Архіў нумароў:

Віталь Тарас

_____________________ Сто гадоў адлучэння. Леў Талстой як люстэрка нашай эвалюцыі. (Пачатак)	“Все врут календари!” А. Грыбаедаў. “Гора ад розуму” Парадоксы часу Банальныя ісціны – напрыклад, тое, што час адносны і наша жыццё кароткае – пачынаеш разумець толькі з узростам. Нават не столькі разумець, колькі адчуваць. Ды і банальнасць гэтых ісцінаў, насамрэч, уяўная – не так проста іх спасцігнуць, карыстаючыся адно толькі логікай. Вядома, што чым старэйшы чалавек, тым больш хутка для яго бягуць гады, дні, гадзіны... Але нешта падобнае, выглядае, адбываецца і з гістарычным часам. Пра адметнасць гістарычнага часу гаварыў нядаўна ў сваім інтэрв’ю на тэлебачанні Сяргей Капіца – вядомы расійскі фізік і папулярызатар навукі (многія памятаюць яго як вядучага “Відавочнага – неверагоднага”), сын лаўрэата Нобелеўскай прэміі, акадэміка Пятра Капіцы. Паводле навукоўца, у сучаснай фізіцы выкарыстоўваюцца два паняцці часу. Адно з іх – Час-1 – класічнае, азначае знешні час: абсалютны, які не залежыць ад таго, што адбываецца. Ньютан называў яго таксама “працягласцю”. Гэты час цячэ раўнамерна і тэарэтычна можа быць павернуты назад. Другое паняцце – Час-2 – азначае час унутраны, дыскрэтны. Ён незваротны і нераўнамерны адносна Часу-1. Паводле Сяргея Капіцы, нашая гістарычная памяць, памяць культуры ў асноўным рэалізуецца ў маштабе Часу-2. І ў гэтым сэнсе мінулае значна бліжэй да нас, чым тады, калі мы разглядаем яго як каляндарны час.1 З гэтага ўсяго расійскі навуковец робіць выснову, што сучаснае пакаленне ўсё горш можа ўтрымліваць унутраную сувязь з папярэднімі пакаленнямі, з-за гэтага губляе маральныя і культурныя арыенціры і наогул апынулася на парозе глабальнага крызісу. Калі працаваў над гэтымі нататкамі, успомніў, як некалі ўпершыню спрабаваў чытаць Біблію. Я тады ніяк не мог уцяміць, чаму ў Старым Запавеце пералічваюцца адно за адным імёны: “Сіф жыў сто пяць гадоў і спарадзіў Эноса. Пасля нараджэння Эноса Сіф жыў васемсот сем гадоў і спарадзіў сыноў і дачок. А ўсіх дзён Сіфавых было дзевяцьсот дванаццаць гадоў, і ён памёр. Энос жыў дзевяноста гадоў і спарадзіў Канана” (Быццё 5: 6-9). Падобных фрагментаў у Пісанні вельмі шмат. А сэнс, як я цяпер разумею, у тым, што гэта не проста стварае ўражанне неперапыннасці быцця ад Адама. Гэта і ёсць перададзены нам у Запавет гістарычны час. Ці гісторыя як сувязь часоў. Ці можа яна, гэтая сувязь, парвацца? А няўжо ж не, калі сёння мы ў лепшым выпадку можам назваць імя аднаго-двух сваіх прадзедаў, а некаторыя нашыя сучаснікі ні дзядоў, ні бацькоў не памятаюць і не хочуць памятаць. Узрост васемсот гадоў – мажліва, біблейская гіпербала. Але ў чым я ўпэўнены, дык гэта ў тым, што 100 гадоў – гэта зусім кароткі адрэзак часу, гэта поруч з намі. Сто гадоў таму, калі на станцыі Астапава памёр Леў Талстой, у Менску нара­дзіўся мой дзед па бацьку мастак Яфім. А майму дзеду па маці Зміцеру было ўжо чатыры гады. Зразумела, ні яго бацькі, ні ён сам у падлеткавым узросце, ні хто-небудзь яшчэ ў беларускай вёсцы Вадапой, дзе яны жылі, не чыталі Талстога і, хутчэй за ўсё, не ведалі, хто ён такі. Наконт бацькоў дзеда Яфіма дакладна сказаць не магу. Але наўрад ці ў сям’і разьбяра Мікалая, у якой той нарадзіўся, куплялі расійскія газеты або “Нашу Ніву”. Тым больш сумніўна, каб у местачковым асяроддзі сачылі за станам здароўя графа Талстога. З другога боку, у 1910 годзе было ўжо шмат з таго, што існуе дагэтуль і без чаго нельга ўявіць сучасную цывілізацыю. Па-першае, была чыгунка (калі Талстой у сваім рамане “Ганна Карэніна” штурхнуў сваю гераіню пад цягнік, ён не ставіў задачу “эпаціраваць” чытача – падобны спосаб суіцыду не быў чымсьці выключным ужо ў канцы ХІХ стагоддзя). У буйных гарадах з’яўлялася электрычнае асвятленне, транспарт, ліфты, тэлефонная сувязь. З’явіліся і першыя тэлефонныя тэрарысты, так бы мовіць. Вось, напрыклад, паведамленне ў газеце “Наша Ніва” стогадовай даўніны: “Цімкавічы Слуцкага павета. Немаведама хто падрэзаў слупы тэлефонныя каля нашага мястэчка, а каля вёскі Лешня спаліў цагельню з аўсом памешчыка. Тэлефон прыналежаў князю Радзівілу”. (“НН”, № 12, 1910; перадрукавана ў № 12 за 2010 – В.Т.) Ужо былі фатаграфія, кіно, грамафон, якія паспелі ўвекавечыць выяву Льва Талстога і захаваць яго голас для нашчадкаў. Была ўжо і зброя масавага знішчэння – дынаміт, кулямёты, хуткастрэльныя вінтоўкі, аэрапланы з бомбамі. Усё тое, што абяцала неўзабаве, у сукупнасці з палітычным тэрорам і агрэсіўнай палітыкай буйных еўрапейскіх дзяржаваў, маштабныя, нечуваныя паводле сваёй жорсткасці войны і рэвалюцыі, якія будуць каштаваць мільёнаў жыццяў. Не было, праўда, мабільнай сувязі, камп’ютараў і інтэрнэту. Але СМІ, вольная прэса ўжо тады паводзілі сябе паводле той самай мадэлі, што і цяпер. Асабісты лекар Льва Талстога Душан Макавіцкі ў сваіх “Яснапалянскіх запісках” (да іх я буду звяртацца ў гэтых нататках далей) піша пра “сышчыкаў”, якія літаральна пераследвалі Льва Мікалаевіча пасля таго, як ён пакінуў Ясную Паляну ў кастрычніку 1910. На чыгуначнай станцыі Гарбачова ён прачытаў “сенсацыйную навіну агромністымі літарамі ў “Русском слове”: “Сыход Л.