Сяржук Вітушка

_____________________ “Мы адкрылі для сябе Беларусь”. Запіс успамінаў, зроблены Палінай Качатковай у лютым 2008 году ў Вільні	Мова Мова ў мяне была жывая – з вёскі. Летам мы езьдзілі да бабулі, і там валоданьне мовай было неабходнасьцю. Напрыклад, трэба запрэгчы каня… І кожная дэталь вупражы мела сваю назву – падсядзёлак, хамут, закілзаць каня, раскілзаць каня. І гэта ўсё трэба было ведаць. Як ня будзеш ведаць, то ты ня зробіш работу, і ўсе будуць з цябе сьмяяцца. Стаіць конь, жывы конь, а ты, малы хлопец яго запрагаеш і едзеш кудысьці, і табе давяраюць кіраваць ім. Праз такую цікавосьць, праз сутыкненьне з іншай рэальнасьцю ўпітвалася прыродная, вясковая беларушчына. У вёсцы кожная мясьцінка, кожны лясочак, кожная балацінка мела сваю назву, і можна было з дакладнасьцю да дзесяці метраў сказаць, куды пайшоў чалавек – там Гарэлае балота, там Ямы, там Пажарніцы, а там Лагавіны, Мядзьведзева дзялянка. І ўсе гэтыя назвы трэба ведаць. Мяне рана не будзілі, давалі выспацца. А потым маці згатуе сьняданак у печы, і трэба было ў торбачку складаць яго і несьці бацьку. Скажуць: “Бацька пайшоў у Ямы”. І ты павінен быў ведаць, дзе шукаць бацьку. Ямы тыя былі ў лесе, там людзі хавалі гародніну: капаліся глыбокія-глыбокія ямы, туды трэба было на вяроўцы спускацца, і там былі склепы… У кожнага гаспадара былі такія ямы і ў іх захоўваліся прадукты. Можа гэта ў часе вайны, калі баяліся, што вёску спаляць, так вось людзі рабілі запасы. І гэтыя Ямы я яшчэ памятаю, на маёй памяці туды людзі бульбу ссыпалі. Бульба там зімавала, а вясной яе даставалі. Я памятаю, як бацька туды спускаўся, як бульбу накладалі ў кош, і даставалі. Потым гэтыя ямы засыпалі, але назва засталася. І ўсе назвы трэба было ведаць, бо гэта было неабходна і гэта было цікава. Так я ўпітваў родную мову. І мова жыла паралельна. Прыязджаеш у вёску, і там нібыта нейкі тумблер уключаецца. А потым праз нейкі час вяртаючыся з вёскі ў горад, меў перыяд моўнай адаптацыі. Маці расказвала пасьля, як іх настройвалі ў школе. Яны не хацелі вучыць рускую мову, для іх гэта была, як замежная мова – невядомая, нелюбімая. А настаўніца іх павучала: “Вы ж паедзеце ў горад, там трэба ўмець гаварыць па-гарадскому”. Бацькі мае, калі прыехалі ў горад, ясна, што спрабавалі гаварыць “па-гарадскому”, але гэта была такая мілая трасянка, якую можна прызнаць нейкім варыянтам беларускай мовы. Фанетычна, сінтаксічна, то была нармальная беларуская мова. А нейкія словы дык проста немагчыма было перакласьці на рускую мову – кулінарныя стравы: калі былі “клёцкі”, то яны і былі “клёцкі”, калі былі “бліны аржаныя з лоем”, то гэта ніяк і не перакладалася. Ад бацькоў у горадзе мы чулі гэтакую нармальную трасянку, а ад бабулі на вёсцы мы чулі беларускую мову. І мова жыла. Але ў старэйшых класах школы я адчуваў, што гавару ў горадзе зусім па-іншаму – гэта ўжо была чыстая руская мова: з характэрнымі жарцікамі – з тэлевізара, з кніжак. Нагледзішся, начытаешся “Двенадцати стульев» – і ўсе «словечки» на языке. Шлях да Беларушчыны Адбыўся такі момант – я быў выбіты са звыклага ладу жыцьця, па якім каціліся ўсе мае аднагодкі, усе мае