялікім блаце: добры шанец зайсці ў прыбіральню задарма. з месцамі, куды людзей звычайна прыводзяць патрэбы духу, такімі як галерэі, бібліятэкі, універсітэцкія будынкі, я азнаямляюся выключна дзякуючы патрэбам свайго цела ў рамках вывучэння месцазнаходжання бясплатных прыбіральняў. Многія з іх за гэты час паспелі зрабіцца платнымі — думаю, наўмысна, каб мне нашкодзіць.
У галерэі праходзіць выстава аднаго славутага аўстрыйскага мастака, аб якім я ніколі дагэтуль не чуў. Усміхнуўшыся сваёй знаёмай вартаўніцы, я адразу ж іду адліць, бо з поўным мачавым пухіром я наўрад ці быў бы здольны ацаніць мастакова майстэрства. Зачыніцца ў прыбіральні: якая ўнікальная магчымасць пабыць адзін пасярод гэтага шматлюднага Места! Нездарма так шмат жабракоў хаваецца цягам дня ў прыбіральнях бібліятэкаў і факультэтаў. Вакол — цішыня і, у адрозненне ад платных грамадскіх прыбіральняў — чысціня. Шкада, што ў мяне з сабой няма якога порначасопісу... Я ўзгадваю пра адну дзяўчыну, якую быў неяк сустрэў — здаецца, гэта было на нейкім вернісажы, куды мы з асобнымі насельнікамі начлежнага дому завіталі паласавацца дармовымі бутэрбродамі на фуршэце — яна працавала там гардэробшчыцай. Памятаю, у мяне дых заняло, калі я яе ўбачыў: такой прыгожай дзяўчыны я не сустракаў ніколі ў жыцці. Нейкі час я назіраў за ёю, а калі яна пайшла ў прыбіральню, я адразу ж скіраваўся ў суседнія дзверы. Затаіўшы дыханне, я стаяў і слухаў, што яна робіць за фанернай сценкай. Здаецца, у той момант я ледзь не самлеў ад радасці, нібы адкрыў для сябе адну з найважнейшых таямніцаў гэтага места.
У мяне няма часу, каб надта доўга разглядаць карціны ў якасьці своеасаблівай маральнай кампенсацыі за карыстанне паслугамі галерэі: праз гадзіну я павінен з’явіцца на так званае дадатковае інтэрв’ю. Не, не падумайце, не ў гламурны часопіс: так тут называюць допыт у паліцыі. Гэты допыт нібыта павінен быць сапраўднай мэтай майго прыезду ў Места: я б і не на тое яшчэ пагадзіўся, каб не вяртацца ў лагер. Да таго ж, я заўважаю, што ад карціны да карціны за мною ходзіць нейкі падазрона добра апрануты мужчына, якому ад мяне як быццам нешта патрэбна. Не, гэта ўжо, відаць, мае домыслы. Але ў кожным разе трэба адсюль праставаць.
На выхадзе з галерэі сустракаю хлопчыка-інваліда на каталцы, якога бачыў, як мне здаецца, на адной з карцінаў. Гэтае супадзенне змушае мяне міжволі ўсміхнуцца: здаецца, ён толькі што не сышоў, а выехаў з карціннай рамы — натуральна, маці хлопчыка, што ўсё жыццё вымушаная стаяць у яго над душой у якасці анёла-ахоўніка, пазірае на мяне з асуджэннем. Мне робіцца сорамна за свае думкі. Аднойчы мне было гэтак жа сорамна, калі я выпадкова штурхнуў сляпога з белым кійком: той абмацюкаў мяне, нягледзячы на мае выбачэнні. Прызнаюся, я крыху пашкадаваў, што не магу абмацюкаць яго ў адказ — усё-ткі сляпы. Але ж якое хамства: абмацюкаць і не бачыць каго! Магчыма, ён аблаяў у маёй асобе ўсё чалавецтва — але чаму менавіта ў маёй, ды яшчэ й публічна? Цікава, якім ён мяне ўяўляў? Напэўна, як высокага плячыстага бандзюгана альбо жвавага бессаромнага падлетка. Ах, калі б я быў такім насамрэч!
Не магу не заўважыць, што фарсісты аматар мастацтва выйшаў з будынку ўслед за мною. Дзіўна, што ён не затрымаўся там даўжэй за мяне. Цяпер ягоны твар як быццам мне нават аднекуль знаёмы: мы на момант сустракаемся позіркамі, і мне здаецца, што ён мне ўсміхаецца. Так я і думаў: ён належыць, відаць, да таго кшталту мужчынаў, што могуць дазволіць сабе прабадзяцца ўвесь дзень па горадзе ў пошуках амурных прыгодаў на свой густ. Па-свойму зайздрошчу такім, як ён, але дапамагчы не магу.
7.
На ўваходзе ў метро мне бракуе тых цяжкіх шкляных дзвярэй, якія сустракаюць вас у Горадзе супрацьдзеяннем струменяў восеньскага паветра, выразным пахам сапрэлага лісця й кавуна: налягаючы на іх, можна на імгненне адчуць сябе, як на дошцы для віндсёрфінгу, ува ўсёй сваёй бязважкасці і нязначнасці, завіснуць у вакууме, на скразняку між двух светаў. Супраціў паветра ператварае метро ў вечную нявінніцу, якую штодня трэба зноў браць гвалтам, ідучы на ранішні штурм, нахіліўшы па-бычынаму галаву. Затое вагоны ў метро тут такія самыя, як у Горадзе. Калі стаяць спінаю да астатніх, пазіраючы ў чорную палонку вакна, дзе з шумам вясновай паводкі праносіцца бурлівая брудная плынь уласных думак, можна на нейкі момант забыцца, дзе ты знаходзішся — у Месце ці ў Горадзе, асабліва калі перад гэтым папаліць у начлежным доме травы. Гэтак са мною аднойчы сталася: я ўсё ніяк не мог зразумець, куды я ўласна кіруюся, на якой станцыі мне варта выходзіць, ці не праехаў я свой універсітэт і г. д. Такім чынам, мне зусім нядаўна яшчэ раз пашчасціла пабываць у Горадзе: здабытак, за які безумоўна варта было ахвяраваць якую сотню-тысячу шэрых клетак.