М.Талстога з Яснай Паляны”. Цэлая старонка была яму прысвечана”. Макавецкі працягвае: “Л.М сыходзіць таемна з дому, шукае адасобленасці, схованкі, а рэдакцыя “Русского слова” высочвае яго, паведамляе тэлеграмы са Шчокіна, Гарбачова, Казельска, дзе бачылі Л.М...” У Астапаве, у апошнія дні жыцця Талстога, цэлая хеўра карэспандэнтаў розных газетаў дзяжурыла на станцыі ў чаканні галоўнай “сенсацыі”. А калі сэрца яго перастала біцца, кінуліся да тэлеграфнага апарата навыперадкі – хто перадасць навіну першым... Душан Макавіцкі (славак па нацыянальнасці) згадвае ў сваіх запісках, што Леў Талстой, уцякаючы з Яснай Паляны, не меў дакладнага плану – куды яму ехаць: ці то на Каўказ, ці ў Балгарыю, дзе, як яму падавалася, яго ніхто не ведае. Між тым, у Балгарыі яшчэ пры жыцці Талстой выдаваўся ў перакладах на балгарскую шмат разоў, і папулярнасць яго там была велізарнай. Ды хіба толькі ў Балгарыі?! Яшчэ прыканцы пазамінулага – на пачатку мінулага стагоддзяў яго творы былі выдадзены на англійскай, французскай, нарвежскай, японскай мовах, на эсперанта. Папулярнасць Талстога не толькі ў Расіі, але ва ўсім свеце была надзвычайнай. Адразу хачу падкрэсліць, што гэтыя нататкі не тычацца літаратурнай спадчыны выдатнага пісьменніка. Пра яго раманы і апавяданні напісаныя сотні, калі не тысячы навуковых і папулярных кніг, працаў па гісторыі літаратуры. (У Беларусі яго творчасць даследвалі Алесь Адамовіч, Фёдар Куляшоў, Уладзімір Сабаленка і іншыя вядомыя аўтары. У артыкуле Беларускай энцыклапедыі, прысвечаным Льву Талстому, які напісалі А. Адамовіч і С. Чубакоў, гаворыцца пра ўплыў Талстога на творчасць Янкі Купалы і Якуба Коласа, Максіма Гарэцкага, Кузьмы Чорнага, Янкі Брыля, Васіля Быкава, Івана Мележа, Івана Навуменкі, Івана Шамякіна...) Напэўна, будуць напісаныя яшчэ сотні новых кніг, пастаўлены дзесяткі фільмаў. Сёлета амаль адначасова выйшлі на экран чарговая экранізацыя “Ганны Карэнінай”, гэтым разам – у пастаноўцы расійскага рэжысёра Сяргея Салаўёва, і галівудскі фільм “Сафія Андрэеўна”. Гэтая стужка прысвечаная складаным адносінам Талстога з жонкай у апошнія гады жыцця і не мае, зразумела, нічога агульнага з філасофіяй пісьменніка. Пра талстоўства нам расказвалі ў школе – на прыкладзе вобраза Івана Каратаева ў рамане “Вайна і мір”. Памятаю жартаўлівую песеньку, складзеную студэнтамі пасля вайны. Мае бацькі часам яе спявалі, калі былі ў гуморы. Там былі такія радкі: “Писатель русский знаменитый Лев Николаевич Толстой ходил всегда босой, небритый, в одной рубашке и с косой. Его жена, Софи Андревна, была совсем наоборот...” і г. д. “Вайну і мір” я праглынуў яшчэ падлеткам. Пазней прачытаў “Жыццё Івана Ільіча”, “Айца Сергія”, “Крэйцэраву санату”. З узростам мне захацелася асэнсаваць (хаця б для сябе) значэнне Талстога ў гісторыі ХХ стагоддзя і разам з тым – таксама ў жыцці маіх сучаснікаў, у сённяшнім дні. “Зайчык” на руцэ Пра сыход і смерць Талстога, якія заўсёды выклікалі і будуць выклікаць найбольшую цікавасць публікі, першым напісаў Уладзімір Чарткоў. Ён вёў вялікую перапіску з Талстым (яна склала пяць тамоў), яшчэ пры яго жыцці стаў збіральнікам і арганізатарам выданняў яго твораў. Чарткоў пакінуў таксама мемуарныя “Запісы (пра Талстога) 1894-1910 гг”. Але ж мне больш цікавымі і змястоўнымі падаюцца “Яснапалянскія запіскі” Душана Макавіцкага. Дарэчы, пазнаёміўся ён з Талстым, калі прыехаў да яго паводле даручэння Чарткова. Макавіцкі нарадзіўся ў 1866 годзе ў славацкім горадзе Ружомберак, скончыў Карлаў універсітэт у Празе. Прыехаў у Расію ў сярэдзіне 90-х гадоў ХІХ стагоддзя. Пасля смерці Льва Талстога заставаўся жыць у Яснай Паляне. У 1915г. Макавіцкі быў арыштаваны за тое, што падпісаў калектыўны антываенны ліст. Ён быў абвінавачаны ў шпіянажы на карысць Аўстра-Венгрыі, але быў апраўданы судом. Кастрычніцкую рэвалюцыю не прыняў. Змог вярнуцца ў Чэхаславакію толькі ў 1920. У 1921 ён скончыў жыццё самагубствам у родным горадзе. Запісы Макавіцкага – адзіны ў сваім родзе дакумент. Ён утрымлівае хроніку жыцця Талстога не толькі па днях, але па гадзінах. Прычым аўтар, якому давялося доўгія гады быць яго асабістым лекарам, ставіў перад сабой задачу быць “заўсёды і ва ўсім праўдзівым”, максімальна дакладным і запісваць толькі тое, сведкам чаго быў асабіста. Дзякуючы доктару Макавіцкаму, былі зафіксаваны многія думкі Талстога, выказаныя ім у гутарках, у тым ліку, на тэму важных гістарычных падзеяў. Але не толькі яго выказванні па актуальных пытаннях маюць значэнне. Вось некалькі ўрыўкаў, выбраныя мной з кнігі. (Д.П. Макавіцкі, “У Талстога” – Яснапалянскія запіскі, Т 1-4;.М.; 1979). Пры перакладзе з расійскай стараўся цалкам захаваць стыль і пунктуацыю аўтара запісак. Усе даты пададзеныя паводле старога стылю. 27 снежня 1904 “Карэспандэнт (Журналіст газеты “Русь”, які быў паранены на Расійска-японскай вайне; Талстой пагадзіўся даць яму інтэрв’ю – заўв. В.Т.;): Слава расійскай зброі паблякла. Спадзяваліся, што лепшае войска ў нас. Л.М.: Якая тут слава, толькі б ганьбы не было. Карэспандэнт: Спачатку не было іншага імя японцам, як “япошкі”, “малпы”. Л.М.: Гэта заўсёды так было: у Севастопальскую кампанію, у Франка-нямецкую. Карэспандэнт: Але японцы нас пабілі толькі таму, што арганізацыя нашая была страшэнна кепскай. Л.М.: Тое самае выявілася падчас Севастопальскай і Турэцкай войнаў. Я ўжо тады пра гэта пісаў. Ды і ў англічан у бурскай вайне было тое ж самае. Гэта не змяняецца. Я ад самага пачатку бачыў у японцах нацыю, неверагодна ваяўнічую, якія з’яўляліся ў вядомыя часы – Кіра, Аляксандра, Карла ХІІ, Фрыдрыха Вялікага. Ці будзе ёй перамога карыснай – пытанне. Германіі яна не была на карысць”. 21 кастрычніка 1905 “У Маскве была страляніна паміж дэманстрантамі, якія вярталіся з пахавання сацыял-дэмакрата Баўмана, і казакамі. Л.М. ранілі ў сэрца гэтыя паведамленні. Гусеў (сакратар Л. Талстога – В.Т.;), чытаючы тэлеграмы з “Русского листка”, уздыхаў: “Жахліва, жахліва!” Л.М.: Жахліва, але радасна жыць! Потым Л.М. размаўляў з Гусевым пра Думу, Вітэ, Трэпава (прэм’ер-міністра і маскоўскага губернатара – В.Т.), якая розніца паміж імі. Свабоду думкі, галоўны рухавік жыцця, яны не могуць ні забараніць, ні вызваліць, – сказаў Л.М. – Мне дарагая думка, якую я калісьці пісаў пра Шчадрына. (...) дзеці былі малыя, я сказаў ім, каб злавілі “зайчыка” на шафе. Адчынілі і захлопнулі дзверцы шафы і хлопнулі рукой па зайчыку, а зайчык – на руку. Так і свабода думкі і слова...” 31 снежня 1905 “Аля Сухоцін1 з Іосіфам Канстанцінавічам2 размаўлялі. Іосіф Канстан­цінавіч пярэчыў яму, што будзе не русіфікацыя Персіі, а – персіфікацыя Расіі. Л.М. падышоў, спытаў, пра што яны гавораць, і сказаў ім з сумнай усмешкай: “Ёсць легенда пра хросніка (Талстой прыводзіў яе ў сваім трактаце “Царства Божае ўнутры нас” – В.Т.) Баба выцірала мыты посуд бруднай анучай, сказана ёй: “Наперад выпаласкай сваю анучу, потым выцірай”. Наша ануча зусім брудная. Сказаўшы гэта, Л.М. пайшоў да іншага стала, а мы задумаліся, як гэта Л.М. можа некалькімі словамі растлумачыць пытанне. Пра тое, ці павінны і чаму павінны русіфікаваць, і не разважаем, але думаем толькі пра спосаб – “як”. Гэта аналагічна параўнанню, зробленаму Л.М., з турэцкімі пашамі, што раяцца, як збіраць падаткі. Ім і да галавы не прыходзіць: ці маюць права іх збіраць і чаму”. 1 красавіка 1906 Леў Львовіч (сын Талстога – В.Т.;) пытаўся, які накірунак выйдзе з рэвалю­цыі. Л.М.: Нічога не прадбачу. Самаўпэўненасць. Я нічога не ведаю, што будзе. Галоўнае – суб’ектыўнае асабістае жыццё, важней за вонкавае. Што ж, паводле вонкавага, больш велічнае, чым з’яднанне Германіі? А Бісмарк перад смерцю сказаў: “Усё гэта стаіць паміж мною і Богам”. Чалавек у сярэдзіне сферы, ад яго радыюсы да паверхні дакранаюцца ў розных месцах: адносіны да сям’і, сяброў, і гэтак далей, і маленькае месцейка займае дзяржаўная дзейнасць, а цяпер гэтую ўзнеслі. 8 кастрычніка 1907 “Л.М. (...) Выявілася – чаго нам не хапае і без чаго жыць нельга – рэлігія. Яе ні ў кога няма: ні ў нас (інтэлігенцыі), ні ў сялянаў. У сялянаў яшчэ ёсць вера ў Іверскую (цудатворная ікона). Л.М. казаў у тым сэнсе, што рэвалюцыянеры, канечне, стаяць вышэй за кансерватараў і людзей, якія думаюць, што можна жыць па-старому. Старое – Іверская – не можа працягвацца, народы растуць, як людзі; мінулае нельга вярнуць: “Як добра было ў лялькі гуляцца!” Яны (рэвалюцыянеры) маюць рацыю ў тым, што патрабуюць пераменаў, – памылка іх толькі ў тым, што, як і на што перамяняць. Калі рэлігіі няма, усё можна рабіць. Усё – у духоўным (самаўдасканаленні), а не ў выпраўленні шыбеніцы (адказ Таццяне Андрэеўне, якая спадзяецца на ўлады, што яны могуць выправіць становішча, – каб не адбывалася ў Расіі тое, што адбываецца, але каб аднавілася пашана перад законам, як яно ёсць за мяжой). Таццяна Андрэеўна (Сястра Сафіі Андрэеўны, жонкі Льва Талстога – В.Т.;): Але ж Бог ёсць; чаму ж ён гэта дапускае? Л.М. (ёй): Ты даводзіш тое, што я сказаў (што няма рэлігіі). Бо вера ў такога бога – не вера, гэта тое самае, што вера ў Іверскую. Таццяна Андрэеўна яшчэ нешта сказала пра замежжа, як там ідзе жыццё правільна. Л.М. гэта не прывабіла, – наадварот, напэўна, падалося яму тупасцю, самазадаволенасцю. – А ў Англіі футбол, – запярэчыў ён (г.зн. адцягванне думкі ад вырашэння неадкладных пытанняў душы)”. 