Плаціць за праезд у мяне не ўзнікае нават і думкі. Кантралёраў я не баюся — ім няма чаго з мяне ўзяць. Паліцыі таксама: у мяне ёсць адна вельмі добрая паперчына, універсальная замова ад паліцыі. Паводле гэтай паперы, нікому няма да мяне ніякага клопату. Там чорным па белым напісана: чакай. Пакуль я чакаю, я — ніхто. Як бачыце, і ў гэтым ёсць свае плюсы.
Людзі на станцыі абыходзяць мяне за тры метры й становяцца ад мяне як мага далей. Разумею іх: зусім нядаўна адзін чалавек майго выгляду забіў тут нажом паліцыянта. Проста тут, на гэтай во станцыі. На такой жа пачцівай адлегласці яны трымаюцца ад яшчэ аднаго хлапца майго веку, які прымасціўся побач на зэдліку і ўвесь час размаўляе ўголас сам з сабою, гайдаючыся ўзад-уперад. Я прыслухоўваюся да ягонага маналогу: здаецца, ён імкнецца даказаць сам сабе, што гэта ён, а не хто іншы, вынайшаў турбуленцыю, і за гэта яму даўно павінны былі даць медаль на галоўнай плошчы ягонага роднага гораду. Я адварочваюся, каб не глядзець на тое, да чаго даводзіць людзей карыстанне тутэйшым транспартам. Транспарт насамрэч ёсць дасканалай прыладай катавання, асабліва для такіх, што, уласна, ужо “прыехалі”. Але ў гэтым сэнсе метро яшчэ далёка да трамваяў, што спыняюцца на кожным кроку, пасоўваючыся наперад рыўкамі, сантыметр за сантыметрам, дзе цела, заціснутае між іншых целаў, торгаецца туды-сюды, як туша забітай жывёлы на гаку мясакамбіната. У параўнанні з трамваямі метро ёсць вяршыняй гуманнасці.
На хвіліну прыклаўшы сваю жалезную лінейку да станцыі й змераўшы ейную нязменную даўжыню, цягнік спяшаецца да наступнай. Уздымаю галаву й на вобмільг бачу за шыбай вагону прафесара — таго самага, з якім размаўляў пару гадзінаў таму. У памяці мільгае радок з нейкай даўно чытанае кнігі. Ненавісны жаночы голас абвяшчае назву чарговай станцыі. Усё гэта раптам зліваецца ў маёй галаве ў надзвычайна лагічную, як быццам невыпадковую паслядоўнасць. Такія рэчы даводзяць мяне да шалу, бо занадта нагадваюць сон. Я баюся, што зараз буду вымушаны прачнуцца на тым баку танюткай перагародкі, што аддзяляе мяне ад мінуўшчыны. Я адчуваю, як мае ногі падкошваюцца, мне робіцца млосна, я апускаюся наўколенцы й абапіраюся спінай на дзверы. Людзі вакол, што дагэтуль яшчэ неяк прымушалі сябе мірыцца з фактам майго існавання, пазіраюць на мяне з папрокам і непаразуменнем. Што я зьбіраюся рабіць? Няўжо я вырашыў схадзіць па-вялікаму проста тут, у вагоне? Не, гэта ўжо занадта! Выкіньце яго адсюль на самым першым прыпынку! Але да прыпынку яшчэ далёка. Тады выкіньце яго зараз жа! Не спыняйцеся!
Нечакана каля мяне вызваляецца месца. Парушаючы правілы прыстойнасці, якія прадпісваюць маладым людзям спадзявацца выключна на ўласныя ногі, я пастанаўляю сесці, бо ўтрымацца на нагах не магу. Узняўшы вочы, бачу перад сабою мапу невядомай мне збольшага галактыкі з трыма рукавамі: гэта ён, тутэйшы метрапалітэн. Па-дзіцячы просты малюнак мапы крыху мяне супакойвае, але я амаль адразу ж згадваю, што мне час выходзіць. Шкада, нават не падрамаў.
У метро са мною здараецца яшчэ адна дзіўная рэч: едучы на эскалатары на паверхню, я двойчы бачу на суседнім эскалатары, што рухаецца ўніз, аднаго і таго ж мужчыну сярэдніх гадоў, толькі не ў прасторы, як вы падумалі, а ў часе: спярша ўнізе, калі ён саступаў з свайго эскалатару на платформу, а потым — наверсе, калі з эскалатару сыходзіў я, тым часам як ён зноўку на яго заступаў... Не разумею, як такое магчыма. Тэарэтычна, ён мог паспець за гэты час зрабіць кола, сысці ўнізе і зноў узняцца нагару па маім эскалатары, каб тут жа зноўку паехаць уніз, але гэта азначае, што ён мусіў прайсці, ці хутчэй прабегчы міма мяне, бо эскалатараў толькі два, аднак клянуся, што міма мяне цягам якой хвіліны пад’ёму ніхто не прабягаў... Хіба што ён праімчаў міма залішне хутка для таго, каб я паспеў яго заўважыць, што таксама не ёсць надта рацыянальным тлумачэннем. Можа, у яго ёсць клон ці прынамсі брат-блізьнюк? Са мною ўжо такое здаралася, у мінулым жыцці — у адным цягніку мне пашчасціла сустрэць дакладную копію маёй знаёмай, якая зусім мяне не пазнала й аказалася зусім іншай дзяўчынай. Аднак каб між гэтымі дзвюма сустрэчамі не прайшло і пары хвілінаў — такога яшчэ не было. Здаецца, у мяне насамрэч пачынаюцца галюцынацыі. А ўласна, ці не той гэта самы мужчына, які хадзіў за мною ў галерэі? У звычайнай сітуацыі я б вярнуўся назад, каб гэта спраўдзіць, але цяпер гэтая ўява наадварот змушае мяне прыспешыць хаду.
У паліцыі, як і варта было чакаць — яшчэ большы натоўп, чым кагадзе на факультэце. Людзей тут столькі, што неяк не верыцца, быццам яны насамрэч арганізаваныя ў нейкую чаргу — такая чарга была б патэнцыйна бясконцай. Дый нават у чарзе той, хто дужэйшы й нахабнейшы (у асноўным, гэта мае былыя суайчыннікі, якіх я адкрыта цураюся, не падаючы выгляду, што я адзін з іх), адштурхвае таго, хто слабейшы й баязлівейшы. Змагацца за свае правы тут не мае сэнсу — ні ў кога тут няма ніякіх правоў, бо паўсюль, дзе назіраецца вялікая канцэнтрацыя маіх суайчыннікаў, аўтаматычна пачынае панаваць панібрацкая роўнасць у бяспраўі. Прынамсі, да часу, пакуль яны афіцыйна не стануць тутэйшымі жыхарамі.
Зноў мне здаецца, што я бачу тут адныя й тыя самыя твары, што й заўжды. Гэтым разам гэта не галюцынацыя: некаторыя насамрэч прыходзяць сюды, як на працу, яшчэ на досвітку — займаюць месца. Прычым іх, у адрозненне ад мяне, гэтая неабходнасць зусім не раздражняе. Збольшага, гэта кабеты, якія шчабечуць без супыну абы пра што — гэта адзіны вядомы ім сродак змагання з сумам. Калі яны толькі не размаўляюць па мабільным тэлефоне, дык пачынаюць чапляцца да сваіх суседак і суседзяў. Пра што яны гавораць? Скардзяцца на гэтую краіну. А што яны рабілі дома? Таксама стаялі ў чэргах, таксама ўвесь час балбаталі й таксама скардзіліся. Што для іх змянілася? Нічога. Шчаслівыя людзі.
Каб не чуць іхнага амаль мімавольнага, акурат як у птушак, пошчаку, я спрабую чытаць кнігу пра мастацтва. Гэта — мая першая кніга на тутэйшай мове. Я пазычыў яе ў лагернай бібліятэцы, каб набрацца карысных кніжных словаў для размовы са спадаром прафесарам. Аднак замест чытання ў мяне ў галаве пачынае сам сабой прайгравацца запіс самай першай і самай важнай гутаркі ў паліцыі, якая адбылася адразу пасля майго прыезду сюды:
“— Як вы сюды патрапілі?
— Цягніком. Але я не памятаю падрабязнасцяў...
— Як гэта?
— Ня памятаю. Я быў надзвычай агаломшаны. Знерваваны. Наўрад ці я ўсведамляў, што я раблю.
— Такім чынам, вы дзейнічалі ў стане афекту?
— Да пэўнай ступені... Не магу толькі сказаць, які дакладна гэта быў афект. Я быў вельмі напалоханы, але таксама вельмі ўзрушаны. І вельмі рады. Ведаеце, я вельмі моцна іх ненавідзеў...
— Але гэта яшчэ не падстава для ад’езду.
— Як не падстава? А што — падстава?
— Падстава — гэта калі яны ненавідзяць вас.
— Не, што вы. Для нянавісці патрэбная пэўная шырыня душы. Але там такіх як я знішчаюць з чыстай абыякавасці...
— У такім выпадку, вам трэба ў іншы кабінет. Чакайце, вас прымуць...”
Не, я болей не магу чакаць. Я стаміўся ад чакання і сыходжу ледзьве не перад самым надыходам сваёй чаргі. Я ведаю, што гэтым іду супраць здаровага сэнсу і ўласных інтарэсаў, калі наогул не парушаю закон. Але не магу даць сабе рады: я зараз жа павінен сысці, куды-хаця, абы толькі прэч адсюль, як мага хутчэй.
8.
Я стаю на вяршыні пагорку, палю нованабытыя дарагія цыгарэты й аплакваю свой плэер. Бачу, як гандляр, прыблізна майго веку, ці нават маладзейшы, грэбліва круціць яго ў пальцах, як быццам не ведае, што гэта такое, пасля чаго запытальна ўздымае на мяне вочы. Усё ясна: ён упэўнены, што я яго недзе скраў. Браць яго ад мяне ён яўна не хоча, таму пачынае на мала зразумелым мне жаргоне з надзвычайна неахайным вымаўленнем тлумачыць, чаму я нізавошта не атрымаю за гэты цуд тэхнікі болей ста крон. На ягонае шчасце, месцы знаходжання іншых камісіёнак мне не вядомыя, таму я пагаджаюся. Гэтыя сто крон ён выдае мне дваццацікронавымі паперкамі, якія, як мне вядома, ад нядаўняга часу не дзейнічаюць, бо іх вынялі са звароту. Я пазіраю на яго з вінаватай усмешкай: выбачайце, але вы памыліліся. Ён глядзіць на мяне насцярожана, з падазорам: што, маўляў? Я настойліва прашу яго даць мне мае 100 крон іншымі купюрамі альбо манетамі. Спачатку ён адмаўляецца, але ззаду падыходзіць нейкі чалавек, нешта яму шэпча, пасля чаго гандляр неахвотна шпурляе мне на стол дзве 50-кронавыя купюры й моўчкі пераводзіць вочы на далейшага кліента. Я для яго болей не існую — я толькі што ператварыўся ў балючы доказ ягонай няздольнасці падмануць нейкага ср...нага прыхадня. Уявіце сабе! Ён хацеў скрасці ў мяне мой плэер! У самім падмане я, бадай, не бачу нічога заганнага, аднак тутэйшыя спосабы падману здаюцца мне крыху неэлегантнымі. Я сам бы часам з задавальненнем даў грошай прыгожым дзяўчынкам, што распавядаюць мне байкі аб страчаных цягніках, недахопе дробязі на квіткі, іграюць на эмоцыі... Цяпер я разумею, чаму мая ўласная эмацыйнасць настолькі раздражняе людзей з тутэйшых установаў: яны ўспрымаюць яе як спробу іх падмануць, бо самі звыкліся карыстацца эмоцыямі толькі тады, калі кагосьці падманваюць.