26 верасня 1908 Калі Л.М. клаўся і я перавязваў яму нагу, сказаў, што ў сённяшніх газетах першае, што кідаецца ў вочы: як раздзьмуваюць падзеі на Балканах – абвяшчэнне Балгарыі незалежнай дзяржавай і далучэнне Босніі і Герцагавіны да Аўстрыі. Інтэрв’юіруюць паслоў, падлічваюць ваенныя сілы Сербіі, Аўстрыі, Балгарыі, Турцыі; бачна, што жадаюць сутыкнення дзеля таго, каб ім было пра што пісаць. Другое, пішуць пра тое, як не жадаюць далучэння да Аўстрыі, а хочуць заставацца пры Турцыі. Як гадоў 30 таму здавалася сербам, балгарам немагчымым жыць пад турэцкім уладараннем, цяпер надаюць яму перавагу перад аўстрыйскім. Л.М.: Якое гэта цвёрдае перакананне аб непазбежнасці войнаў і патрэбы сілай павялічваць сваю дзяржаву! 1 сакавіка 1909 Л.М.: Я бесперапынна атрымліваю лісты ад маладых людзей, якія пішуць: “Я адчуваю, што маё жыццё неправільнае; хачу ўсё кінуць, паеду ў Самару, у Амерыку, на зямлю жыць”, а я адказваю ім: “Пашукайце ў сабе і рабіце гэтую працу сумленна, а ўжо гэтай чысціні дасягнеце, калі ўнутры будзеце чыстыя”. А вы ні пра кога дрэнна не думалі, не асуджаеце людзей? Я вам скажу прыклад з свайго жыцця. Усё маё жыццё ёсць прыклад. Учора піша чалавек – я яго не ведаю – ён прысуджаны да катаргі, і просіць напісаць ліст сенатару, які мне сваяк. Я сенат не прызнаю. А што ж, я яму адмоўлю? Я напісаў яму (сенатару), каб ён гэтую справу змякчыў. Я часта бачыў чалавека: хацеў дасягнуць усяго, не дасягнуў, махне рукой на ўсё і пойдзе па старой дарозе. Я кажу: не ідзіце да скрайнасцей, а то не вытрымаеце”. 1910. Бачнае і нябачнае. Сяргей Львовіч: У законе 9 лістапада няма ўказання, якую зямлю даць. Залежыць ад свавольства. Л.М.: А іншае свавольства таго, хто пісаў закон. Сяргей Львовіч: Але пры цяперашніх абставінах патрэбны ж закон. Селянін мае натуральнае права аддзяляцца. Л.М.: Мае асабістае права, але не з зямлёю – зямля агульная. Сяргей Львовіч: Патрэбны ж закон, як выходзіць з грамады. Л.М.: Толькі пакінуць іх у спакоі. Не патрэбны закон. Адзін сродак – каб пакінуць іх у спакоі. Трэба памятаць, што ён жыве сваім жыццём, і яму не трэба, каб нейкі Іван Іванавіч для яго складаў законы. Законы гэтыя ёсць тое самае парушэнне найвялікіх законаў, парушэнне таго найвялікага закону, што зямля належыць усім. Ты хочаш гэты закон... Сяргей Львовіч: Я хачу пагаднення, каб выходзіць (на адрубы). Л.М.: Гэта такое пагадненне, прыканцы якога стаіць чалавек са штыком. 14 чэрвеня 1910 Л.М. хадзіў паразмаўляць з вар’ятамі ў Любучаны – вёску, дзе 50 іх жыве ў сялянаў. Убачыўшы Л.М. і пазнаўшы яго, фельчар, які за імі назірае, стаў яго вадзіць ад аднаго да другога, потым да аднаго звар’яцелага падчас рэвалюцыі, ад рэвалюцыйных ідэяў. Л. М. сказаў, што ён разумнейшы за тых, каторыя яго трымаюць. Ён спачатку працягваў хадзіць вакол, але потым, прыслухоўваючыся да прамоваў Л.М., спыніўся. Калі Л.М. з ім гаварыў, нехта, хто стаяў побач з ім, сказаў, што ён нешта скраў. “Не скраў, але ўзяў”, – запярэчыў той. Л.М., развітваючыся, сказаў яму: “Пабачымся там”. Ён адказаў: “Ёсць толькі адзін свет, іншага няма”. Рукі Л.М-чу не падаў. 5 ліпеня 1910 Размова пра крадзеж. Л.М. пра вар’ята, які казаў, што ён не скраў, але ўзяў. (...) Л.М.: Трэба знішчыць тую прычыну, з-за якой ён (малазямельны ці беззямельны селянін) галодны. Л.М. цяпер Сафіі Андрэеўне і іншым нагадвае, што спярша аднялі ў народа зямлю, а потым караюць яго. Калі ён забірае нарабаванае – гэта лічаць крадзяжом, а тое – святарнай зямельнай уласнасцю. – Я хачу, – сказаў Л.М., – не іх выкрываць, а тых даўніх злодзеяў, як і ўсе мы. 6 жніўня 1910 “Размова пра (...) азёры, што з’явіліся гадоў шэсць таму ў Засецы, у сямі вёрстах ад Яснай. Караленка1 стаў распавядаць пра такі самы правал – вулканічнае возера, святое возера, што з’явілася на мяжы Макар’еўскага і Сямёнаўскага ўездаў, дзве вярсты ад сяла Уладзімірскага... На дне яго, паводле легенды, град Кіцеж. У ноч з 21 на 22 чэрвеня штогод сыходзяцца ўсіх кшталтаў раскольнікі – здалёк, нават з-за Урала, з Архангельскай губерні – начотчыкі, разважаць пра веру; туды ж прыязджаюць і місіянеры праваслаўныя. Там усталявалася традыцыя поўнай верацярпімасці (...) Л.М.: А (як ставяцца) да рацыяналістаў, да малаканаў2? Караленка: Калі нядаўна з’явіліся туды малакане, спярша выштурхнулі іх. Цяпер і да іх цярпімыя. – І распавёў легенду пра нябачны Кіцеж-град: некаторыя, каб убачыць яго, поўзаюць на каленях з запаленымі свечкамі вакол возера. Раптам – шчаслівы твар і вочы – на ўсё забылася, слёзы; а іншыя вакол стаяць, глядзяць на яе, ведаюць, што яна бачыць хросны ход, кляштары, чуе гук званоў, бачыць нябачнае. Л.