Да самай цемры я буду назіраць, як запальваюцца агні. Дні робяцца ўсё карацейшыя. Трэба нешта думаць: што я буду рабіць з надыходам маразоў? Заставацца ў начлежным доме было б вар’яцтвам. Няўжо пдавядзецца вяртацца ў лагер? Ці можа ў Горад? Зрэшты, я настолькі ж цьмяна сабе ўяўляю, што буду рабіць зараз. Ільга было б паспрабаваць паразмаўляць з жаўнерамі ганаровай варты, спытаць, ці бачылі яны ўжо калі тутэйшага монстра з славутай кніжкі, але ж ну іх у дупу — яшчэ застрэляць ці заколюць штыхом. Размаўляць ім нельга, чытаць, мабыць, таксама — а вось забіваць, думаю, можна. Ці паспею я перад смерцю расказаць ім пра сваё навуковае адкрыццё? Паспавядацца?
Каля мура стаіць штосьці накшталт платнага тэлескопа — не працуе, але грошы жарэ. Вельмі нагадвае мяне. Хацеў бы я, каб гэты тэлескоп аднойчы раптоўна зрабіўся відушчым і дазволіў мне зірнуць на гэтае магічнае Места цераз свой не меней магічны акуляр, каб пераможнаму позірку заваёўніка ўрэшце адкрылася ўсё тое хараство, пра якое столькі пішуць у кніжках. Але пакуль што, на жаль, тая мышыная валтузня, якую язык не паварочваецца назвай бітвай, не скончаная, і ніякай магічнасці я ў гэтым краявідзе не бачу.
З пагорку мне і няўзброеным вокам добра відаць усе тыя месцы, дзе я сёння быў. Адсюль здаецца, што за дзень я прайшоў пешшу якіх кіламетраў дваццаць. Столькі ж я прайшоў учора і прайду заўтра. Сэнсу ў маіх хаджэннях будзе не болей: на мой лёс гэта, хутчэй за ўсё, ніяк не паўплывае. Але нягледзячы на тое, што я практычна бесперапынна на яго наракаю, мне, уласна кажучы, няма на што наракаць. Можа, стаць бадзягам у гэтым месце і было маёй патаемнай марай, а ўсё астатняе — проста вынік неразумення сваіх сапраўдных амбіцыяў. І насамрэч, што мне да таго, што ў гэтым месце хтосьці ажно пяць стагоддзяў таму надрукаваў нейкую кнігу? Жыць трэба тут і цяпер, як усе астатнія. Гэта значыць, што я спакойна магу дастаць зараз свой сіні сшытак і пакінуць яго тут, каля мура, ці падараваць камусьці з жаўнераў, калі трэба нават з аўтографам — яны пратэставаць не будуць, ім забаронена. без яго хадзіць па Месце мне дакладна стане ў разы лягчэй. Але хопіць таго, што сёння я ўжо развітаўся з плэерам.
Я не магу прыдумаць сабе лепшай забавы, як зноў патэлефанаваць у Горад — чамусьці, я заўжды званю дамоў менавіта адсюль, з пагорку. Патэлефанаваць, каб сказаць, што ў мяне ўсё добра. Што пакуль нічога не ясна, ані благога, ані добрага. Што ўсё залежыць ад выпадку — на ўсё сваволя божая. Што нікуды ехаць я не збіраюся, дый не магу. Што яшчэ нейкі час будзе трываць, пакуль мяне вырашаць адсюль канчаткова выгнаць. Што я пра ўсіх іх памятаю, узгадваю пра іх кожны дзень, але зусім — дзіўным чынам — не сумую. Што мне тут, ільга сказаць, добра. Што я ні пра што не шкадую. Але яны й так усё гэта ведаюць, таму марнаваць грошы няма ніякай патрэбы. Лепей пачаць ашчаджаць, каб прынамсі аднойчы магчы дазволіць сабе платны сэкс.
Каму яшчэ ільга патэлефанаваць? Рытарычнае пытанне. У начлежным доме няма тэлефона — дый размаўляць з ягонымі насельнікамі, шчыра кажучы, няма пра што. Пазваніць майму знаёмаму з установы на вялікім бульвары, якую відаць адсюль, як на далоні? Ён ужо, напэўна, сышоў дахаты. Не, званіць яму дамоў было б некарэктна. Я не хачу нікога абцяжарваць. Бадай, калі ў мяне ёсць якая падстава быць задаволеным сабой, дык толькі гэтая: я цяпер нікога ў свеце не абцяжарваю, апроч самога сябе.
Нягледзячы на ўсё гэта, думаю, што нікому з турыстаў гэты выгляд не прыносіць такога задавальнення, як цяпер мне, але і яно не вечнае, як любая асалода. Я досыць згаладаўся за дзень. Цыгарэты болей не дапамагаюць. Канец канцоў, мне абрыдае тут стаяць, і я спускаюся ўніз, з свету нібыта ўзнёслых развагаў у нізкі свет сваіх матэрыяльных патрэбаў. Нейкі час стаю каля афішы кінатэатру — не, дазволіць сабе пайсці ў кіно я, на жаль, не магу. Запыняюся ля статуі аголенай дзяўчынкі пасярод пустога двара, гэткай німфэткі, у цнатлівым каменным улонні якой нейкі барбар затушыў цыгарэту: рысы ейнага твару нават не зварухнуліся, яна працягвае ўсміхацца. Гэтая нічым не адметная з мастацкага гледзішча статуя падабаецца мне нашмат болей за ўсякіх гістарычных дзядоў маразоў і снягурак, панатырканых у ваколіцах цацачнай гатычнай забудовы. Памятаю, у дзяцінстве я марыў, каб мне падаравалі пластыкавую мадэль сярэднявечнага замку з улюбёнае казкі, аднак на такія глупствы лішніх грошай у бацькоў не было. Не паспела тое дзяцінства скончыцца, як я сам падараваў-такі сабе гэты замак, у натуральную велічыню, але ён перастаў мяне цікавіць літаральна праз пару тыдняў, як усялякая цацка.
Пачынаецца дождж. Мокрыя вуліцы зноў немінуча нагадваюць мне мой улюбёны Горад — не той, што месціцца на паверхні, а той, патанулы, сапраўдны, амаль свяшчэнны, што ззяе каляровымі неонавымі агнямі на дне ўсіх лужынаў свету. Па апусцелым каменным мосце, па-над якім з шалёным ёкатам віруюць белыя чаінкі, то бок чайкі, я памалу вяртаюся ў Старое Места. Памятаю, як на гэтым мосце я пазнаёміўся з адным старым мастаком-вар’ятам — пазнаўшы ўва мне брата па розуме, ён папрасіў мяне павартаваць хвілінаў дваццаць ягоныя карціны. Можна падумаць, што іх хтосьці збіраўся красці. Гэты мастак, нацягнуўшы на галаву гумку з парай чырвоных драўляных рагоў, увесь час маляваў акварэллю свае ўласныя партрэты, пазіраючы на сябе ў люстэрка. Ён лічыў сябе д’яблам — магчыма, гэта і быў д’ябал, хто ведае. Ніхто яго не праганяў, бо за доўгі час ён паспеў быў ператварыцца ў адну з турыстычных прыкметнасцяў моста, а значыць і Места. Дзе цяпер той мастак? Мажліва, памёр з голаду, бо ягоных аўтапартрэтаў збольшага не куплялі, а калі за нешта крыху й плацілі, то хіба толькі за магчымасць пасмяяцца з яго.
Увечары восеньскае Места выглядае з сярэдзіны зусім не так прывабна, як кагадзе з пагорку. Музыка ў барах робіцца гучнейшай, светлы больш рэзкімі. Менавіта ў такі час у цёмных вулках пачынаюць з’яўляцца калекі. Прызнаюся, што нідзе раней я не сустракаў такой рознамаітасці калекаў. Можна падумаць, што яны павылазілі проста з фантазіі найславуцейшага тутэйшага пісьменніка, але і ў гэтай рысе гэтага гораду ёсць штосьці глыбока камерцыйнае. Будучы адзінымі сапраўднымі нашчадкамі (ці можа нават сучаснікамі) згаданага аўтара, калекі зарабляюць не столькі на этычных, колькі на вычварных эстэтычных патрэбах багатых людзей, гэтаксама як тыя, хто гандлюе сувенірнымі прадметамі з ягонай (я пра пісьменніка) да болю знаёмай выявай. Адчуванне, што калекі, як і багацеі, сцягваюцца сюды з цэлага сьету — гэтак у сярэднявеччы жабракі духу цягаліся за крыжакамі. Зрэшты, людзей з паловамі целаў, вялікімі галовамі, маленькімі ручкамі й ножкамі можна сустрэць на абодвух баках сацыяльнай прорвы: адны жабруюць, стуліўшыся на тратуарах, другія падсыпаюць ім грошай, праязджаючы міма ў вазках з электрычным маторчыкам... У гэтым штодзённым люстэркавым супрацьстаянні я ўсё яшчэ трымаюся нейтралітэту. Хаця і ў мяне часам узнікае думка ўкленчыць, паказаўшы небу ср...ку, на ходніку, і заўзята, хай сабе й моўчкі, пачаць урэшце маліцца сапраўднаму богу.
9.
У якую рэстарацыю зайсці? Дзіўнае пытанне, бо рэстарацыі ўсюды адныя й тыя самыя. Гэта места рэстарацыяў: на кожным рагу іх больш, чымся ўва ўсім Горадзе. Тая ж прапорцыя справядлівая і ў дачыненні да цэнаў: за шклянку тутэйшай вады ў нас можна было б павячэраць. І гэта я яшчэ не кажу пра сапраўдныя рэстарацыі, для турыстаў, што нагадваюць клубы для ганаровых пенсіянераў міжнароднага значэння, дзе ў перапынках між вясёлымі падсумаваннямі іхных доўгіх і насычаных ударнаю працай жыццяў пануе ўжо амаль замагільная ціша, якая гэтак пасуе да строгіх касцюмаў і налакаваных ботаў — Ананімныя Пенсіянеры энд ко.
Нарэшце, я сядаю ў нейкай недарагой з выгляду карчме, дзе стаіць густы непрадыхны дым у маім гусце, а мясцовы пралетарыят, пад канец дня ўжо п’яны ў дрыбадан, спявае свае вульгарныя песні. Афіцыянт соваецца між сталоў з упэўненасцю рухомай мішэні й павольнасцю настаўніка, што правярае напісанне кантрольнай. На баку ў яго вісіць скураная партупея з грашыма й рахункамі, праз што ён нагадвае хутчэй гэткага бравага мясцовага шэрыфа, чым гасціннага гаспадара салуну. Калі я сядаю за стол ля самых дзвярэй і замест меню першым чынам адкрываю свой сшытак, гэта не можа не выклікаць у яго падазору. Калі ж я на ламанай мове сваёй кніжкі пра мастацтва спрабую ў яго штосьці замовіць, ягоны твар перакрыўляецца яшчэ болей, чым дагэтуль. Я разумею: гэта несправядліва, што бацька некалькіх дзяцей і сумленны падаткаплацельшчык вымушаны з прычыны сваёй прафесіі прыслужваць яшчэ й нейкаму сысунку бадзяжнага выгляду, пагатоў чужынцу.