М.: Асноўная думка мне вельмі падабаецца – што гэта бачнасць, а нябачнасць – гэта нешта іншае (духоўнае)... Караленка (...) распавёў гісторыю (Мултанская справа), калі абвінавачвалі вацякоў у чалавечых ахвярапрынашэннях; паліцыя катавала іх і дамаглася прызнання; судзілі і абвінавацілі іх у забойстве чалавека і ў ахвярапрынашэнні, а праз некаторы час знайшлі таго чалавека, рускага жабрака, змерзлым (...) Паганскі іх бог, сказаў Караленка, – гэта наш Бог, стваральнік зямлі. Абвінавачанне ў Мултанскай справе даводзіла, што ў вацякоў 42 боствы, якія патрабуюць чалавечых ахвяраў, але гэта ніжэйшыя разрады – гэта нашы лешакі, вадзянікі, бабы-ягі (...) І зноў жа ў вацякоў тыя самыя модлы: “Ойча наш”, толькі яны дадаюць да “збаў нас ад злога” – “збаў нас ад злога начальства”1 (...) Л.М.: Што нашы прыносяць ахвяры, не чалавечыя, але рэчавыя, лешакам, дамавікам, – гэта несумненна” . “Нельга жыць падрабязна” Можна прывесці зусім іншыя эпізоды і выказванні Талстога. У тым ліку і тыя, якія паказваюць яго ў менш выгодным святле – як чалавека скрайне неталерантнага, кансерватыўнага, з артадаксальнымі поглядамі, адрознымі ад тых, што ён сам прапаведваў. Напрыклад, у згаданай вышэй гутарцы з вядомым пісьменнікам і публіцыстам Уладзімірам Караленкам, які некалькі дзён гасцяваў у Яснай Паляне, была закранутая тэма сучаснага заходняга мастацтва: “Л.М. вярнуўся да мадэрнізму. Спытаў, як Караленка яго тлумачыць. Караленка расказаў пра выставу карцінаў, якую бачыў у Чыкага. Побач са звычайнымі карцінамі віселі ў вялікай колькасці карціны тых самых аўтараў, у якіх пераважаў бэзава-зялёны колер ці шэрая “сінька”. З адным з гэтых мастакоў, Мозесам лонданскім, Караленка размаўляў пра тое, чаму яны так малююць. І той патлумачыў яму, што ён напісаў шмат карцінаў, дзе асвятленне сонцам перададзенае так, як ёсць, а цяпер у карцінах з жыцця бедных Уайтчэпеля (раён у Лондане – В.Т.;) хоча пісаць для тых самых багатых, але каб было непрыгожа, нават сонечнае святло было шэрым. Цяпер гэтая мода ў жывапісе, у белетрыстыцы, у музыцы мінае. Л.М.: Я яе, дзякуй Богу, і не бачыў, і незаўважна для мяне яна прайшла. Караленка: Вось і думаеш іншым разам: такая з’ява – мадэрнізм, дэкадэнцтва – не можа быць заснавана на выдумцы, прычыну трэба шукаць, яна павінна быць. Прычына – ілжывасць, якая ахоплівае натоўп, – сказаў Л.М. Л. М. сказаў, што ўчора Гальдэнвейзер граў Шапэна “Marshe funebre” (пахавальны марш –В.Т.;). – Я думаю, што чалавек, які мала ведае музыку, сказаў бы, што гэта абы-што. Аднак ёсць месцы добрыя, але сапраўднае мастацтва павінна быць зразумела ўсім, і народу (...) І як я ні люблю Шапэна, не скажу, што Шапэн ёсць мастацтва будучыні, што ён застанецца назаўсёды; гэта задавальняе выключна публіку, маленькую”. Гэтак Талстой казаў пра любімага ім Шапэна. Бетховена ж ён не прызнаваў не толькі геніяльным, але нават проста добрым кампазітарам. “Сікстынскую капэлу” Мікелянджэла называў “жахлівай брыдотай”, вельмі нізка ацэньваў Рафаэля. Што тычыцца аголеных целаў на карцінах, Талстой, паводле яго прызнання, адчуваў да іх гідлівасць. У гэтым сэнсе ён быў большым пурытанінам, чым нават тагасчасныя царкоўнікі. Вядомая яго крытыка Шэкспіра, Дантэ, Гётэ. Сучаснікаў ён таксама не шкадаваў. У Тургенева і Горкага, на яго думку, “ніякага светапогляду не было”. Дастаеўскі, паводле яго словаў, пісаў цьмяна. У апавяданнях Чэхава ён бачыў толькі смешнае, несур’ёзнае. Але ўсё гэта, хутчэй, вынікала з няўрымслівага, неўтаймаванага характару Талстога. Максім Горкі апісваў эпізод, сведкам якога стаў у гасцях у графіні Панінай. Сярод запрошаных на сняданак быў Леў Талстой, які за сталом пачаў зняважліва гаварыць пра творчасць Бетховена. За сталом быў і вядомы расійскі піяніст Танееў. Ён нічога не адказаў Талстому, але пасля сняданка сеў за раяль і пачаў граць адну з санат Бетховена. “Граў ён яе гэтым разам неяк асабліва хораша. Пры пачатку санаты Талстой стаў ціха і асцярожна сноўдацца па гасцёўні, спыняючыся перад карцінамі, што віселі на сценах (...) Потым сеў на канапу і закрыў твар рукамі, з-пад якіх хутка па ягоных шчоках і барадзе раўчуком пацяклі слёзы. Калі Танееў скончыў, Талстой адняў рукі ад твару, усміхнуўся неяк па-дзіцячы, і, не звяртаючыся ні да каго асобна, сказаў: “Ну і што ж? – Ну, стары дурань і больш нічога!”1 Яшчэ больш бязлітасна Талстой крытыкаваў навуку і медыцыну. Нават астраномія яму падавалася навукай нікчэмнай і шкоднай. Нехта з сучаснікаў Талстога, якому пашчасціла быць у яго ў гасцях у Яснай Паляне, прыводзіў такі эпізод. Гуляючы летам ў парку і разважаючы пра індуісцкую і будыйскую рэлігію, пра тое, што няможна забіваць ніякіх жывых істотаў, Леў Мікалаевіч машынальна шлёпнуў камара, які сеў яму на лоб. Суразмоўца ўсклікнуў: “Як жа так? Вы ж толькі што парушылі запавет, пра які кажаце!” Талстой замаўчаў, а пасля хвіліны роздуму адказаў: “Нельга жыць падрабязна!” У запісах Макавіцкага ёсць шмат эпізодаў, якія тычацца сямейных адносін, найперш – адносінаў Талстога з жонкай Сафіяй Андрэеўнай: спрэчкі, сваркі з-за поўнага збору твораў, з-за будучай спадчыны, проста на грунце побыту і несупадзення характараў. Усё гэтыя “падрабязнасці” – як сказаў бы, напэўна, Талстой – я таксама не згадваў. Яшчэ некалькі цытатаў, якія тычацца апошніх месяцаў і дзён жыцця Талстога. Зыход 22 верасня 1910 Л.