Што замовіць? Шчыра кажучы, мне ўсё адно. Што тут самае таннае? Здаецца, амлет. Што ж, у такім выпадку — амлет. Мне яго прыносяць надзіва хутка (за такі час яго не маглі паспець падсмажыць, хіба толькі разагрэць), і я з’ядаю яго амаль імгненна, нават не паспеўшы адчуць ягонага смаку. Не прайшло й пятнаццаці хвілінаў ад таго часу, як я ўвайшоў у рэстарацыю. Афіцыянт відавочна рады такому тэмпу: ён спадзяецца, што я зараз жа сыйду. Але я не магу сысці адразу: толькі цяпер я напоўніцу адчуў, наколькі я стомлены. Ногі нібы адняло, па ўсім целе расцякаецца славутая нацыянальная млявасць. Найлепш было б кульнуць у сябе на дарожку кілішак чагосьці моцнага, але ж я мушу прасядзець тут прынамсі гадзіну, пакуль не скончыцца дождж. Таму я замаўляю гарбату з ромам, каб расцягнуць асалоду ад адсутнасці патрэбы й магчымасці рухацца. Пасля глытка напою, які ў іншых месцах падаюць гарачым, мне здаецца, што толькі цяпер я бачу гэтае Места тымі вачыма, што трэба: між намі нарэшце ўзнікае тое маўклівае паразуменне, тая повязь, якой мне дагэтуль так бракавала. Цяпер я магу цэлую вечнасць сузіраць яго, не сыходзячы з месца, бы ў тым алефе — не праз вакно, у якое і ўдзень не надта добра відаць вуліцу, а на карціне, якімі ў цэнтры ўвешаныя ці не ўсе танныя харчоўні. Вернасць сацыялістычнаму рэалізму выдае ў палатне мастацкі почырк нейкага з маіх былых суайчыннікаў: відаць, што не адзін я ў гэтым месце лічу сябе творцам.
О, як цягнецца гадзіна ў такіх месцах! Перад мною па-ранейшаму ляжыць раскрыты сіні сшытак, у якім за сённяшні надзвычай багаты на думкі і ўражанні дзень назбіралася некалькі цалкам нязвязных, абы як нашкрабаных радкоў. Перачытваючы іх, я адначасова іх перакрэсліваю: што я хацеў гэтым усім сказаць? Можа, гэта наогул пісаў не я, а хтосьці іншы? Хто? Я імгненна хапаюся за гэты сюжэт, нягледзячы на тое, што ён здаецца мне крыху прымітыўным і аднекуль ужо вельмі, вельмі добра знаёмым: паводле нататак у сваім дзённіку герой адкрывае, што ён — не адна асоба, а дзьве, доктар Д. і містэр Г., і што ён вядзе двайное жыццё замест звычайнага адзіночнага жыцця. Падобная фантастычная, хай сабе й народжаная не маёй фантазіяй гісторыя як нельга лепей пасавала б да гэтага праўдзіва магічнага асяроддзя, у якім мне, як наўмысна, увесь час штосьці перашкаджае засяродзіцца: напрыклад, цяпер мне страшэнна (нават болей, чым п’яныя мужчынскія спевы, да якіх я паспеў ужо прызвычаіцца) замінае голас заікі за суседнім сталом: спрабуючы зразумець сэнс няўрымснай дзейнасці ягоных вуснаў, якія дрыжаць, як тэлевізійны экран падчас навальніцы, я не магу сфармуляваць ніводнага ўласнага сказу. Здаецца, ягоная заікатасць перадаецца мне самому, як пазяханне. У дадатак, заўважыўшы, як мяне раздражняюць гукі мовы, мой сябра афіцыянт уключае радыё, дзе пачынаюць чытаць абсалютна нецікавыя мне апошнія паведамленні з тутэйшага жыцця. Агіда да вакольнае рэчаіснасці дасягае ўва мне апагею. Я разумею, што сама ідэя дастасаваць да згаданае рэчаіснасці нейкі сюжэт ёсць несусветным глупствам, і што калі б я яе ажыццявіў, то саромеўся б за гэта да канца жыцця. Яшчэ адзін доказ таго, што адмовіцца ад няўдалай задумы — таксама маленькая перамога.
Цяпер я спрабую супакоіць сябе цыгарэтай і падбадзёрыць думкамі аб будучым рамане: неўзабаве я напішу вялікі, папросту татальны раман, які складацьмецца з асобных аркушаў рукапісу, дакументаў, урыўкаў размоваў... Вось толькі пра што? Гэтага я не ведаю. Пра ўсё, што мне закарціць. Можа, пра двух людзей у двух розных гарадах: хлопца ў Горадзе і дзяўчыну ў Месце. Не, лепш наадварот. Тут жа спрабую накідаць план раману, — гэта, як неаднойчы было заўважана да мяне, ёсць у працэсе пісьма самым прыемным, — але ў мяне зноў нічога не выходзіць. Смешна. Забудзься. Кінь, закрый сшытак, не рабі з сябе дурня. Хопіць гуляць камедыю. Навошта такому ўломку як ты спатрэбіўся раман? Усё вельмі проста: каб маё ўласнае жыццё набыло калі не значнасць, то прынамсі нейкі сэнс. Іначай, каму яно можа быць цікавым, калі я нецікавы цяпер нават сабе самому? Толькі раман аб Горадзе можа апраўдаць маё знаходжанне ў гэтым Месце, мае ўцёкі, усё, што адбываецца тут і цяпер. Пастанаўляю, што ў рамане не будзе ніякага Места, я выкрэсліваю яго з плану і з памяці: надоўга, назусім. Ніякіх хронікаў штодзённасці, споведзяў, ляментацыяў. Пісаць пра што заўгодна, толькі не пра той здзек, што адбываецца вакол мяне й са мною. Знікнуць, уцячы з гэтага банальнага свету, дзе няма нічога гераічнага і дзе толькі цяпер я напоўніцу адчуваю сябе самым нікчэмным і прыніжаным чалавекам, тым, кім я ёсць насамрэч: паразітам і дармаедам без усякіх перспектываў... Забіць у сабе Места. Смерць Месту!
Накрэмзаўшы гэты лозунг буйнымі літарамі на ўсю старонку, я заўважаю, што за мною стаіць афіцыянт, зазіраючы ў сшытак цераз маё плячо. Няўжо карчма ўжо зачыняецца? Я паварочваю галаву і бачу проста перад сабою густоўна апранутага чалавека сярэдніх гадоў, які пазірае на мяне з той жа ўсмешкай, што й кагадзе на выхадзе з галерэі. Мяне пакрывае сцюдзёны пот, я імгненна цверазею й пачынаю ліхаманкава прыдумляць падставу для сыходу. Позна: ён падсаджваецца да мяне, называе маё імя, з запытальнай інтанацыяй, потым сваё (хутчэй за ўсё, несапраўднае) — з клічнай. Пачынае штосьці казаць аб Месце, аб складанасці сучаснай сітуацыі ў свеце, аб сацыяльнай несправядлівасці. Цяпер я пазнаў яго: я бачыў яго на антываеннай дэманстрацыі перад нейкаю амбасадай.