М.; Цемра – калыска сонца. Для зорак патрэбны змрок. Потым увесь сняданак Л.М. кпіў, жартаваў (...) Не памятаю ніводнага разу, каб Л.М. столькі жартаў нагаварыў, адзін за адным. (Наконт маючага адбыцца прыезду ў Кочаты Л.М. сказаў: “Калі будзе на тое вышэйшая воля” – і дадаў: “Але не “вышэйшая воля” Сафіі Андрэеўны”.) 28 кастрычніка Раніцай, а 3-й г.; Л.М. у халаце, у чаравіках на голую нагу, са свечкай, абудзіў мяне; твар пакутніцкі, усхваляваны і рашучы. Сказаў мне: – Я вырашыў паехаць. Вы паедзеце са мной. Я пайду наверх, і вы прыходзьце, толькі не абудзіце Сафію Андрэеўну. Рэчаў шмат не будзем браць – самае патрэбнае (...) Л.М. быў устрывожаны, неспакойны. Шукаў яшчэ некаторыя патрэбныя яму рэчы: запісныя кніжкі, пяро, кнігу П.П.Мікалаева, якую ён тады чытаў “Паняцце пра Бога” і інш. Неўзабаве сыйшоў уніз і, паразмаўляўшы з Аляксандрай Львоўнай, пайшоў, спяшаючыся ў кучарскую, якая была на некаторай адлегласці ад дома, будзіць кучара, – закладаць коней. Яшчэ не было 5 г. раніцы. Ноч была цёмная, і Л.М. заблукаў, збочыўшы са сцежкі праз яблыневы сад, згубіў шапку. Доўга шукаў яе з электрычным ліхтаром і не знайшоў. 31 кастрычніка Гарачка ў Л.М. падымалася. Я апасаўся запалення лёгкіх і палічыў неабходным на першай жа станцыі спыніцца. У 6.35 прыехалі ў Астапава. Я паспяшаўся да начальніка станцыі, які быў на пероне, сказаў яму, што ў цягніку едзе Л.М. Талстой, ён захварэў, патрэбны яму спакой, легчы ў ложак, і папрасіў прыняць яго да сябе, адразу сказаўшы, што ў Л.М. імаверна запаленне лёгкіх і давядзецца прабыць яму больш за тыдзень; спытаў, якая ў яго кватэра. Начальнік адказаў не адразу і адступіў назад на некалькі крокаў – ён мне не паверыў. Кандуктар, які стаяў побач, пацвердзіў мае словы, і тут ён адразу ахвотна пагадзіўся. 1 лістапада А 5 г. атрымана супакойваючая тэлеграма ад Чарткова пра Сафію Андрэеўну. Л.М. было прыемна, што Сафіі Андрэеўне спакайней. Пажадаў, каб прыехаў Чарткоў. Прасіў свой артыкул “Пра сацыялізм” (...) Увечары, калі Варвара Міхайлаўна хацела паглядзець тэмпературу, Л.М. сказаў: не, вы мне пасвяціце. Я сам люблю глядзець... Паглядзеў на тэрмометр, і, пабачыўшы, што тэмпература з 38 не падае, сказаў: – Ну, мат. Не крыўдуйце... 2 лістапада У 12.10 ночы прыехаў экстраны цягнік з адным вагонам (санітарным: адна палова – другога, палова – трэцяга класу). Я пайшоў, стомлены, сустракаць і паведамляць Сафіі Андрэеўне пра становішча Л.М. Сафія Андрэеўна мела не свой звыклы выгляд, была не такой, якая яна ёсць, а нейкай нерашучай, нясмелай. За ёй даглядалі, перапынялі яе з нецярплівасцю “Мама, не хвалюйся”. Сафіі Андрэеўне я распавёў, што ў Л.М. запаленне, якое ў гэтым узросце звычайна смяротнае, але Л.М. за апошнія пяць гадоў перанёс бронхапнеўманію, сілаў шмат, не безнадзейны. Сафія Андрэеўна загаварыла пра спатканне з Л.М., на гэта я сказаў ёй, што гэтага не можа быць, што Л.М. за тры дні да таго трызніў тым, што яна яго дагоніць. Сафія Андрэеўна папракала мяне, чаму я тады не разбудзіў яе, што яна б аблашчыла яго і ён не паехаў бы, і што гэта ён навёў на яе такую ганьбу, жонку кінуў, яна ж яму нічога не зрабіла, “толькі ўвайшла ў кабінет паглядзець, ці ў яго дзённік, які піша, ці не аддаў яго (С.А. папракала Талстога тым, што ён не паказвае ёй дзённік, які паказваў іншым – В.Т.;), і яшчэ, пачуўшы шум, заходзіла і спытала: “Лёвачка, алі ты нездаровы?” – “Пякотка, міндаль прымаю, не перашкаджай мне”, – адказаў злосным голасам, з прыкрасцю. Я доўга стаяла ля дзвярэй. Потым, пачуўшы, што ён згасіў свечку і кладзецца спаць, я пайшла... 3 лістапада Л.М.: Не магу заснуць... Усё сачыняю, пішу, складваю. Можна толькі пісаць ці газеты чытаць. Прачытайце “Голос Москвы”. “Голоса Москвы” не аказалася. Я стаў чытаць “Русские ведомости” за 2 лістапада (...) Што пра яго пісалі, прасіў прапусціць. Слухаў уважліва. Артыкул пра трайное самагубства прасіў выразаць і пакласці яму ў дзённік. Л.М. рыхтаваў, пісаў апошнім часам, акрамя артыкула пра сацыялізм, яшчэ артыкул пра вар’яцтва сучаснага жыцця, пра самагубствы. 4 лістапада Пульс трымаўся каля 100 (адзін раз быў, нядоўга, 140), перабояў меней, чым учора. Каля поўдня падалі свежы кампрэс. Пасля – injektio camphorae (ін’екцыя камфары – лац.) Потым піў па паўшклянкі нарзана з шампанскім і міндальнае малако. А 1-й гадзіне папрасіў “Не будзіце мяне, хачу ляжаць”. 5 лістапада А 10-й г. дня Л.