— Навошта вам было ўцякаць? — пачынае дакараць ён мяне напаўголаса, так, каб ніхто не чуў нашае размовы. — Вы ж бачыце, вас тут зусім не разумеюць. Яны няздольныя ацаніць усяе рэвалюцыйнасці вашага адкрыцця. (Божухна, адкуль ён ведае пра маё адкрыццё?) Не дурыцеся, вярніцеся дамоў. Мы дамо вам на гэта грошы. Абяцаю, што з вамі нічога не здарыцца.
Я сяджу, увесь сцяўшыся. Ягоныя словы свідруюць мой розум. Ад колькасці выпітага мая галава абяцае покнуцца. Я не магу болей гэтага вытрымліваць, мне карціць закрычаць:
— Ахова! Ахова! Гэты чалавек хоча мяне забіць! Гэты чалавек — вораг! Ён прапаноўвае мне грошы! Злавіце яго, іначай ён уцячэ! Выклічце паліцыю! Гэта — шпіён!
Аднак замест гэтага я дрыготкім голасам прашу прабачэння, устаю і ўпадскок кіруюся ў прыбіральню. Замкнуўшы за сабой дзверы, я доўга аддыхваюся: тут мяне ніхто не кране. Праз адчыненае закратаванае вакенца сюды проста з чорнага неба залятае гнаны ветрам дождж. Глыток свежага паветра здаецца мне больш п’янкім за ром з гарбатай. Я сядаю на вечка ўнітазу й пачынаю чытаць рознамаітыя надпісы на сценках прыбіральні, што ў асноўным належаць прыхільнікам аднаполага кахання, у якіх няма грошай на дарагія клубы. Выглядае, не я адзін у гэтым Месце вымушаны ратавацца ад самоты пісанінай.
10.
Затрымаўшыся ў прыбіральні досыць доўга на тое, каб запэўніцца, што мой суразмоўца за гэты час сыдзе, я вяртаюся ў залу й паспяваю яшчэ заўважыць, як той вылазіць з-за стала і павольным, фанабэрыстым крокам выходзіць з карчмы, перад гэтым шапнуўшы нешта на вуха афіцыянту. Афіцыянт тут жа падыходзіць да мяне й разгортвае перад мною жудасна доўгі рахунак, які мноствам радкоў з нулямі на канцах нагадвае нейкі вершаваны прысуд. У мяне займае мову, але я разумею, што не заплаціць не магу. Дарэмна спрабаваць патлумачыць яму, што я зусім не ведаю таго спадара, які толькі што сышоў. Афіцыянт узгадвае, што ён насамрэч — шэрыф, і ўзвышае голас, людзі навокал пачынаюць на нас азірацца. “Д’ябал цябе бяры”, кажу я сабе: раптоўна ў мяне з’яўляецца ахвота, нават патрэба заплаціць за незнаёмага суразмоўцу — мне здаецца, што гэтымі грашыма я магу выкупіць нішто меншае, як сваю душу. Дрыготкімі рукамі я выцягваю грошы й аддаю іх афіцыянту. Той бярэ іх моўчкі, разварочваецца й сыходзіць. Ад усведамленьня глупства, якое я толькі што зрабіў, у мяне на вочы наварочваюцца слёзы. Што тут сказаць? Усё страчанае, апрача гонару. Трыста крон — вось ён, рэальны кошт маёй душы. Наўрад ці хтосьці прапанаваў бы за яе болей.
На вуліцы, на шчасце, нікога няма. Куды зараз? Я пазіраю на грошы, якія ў мяне засталіся: мала, вельмі мала. Зноў не атрымалася нічога ашчадзіць. Але павінна хапіць на заўтрашні пачак цыгарэт. Ідучы няпэўным крокам па мокрым ходніку, я праглядаю шыхты вулічных прастытутак так, як быццам камандую іхным парадам — гэткім свецкім аналагам параду статуяў на каменным мосце. Вядома, што б я ім цяпер скамандаваў, калі б мог. Думаю, яны б мяне зразумелі: бальшыня з іх гаворыць адной са мною моваю, не толькі ў пераносным сэнсе. Дзе цяпер тая падпітая кабета гадоў сарака, што ў абмен на цыгарэтку прапаноўвала мне заняцца каханнем, якое я адрынуў тады з павагі да ейнага ўзросту? Замест яе мяне нечакана спыняе нейкі высокі хлопец у бейсболцы, пытаючыся, дзе знаходзіцца тая і тая вуліца. Хлопец — тутэйшы, але не мясцовы, і мяне раптоўна напаўняе пачуццё гонару за тое, што ў параўнанні з ім я магу лічыць сябе сапраўдным гарадскім тубыльцам. Ад няма чаго рабіць я абяцаю яму праводзіць яго. Ён аднекваецца, але я спрабую патлумачыць яму, што гэта натуральная падзяка за тое, што ў першы дзень майго тут знаходжання мяне праводзілі па Месце вакзальныя панкі, з якімі мы потым моўчкі пілі бутэлечнае піва непадалёк адсюль. Ён не разумее маёй логікі, але пагаджаецца.