М. у паўсвядомасці настойваў, каб нешта “рабіць далей”. Мы сталі яму чытаць “Круг чтенія” (...) Калі перасталі чытаць, Л.М. адразу спытаў: – Ну, што далей? Што напісана тут, – настойліва, – што напісана тут? Толькі шукай гэта...Не, цяпер ад вас не здабудзеш нічога... 6 лістапада Л.М. не знаходзіў сабе месца. (...) рэзка сеў. Гаварыў з перапынкам, то мармытаў, то больш зразумела. Я зразумеў гэтыя словы: – Сярожа... ісціну... я люблю многа (...) У мяне запісана ў 11 г. начы: – Як цяжка паміраць! Трэба жыць па-боску. 7 лістапада Ноч. Л.М. больш не гаварыў. Спаў (...) У 5.45 часта – 50 разоў і часцей павярхоўна дыхаў. У 6.03 – спыненне першае. Потым яшчэ хвіліну дыхаў. У 6.04 спыненне другое. Пасля хвіліны ў 6.05 яшчэ адзін уздых – апошні. Смерць. Сімвал веры Хаця абставіны апошніх дзён Талстога падрабязна апісаныя Макавіцкім (ды й не толькі ім адным), у яго смерці і некаторых акалічнасцях, датычных яе, застаецца нейкая загадка. Зрэшты, смерць сама па сабе ёсць таямніцай. Гэтая таямніца, безумоўна, прыцягвала пісьменніка. А інакш ён бы не напісаў “Смерць Івана Ільіча” – адно з самых моцных апавяданняў на гэтую тэму ў сучаснай літаратуры. У запісках Макавіцкага апісваецца прыезд у Опціну Пустынь, дзе яны з Талстым спыніліся ў гасцініцы 29 кастрычніка – за дзесяць дзён да яго смерці. Паводле аўтара запісак, Талстой двойчы за дзень падыходзіў да скіта. У другі раз ён спытаўся ў чалавека, які падмятаў ля брамы: “ – Гэта што за будынак? – Гасцініца. – Як быццам бы я тут спыняўся. Хто гасціннік? – Я, айцец Пахомій грэшны. А хто вы, ваша сіяцельства? – Я Талстой Леў Мікалаевіч. Вось я іду да айца Іосіфа, старца і баюся яго турбаваць; кажуць, ён хварэе. – Не хварэе, але слабы. Хадзеце, ваша сіяцельства, ён вас прыме. – Дзе вы раней служылі? (Л.М. здагадаўся, што ён з салдат і просты, не­пісьменны манах.) Той назваў нейкі гвардзейскі полк у Пецярбургу. – А, ведаю – сказаў Л.М. – Да пабачэння, брат. Мы ўсе браты ў аднаго цара. (...) Л.М. падышоў да скіта. Падышоўшы да святой брамы, павярнуў направа, у лес. Вярнуўшыся, падышоў да мяне і сказаў, дзе гуляў (каля скіта): – Я да старцаў сам не пайду. Калі б самі паклікалі, пайшоў бы. У Л.М. бачна было моцнае жаданне паразмаўляць са старцамі”. З якой мэтай Талстой хацеў з імі сустрэцца, ці не хацеў паспавядацца (хоць не прызнаваў датуль царкоўных таямніцаў) мы не ведаем. Вядома, што ў Астапава з Пецярбурга прыехалі перад смерцю Талстога так званыя беглапопаўцы (так называлі ў тагачаснай Расіі частку стараабрадцаў, якія не прызнавалі праваслаўнага мітрапаліта Амвросія – В.Т.;). Яны яго і адпявалі. Расійская праваслаўная царква Льва Талстога адлучыла як адступніка ад веры. Вядома, што ён з дзяцінства выхоўваўся ў традыцыях рускай праваслаўнай царквы (хоць у юнацтве не толькі не быў рэлігійным, але, паводле яго ўласнага прызнання, вёў амаральны, бязбожны лад жыцця). У сталым узросце ён сустракаўся з праваслаўнымі святарамі і манахамі, хадзіў да святых старцаў у Опціну Пустынь. Ён чытаў багаслоўскія трактаты, а таксама першакрыніцы хрысціянскага вучэння ў арыгінале, дзеля чаго вывучыў старажытнагрэцкую і старажытнаяўрэўскую мовы (у гэтым яму дапамагаў маскоўскі рабін Шлома Мінор). Таксама Талстой сустракаўся і гутарыў з раскольнікамі, малаканамі, прадстаўнікамі іншых сектаў. Ён цікавіўся магаметанствам, будызмам, індуізмам – чытаў манаграфіі на гэтыя тэмы, вёў перапіску з прадстаўнікамі розных канфесій з усяго свету. Высновы, да якіх прыйшоў Талстой, выкладзены ў яго праграмным артыкуле “У чым мая вера?” Пра яго гаворка наперадзе. Цяпер жа хачу зрабіць адступленне і патлумачыць, чаму мяне тэма веры так займае. На тое ёсць і асабістыя прычыны. Мой бацька, паводле яго аповядаў, быў двойчы хрышчаны – спачатку ў касцёле св. Роха на Залатой Горцы ў Мінску, потым у царкве, таксама ў Мінску, падчас нямецкай акупацыі. (Ён пра гэта напісаў у сваёй кнізе “На выспе ўспамінаў”). Але вернікам не стаў. Большая частка жыцця яго – бацька не дажыў год да свайго васьмідзесяцігоддзя – прайшла ў атмасферы, якая ніяк не спрыяла рэлігійным пачуццям, не заахвочвала да веры. Прынамсі, скуль яна магла ўзяцца ў савецкім партызанскім атрадзе, куды ён патрапіў падлеткам? Але адна з падзеяў, якая мела для майго бацькі вялікае значэнне, звязана менавіта з праваслаўнай царквой. Пра гэтую падзею ён напісаў у сваіх успамінах, якія былі апублікаваны ў “Дзеяслове” №30 – пад назвай “Крыж пакаяння”. Не буду іх пераказваць. Нагадаю толькі гісторыю, якая падштурхнула бацьку да іх напісання. У 1994 годзе ён, нечакана для сябе, стаў удзельнікам міжканфесійнай рэлігійнай канферэнцыі ў Малдове. Запрасіў яго бацькаў сябра – малдаўскі пісьменнік Іон Друцэ (іх пазнаёміў некалі даўно Алесь Адамовіч). Далей працытую фрагмент бацькавых успамінаў: “Асабліва ўразіла, што думкі, якія выказваліся ў зале пасяджэнняў, у многім супадалі з маімі думкамі, з думкамі маіх сяброў, гучалі як перазоў з нашымі спрэчкамі аб усіх тых праблемах, што паўсталі пасля крушэння Савецкага Саюза. Праўда, мне было даволі няпроста зразумець выступоўцаў: я не мог адразу ўцяміць, што той ці іншы з іх мае на ўвазе, злавіць накірунак думкі, бо ўсе яны ў сваіх выступах карысталіся цытатамі з Бібліі, з Евангелля, з Пасланняў апостала Паўла, з кніг рэлігійных філосафаў, а я на той час ведаў толькі тыя пастулаты біблейскіх і евангельскіх тэкстаў, якія пачарпнуў з мастацкай літаратуры, з твораў Талстога і Дастаеўскага. Рэлігійных філосафаў не чытаў аніводнага. Толькі сёння да канца разумею, які гэта нонсэнс, дажыць да старасці (у 1994 мне было 64 гады), не прачытаўшы Біблію, маючы самае павярхоўнае, збольшага, уяўленне аб феномене хрысціянства. А лічыў сябе адукаваным чалавекам! Яшчэ адзін рахунак тым, хто семдзесят пяць гадоў адсякаў нас ад гэтага велізарнага мацерыка духоўнай культуры, без якога не было б еўрапейскай цывілізацыі, хто, талдычачы, што “рэлігія опіюм для народа”, падмяніў гэты “опіюм” таннай гарэлкай, морам “чарніла”, хуліганскім атэізмам люмпенаў, які з філасофскім атэізмам не мае нічога агульнага. Яны называлі сябе атэістамі, а насамрэч былі вандаламі, бо з ідэяй Бога нельга спрачацца, разбураючы храмы, апаганьваючы і спальваючы абразы. Дамагліся адно таго, што ў вачах мільёнаў людзей панятак атэізм ператварыўся ў сінонім слова бандытызм. І сорамна, няёмка прызнавацца, што ты атэіст. Хоць выдаваць сябе за верніка таксама сорамна. Сорамна маніць. Таму не хаваў і не хаваю, што застаюся атэістам. Паміж іншым, гэта факт тактоўна і спакойна ўспрыняла аўдыторыя канферэнцыі, калі Іон Друцэ, даючы мне слова на адным з пасяджэнняў, абвясціўшы: “Слово предоставляется белорусскому пісателю Валентину Тарасу”, дадаў: “Мой друг Валентин считает себя атеистом, но я, зная его много лет, могу сказать, что его моральные принципы и критерии вполне христианские, гуманистические, совестливые...” На канферэнцыі Друцэ перадаў бацьку рукапіс сваёй аповесці пра дзіцячыя гады Хрыста – “Хлопчык з Назарэта” з просьбай, прачытаўшы, перадаць яе патрыяршаму экзарху Беларусі мітрапаліту Філарэту. Аўтар хацеў даведацца пра меркаванне аднаго з вышэйшых іерархаў РПЦ – як ён паставіцца да твору, паводле якога тады меркавалася паставіць кінафільм. У Мінску бацька запісаўся на прыём да мітрапаліта, і праз некаторы час уладыка яго прыняў. Філарэт сказаў, што абавязкова прачытае аповесць, калі ў яго будзе вольны час, але адразу даў зразумець, што царква не ўхваліць твор на падобную тэму, бо гэты перыяд жыцця Хрыста амаль не адлюстраваны ў кананічным Евангеллі. Яшчэ праз некаторы час рукапіс вярнулі бацьку без усялякіх каментароў ці пазнакаў у тэксце. Толькі напрыканцы быў пазначаны фламастэрам пытальнік... Аднак, у гэтым эпізодзе ўспамінаў апушчаны адзін маленькі штрых. (Пра яго бацька распавядаў у коле сваёй сям’і). Пры знаёмстве з Філарэтам той сказаў, што не аднойчы раней чуў пра яго, як пра літаратара. І дадаў, што бацька вядомы сваёй “некоторой неукротимостью”. Гэтае расійскае слова, якое я цытую са словаў бацькі, мяне ўразіла і запомнілася. Пасля паездкі на канферэнцыю бацька ў чымсці змяніўся. Не тое, каб ён стаў менш няўрымслівым, ці адмовіўся ад сваіх атэістычных поглядаў. Але ў яго на стале ляжала цяпер падараваная святарамі Біблія, у якую ён заглядаў даволі часта. І я ўпэўнены – не толькі дзеля задавальнення цікавасці як літаратара. Праз шмат гадоў пасля той паездкі бацька даў тэлеінтэрв’ю, якое стала асновай дакументальнага фільма “Дзень незалежнасці”. (Ён выйшаў на канале Белсат). У інтэрв’ю бацька казаў, у прыватнасці, пра тое, чаго не казаў раней – што каталіцкая культура для яго бліжэй, чым праваслаўная, што ён нават ходзіць часам у касцёл (але не спавядаўся). Казаў нарэшце, што прызнае існаванне “нейкай вышэйшай сілы”. Але слова Бог, гатовае сарвацца з яго губ, так і не вымавіў. Але ж якая агромністая дыстанцыя пралягла паміж словамі пра “атэізм” і тэлеінтэрв’ю, якое стала для яго апошнім у жыцці. Яно стала адным з вырашальных момантаў і для мяне пасля смерці бацькі. Хавалі яго паводле каталіцкага абраду. Праз некалькі месяцаў я пахрысціўся ў касцёле. Але ўсё адно разумею – якіх бы перакананняў ні трымаўся мой бацька, колькі б грахоў ён ні здзейсніў (уяўных і сапраўдных), усё адно я, як і многія іншыя людзі, што яго ведалі, могуць паўтарыць словы Друцэ: яго маральныя прынцыпы былі “цалкам хрысціянскія, гуманістычныя, сумленныя...” А што да неўтаймаванасці, дык, магчыма, гэта лічыцца асабліва вялікім грахом, якога клер не можа ці не хоча дараваць яскравым і самабытным, таленавітым асобам, хоць бы яны і паводзілі сябе ў жыцці як хрысціяне. У іх ліку, безумоўна, адным з першых трэба назваць Льва Талстога... (Працяг будзе)