Дарогай высвятляецца, што ён — былы вязень. Не разумею, што за шчасце ў мяне ў гэтым горадзе на вязняў: з адным такім я ўжо некалі быў пазнаёміўся, у пацверджанне сваёй тоеснасці ён паказваў мне татуіроўку і пісталетную кулю. Хлопец кажа, што сёння ў яго вялікае свята: па-першае, яго выпусцілі з турмы, хаця й не за добрыя паводзіны. Па-другое, нядаўна ў яго нарадзіўся сын, якога ён яшчэ не бачыў, і цяпер едзе да сям’і, кудысьці на поўнач краіны. Ну і па-трэцяе, у дадатак ён яшчэ выйграў у латарэю і мусіць чакаць у Месце да раніцы, каб зайсці ў адну кантору за сваім выйгрышам. Начаваць яму няма дзе, таму ён збіраецца ўсю ноч святкаваць, калі я толькі не супраць скласці яму кампанію. Не, я толькі “за”. Усё гэта гучыць непраўдападобна, але чамусьці я яму веру. Самае дзіўнае ў гэтай сітуацыі тое, што я яго не баюся (хаця, магчыма, яго зусім не адпускалі з турмы, а шукаюць цяпер па ўсёй краіне), а ён мною не пагарджае, нягледзячы на тое, што я чужынец. А як святкаваць?, пытаюся я ў яго. Як звычайна, кажа ён, і дастае з кішэні пластыкавую пушачку з белым парашком. Я імгненна спыняюся й адскокваю ад яго метры на два. Дык ты ведаеш, што гэта такое?, запытвае ён з усмешкай. не ведаю й не хачу ведаць, кажу я, засаромеўшыся сваёй рэакцыі. Да таго ж, у мяне заўтра таксама адна вельмі важная сустрэча. Ну, глядзі, уздыхае ён.
Мы ловім таксі і даязджаем да вялікага бульвару: там да нас падсаджваецца пажылы цыган з залатымі ланцугамі на шыі, якога нібыта адпусцілі з астрогу на колькі месяцаў раней за майго новага знаёмца. Дарогай цыган распытвае яго пра далейшыя планы, а той, як ні дзіўна, распавядае яму тую ж самую гісторыю з латарэяй, што і мне. Мушу прызнацца, мне нават прыемна, што гэтыя людзі, якіх я бачыў дагэтуль толькі ў кіно, зусім не ставяцца да мяне з падазорам, у адрознеьне ад астатніх. Магчыма, мой занядбаны выгляд запэўнівае іх, што я — свой. Цыган амаль незаўважна кладзе штосьці хлопцу ў кішэню і развітваецца з намі. Мы, у сваю чаргу, выходзім каля нацыянальнага тэатру. Мой спадарожнік просіць мяне, каб я пастаяў нейкі час “на шухеры”, а сам заходзіць у паблізны закуток, за дэкаратыўны каменны куб — выбрык сучаснай ці то архітэктуры, ці то скульптуры, якому цяжка было б знайсці іншае практычнае выкарыстанне. Я крыху нярвуюся, чакаючы яго, але ж цяпер, балазе, ужо гадзіна ночы, і навокал няма ні душы. Неўзабаве ён вяртаецца, і мы сядаем на зэдліку на даўжэзнае набярэжнай з шырокаэкранным выглядам на Места, палім цыгарэты, чырвоныя пырскі якіх адносіць вецер. Мой новы знаёмы пытаецца ў мяне, што я збіраюся рабіць далей. Ну, зацемваю я, у начлежны дом я сёння ўжо не патраплю. Ды не, я маю на ўвазе — па жыцці, удакладняе ён. Я не ведаю, што яму адказаць, але пасля нядоўгага вагання ўсё-ткі прызнаюся, што хачу быць пісьменнікам, паспрабаваць вучыцца... Гэта зусім не здаецца яму смешным: маўляў, яму да спадобы людзі, якія нешта пішуць, чытаюць, вучацца. Шкада, што ў яго самога на гэта ўжо не будзе часу. Пасля такой прыхільнай рэакцыі ў мяне нават мільгае думка, ці не варта мне расказаць яму аб сваім адкрыцці. Гэтая спакуса ёсць цяпер такой сама моцнай, як хвіліны таму была спакуса прыняць ягонае запрашэнне, — халера бяры, я навуковец ці хто? — але ў рэшце рэшт я знаходжу ў сабе моц перадумаць: дзякуй богу, існуе безліч іншых тэмаў. Сядзець цяпер на набярэжнай у цэнтры Места і гутарыць з ім здаецца мне самым натуральным і прыемным заняткам, які можна прыдумаць а другой гадзіне ночы. Можа здацца, што я ведаю яго цэлую вечнасць, яшчэ з Гораду.
Праз нейкі час мы выпраўляемся размяць ногі й сустракаем нейкую дзяўчыну, якая тут жа прапаноўвае нам набыць яшчэ новыя мужчынскія боты, ці то знойдзеныя, ці то скрадзеныя. Паміж ёю і маім сябрам адбываюцца кароткія перамовы, і боты сапраўды мяняюць гаспадара, з прычыны чаго дзяўчына бязмежна радуецца. Відаць, што яна таксама з тых, хто не спіць уначы, і я вымушаны прызнацца сабе, што менавіта гэта мне ў ёй найбольш падабаецца: да таго ж, яна нагадвае мне адну былую аднакласніцу. Яна ўжо развітваецца з намі, збіраючыся сысці, калі я зусім нечакана для самога сябе звяртаюся да яе ўсё той жа моваю з кніжкі пра мастацтва: сэнс майго пытання зводзіцца да таго, ці не хацела б яна заняцца сэксам. Яна моўчкі пазірае на мяне сваімі шырока расплюшчанымі вачыма й паціскае плячыма: маўляў, не маю нічога супраць. Гэты адказ настолькі мяне агаломшвае, што я ледзь не забываюся развітацца з сваім новым знаёмцам. Той спрабуе пераканаць мяне не рабіць глупства й нікуды з ёю не ісці, не пакідаць яго аднаго ў такім стане: заўтра ён атрымае грошы й калі трэба падзеліцца імі са мной; дый хто ведае, што ў гэтай дзеўкі за хваробы... Аднак на мяне ўжо нічога не дзейнічае. Я абдымаю дзяўчыну за талію і ўпіваюся пацалункам у ейны твар. Яна паддайна смокча мае вусны: здаецца, ёй усё адно, хто я такі й адкуль. Мы пакідаем нашага таварыша аднаго пасярод начнога Места сам-насам з новымі ботамі й думкамі пра ягонага сына, жонку, заўтрашні выйгрыш. Некаторы час ён глядзіць нам наўздагон, потым паварочваецца й знікае ў шчыльным тумане.
2003-2011