аднакласьнікі, сябры ў двары: я захварэў на цукрыцу ў пятнаццаць гадоў. І першыя гады, пакуль прывыкаў жыць з гэтай хваробай, адчуваў сябе самотным – сябры ідуць у вандроўку, а я не магу пайсьці, бо мне трэба кіпяціць шпрыцы, а дзе ж у той вандроўцы будзеш кіпяціць іх? Сябры пакаштавалі вінца, а мне нельга. Так атрымалася, што я сам сябе ізаляваў. Залішне можа быць троху набраў у галаву, што я не такі, як усе… Але потым паступова, паступова, я ў сабе гэта перамог, прызвычаіўся, навучыўся з гэтым жыць. А першыя гады я быў выбіты са звыклага жыцьця, і тое спрыяла маёй задуменнасьці, філасофскаму складу розуму і назіральнасьці. І яшчэ адна падзея, якая моцна паўплывала на мяне – мой бацька ў аварыі загінуў. Я памятаю, што мы ўсе хадзілі ў сям’і, як у летаргічным сьне – не жартавалі, не сьмяяліся, не глядзелі тэлевізар. І гэта ўсё адбівалася на маім складзе жыцьця. Побач са мной былі такія ж самыя хлопцы, якія прыязджалі на лета на вёску да бабуляў сваіх вясковых, а потым вярталіся ў горад. І былі хлопцы, якія жылі ў гэтай вёсцы. Але, ніхто з іх ня стаў сьвядомым беларусам, якім стаў я. У мяне, відаць, супала шмат складнікаў. Я, пэўна, па натуры быў чалавекам, якому патрэбная грамадская дзейнасьць. Заўсёды ёсьць у грамадстве такія людзі. Я ў камсамол уступіў сьвядома, нават раней, чым усе аднакласьнікі. Я да гэтага ставіўся вельмі сур’ёзна. І ў школе быў актывістам – маляваў насьценгазету. Але пасьля хвароба і сьмерць бацькі прымусілі мяне весьці іншы лад жыцьця. Чытаў шмат кніжак… І ў мяне ёсьць дакладны дзень і гадзіна, калі я вырашыў, што павінен сьвядома гаварыць па-беларуску і рабіць штосьці для Беларусі. Гэта дзень, калі памёр Уладзімір Караткевіч. Чамусьці ў той дзень, калі паміраў Караткевіч, нешта на мяне найшло… Я прыйшоў з работы, а працаваў я тады на заводзе “Інтэграл”, прыйшоў дадому і захацелася мне нешта прачытаць… Я ўзяў кніжку Караткевіча. “Ладдзя роспачы” прачытаў і быў пад уражаньнем, а назаўтра выпадкова сустрэў сваю школьную настаўніцу, а ўжо два гады прайшло, як я школу закончыў. Мы пагаварылі і яна мне сказала: “А ты ведаеш – памёр Караткевіч?” Зноў жа: чаму яна палічыла, што мне трэба гэта ведаць, што мне гэта важна? Я не паверыў, я паляцеў, купіў “Вячэрні Мінск”, і там быў некралог, партрэт яго… І ў той вечар я пад уражаньнем прачытанай учора “Ладдзі роспачы” і навіны прыняў рашэньне: вось чалавек жыцьцё аддаў за беларушчыну, а я... Чамусьці мне тады было зразумела, што Караткевіч ня проста памёр, што чалавек згарэў за беларушчыну змагаючыся. Я падумаў: “А што ж я? Як жа мне ня сорамна! Я павінен гаварыць па-беларуску! Я павінен паўсюль гаварыць па-беларуску!” Аднак рэальна я загаварыў па-беларуску праз паўгады. Пачаў чытаць кніжкі вельмі актыўна… Толькі беларускія чытаў. Чытаў з аловачкам у руках, каля кожнага слоўца, аб якое спатыкаўся, ставіў на палях птушачку. Упісваў сабе ў блакноцікі слоўцы, якіх не было яшчэ ў маім лексіконе. Пытаўся пра гэтыя словы ў маці, а яна ўсё ведала! А чаму ж мы так не гаворым? А так… “Не было патрэбы гэтыя словы ўжываць”. Як мастацкую літаратуру чытаў слоўнікі. Кніжкі беларускія ў хаце былі: дзьве мае цёткі (бацькавы сёстры) скончылі беларускую філалогію, адна працавала настаўніцай, а другая – у музеі Янкі Купалы. І потым, пад іх уплывам, мая старэйшая сястра Ларыса паступіла на беларускую філалогію. Таму беларускіх кніжак у хаце было… І чыталася ўсё. Хадзілі на беларускія сьпектаклі. Цётка Галя хадзіла сама і брала мяне з сабой у тэатр. Такая ў яе была настаўніцкая місія. І памятаю, я ўсе-усе сьпектаклі купалаўскага тэатру перагледзеў. І на мяне гэта моцна ўплывала. Пошукі сяброў Я пачаў шукаць сяброў. І знайшоў!.. Я заўважыў на заводзе “Інтэграл” на адным з калідораў стэнд Таварыства аховы помнікаў. На ім былі прыколатыя розныя артыкулы, і кожны раз іншыя: з “ЛіМа” – краязнаўчыя, гістарычныя, пра мову беларускую, пра літаратуру беларускую. І я зацікавіўся – а хто ж гэта чапляе іх на стэнд? Я там адзін затрымліваўся каля гэтага стэнду. Усе астатнія рабочыя ішлі ў курылку, гулялі ў даміно, расказвалі анекдоты, блазнавалі, а я каля гэтага стэнда ўвесь час тырчэў. І потым пазнаёміўся з чалавекам, які на яго артыкулы чапляў. Гэта быў сталага веку мужчына, інжынер Сабалеўскі. Ён ведаў усіх людзей, якія рабілі музей старабеларускай культуры, быў знаёмы з імі, быў актывістам Таварыства аховы помнікаў і рабіў такую работу. Ён мне сказаў, што хутка будзе суботнік у Музеі драўлянага дойлідства. І я паехаў на той суботнік. З вялікага заводу набраўся цэлы аўтобус такіх дзівакоў… А там я ад супрацоўнікаў музею пачуў, што летам да іх прыязджае будатрад “Нашчадкі” з гістарычнага факультэту педагагічнага інстытуту. А я ж гісторыяй цікавіўся, адразу пасьля школы зьбіраўся паступаць на гістфак і наведваў падрыхтоўчыя курсы, але ў мяне не прынялі дакументы з-за хваробы. Я пасьля даведаўся, што ня мелі права, але было позна. Я скончыў прафесійна-тэхнічнае вучылішча па сьпецыяльнасьці наладчык тэхналагічнага абсталяваньня. Працаваў на заводзе. А там на мой дыягназ ніхто не глядзеў. Але папрацаваўшы на заводзе, я зразумеў – гэта ўсё не маё. Другія хлопцы, як зьявіцца вольная хвіліна, яны ўнурацца ў часопісы па тэхніцы, паялі, радыёдэталькі зьбіралі. А мне гэта было нецікава, мяне гэта “не чапаляла”, мяне “чапляла” гісторыя. І я пачуў пра атрад “Нашчадкі” – во працуюць у музеі, робяць такую сьвятую справу! Я ўжо тады ўспрымаў гэтую справу як сьвятую. Можа і ня так пафасна, але гэта было нешта лепшае, нешта ўрачыстае, сьвяточнае, і ня тое, што робіцца пад прымусам. Гэта было страшна цікава. І розныя батальныя сцэны паўставалі, жаўнеры, паўстаньні… Беларуская гісторыя. Рыцары… Тут, канешне, моцна паўплываў Караткевіч са сваімі рамантычна-прыгодніцкімі творамі. І ўсё гэта ўспрымалася радасна. Як у нейкую таямніцу, як у нейкую казку я ў гэта ўваходзіў! Гэта былі шчасьлівыя перажываньні. І да гэтага была натуральная цяга, натуральная ахвота. Летам я ўзяў адгулы, надумаў паехаць да “Нашчадкаў”. Думаў, можа, яны ў выходныя ня робяць, трэба ехаць у працоўныя дні. Я паехаў у Строчыцы, знайшоў хлопцаў, што там працавалі. Там быў Віктар Грыб, і ён мне расказаў пра Генадзя Сагановіча. Генадзь Сагановіч на той момант скончыў інстытут, але прыязджаў да гэтых хлопцаў. Грыб казаў: “Сагановіч! Сагановіч – гэта наш правадыр!” Сагановіч мусіў быць у іх у нейкі іншы дзень. Тады я зноў узяў адгулы і прыехаў да іх. І пазнаёміўся з Сагановічам, і патрапіў пад кіраўніцтва Сагановіча. Ён на мяне паглядзеў, паслухаў, прынёс мне кніжачак – творы Ермаловіча на папяроснай паперы. Чаму на такой паперы друкавалі? Бо больш копіяў можна было зрабіць на звычайнай друкавальнай машынцы. Так перадрукоўваліся і вершы Янкі Купалы, якія нельга было знайсьці ў звычайным зборы твораў. Верш “Прарок”: “А колькі нам дасі чырвонцаў, калі мы пойдзем за табой?” Вершы Зьніча. Усё гэта хадзіла на такой папяроснай паперы. Я прыязджаў да іх у інтэрнат на вуліцы Акадэмічнай, дзе жылі Генадзь Сагановіч, Алесь Бяляцкі, Алесь Жлутка, Мікола Крывальцэвіч. Пазнаёміўся я з гэтымі хлопцамі. Заходзіў у пакой да Генадзя Сагановіча, а там паўсюль былі – карты Беларусі, партрэт Багдановіча, герб Пагоня… Школа Беларушчыны Аднойчы Сагановіч зацягнуў мяне на сустрэчу ў Мікалаеўшчыну. Гэта было зімой, на Каляды. Напэўна, у зіму з 1984 году на 1985. Там былі Вінцук Вячорка, Алесь Суша, Віктар Івашкевіч, была Галя – жонка Сяргея Сокалава-Воюша. Сокалавы там жылі – працавалі ў музеі ў Мікалаеўшчыне. Былі там людзі і добра паміж сабой знаёмыя – “майстроўцы”, і тыя, якія першы раз прыехалі. Кожны стараўся нейкага новага прыцягнуць. З новых мне тады запомніўся Анатоль Сыс. Я ня памятаю, хто яго прывёў. Усё гэта было падобна на нейкі клуб. На гэтай сустрэчы да мяне падышоў Вінцук, потым Івашкевіч, узялі нумар майго тэлефону. А пасьля сустрэчы пачалася школка – школка беларушчыны на кватэры ў Віктара Івашкевіча. Прыходзіў Вінцук Вячорка, а слухачамі былі Віктар Івашкевіч, яго брат Яўген, я і хадзіў яшчэ напачатку Яўген Цагельскі, але ён вельмі хутка зьнік гэты хлапчук. Была яшчэ жонка Віктара Івашкевіча Алена –мы ў іх аднапакаёвай кватэрцы зьбіраліся. Вінцук чытаў лекцыі па беларускай мове, але яны былі ня толькі па беларускай мове, там і гісторыя была, і літаратура. А я, як старанны вучань, кансьпектаваў іх. Цяпер шкадую, што я той сшытак не захаваў. Малайчына Вінцук! Ён тады праводзіў цікавыя лекцыі, ня нудзіў нас. З такімі прыкладамі – прывітаньне па-беларуску, стравы па-беларуску. Нейкі кавалак жыцьця і жыцьцёва неабходная лексіка. Гэта была ўжо трошкі іншая мова – ня тая, што я чуў на вёсцы. І мы яшчэ ўвязваліся ў нейкія спрэчкі, Вінцук мне даводзіў, што персьпектыва за гарадской моладдзю. Хоць я і гаварыў яму, што сапраўдная беларушчына – там, на вёсцы. А ён казаў, што персьпектыва за гарадскімі маладымі людзьмі – за намі. Я мусіў прыняць гэта на веру. Тады шмат што прымалася на веру праз аўтарытэт. Вінцук прыносіў кружэлкі Данчыка. Я браў гэтую кружэлку сабе дадому і перапісваў на магнітафон. Касеты з песьнямі Сяржука Сокалава, Алеся Камоцкага ён прыносіў... Мяне ўразілі кнігі Фёдара Янкоўскага. А сястра мне дапамагла тым, што яшчэ ў даталакоўскі перыяд пасьмяялася з мяне: “Ха-ха, ты спрабуеш гаварыць па-беларуску. Нічога ў цябе не выходзіць, нічога ў цябе не атрымаецца”. А ў мяне такая крыўда ўзьнікла, як у малодшага брата: “Ах, так! Дык вось я дакажу табе!” І потым так атрымалася, што я загаварыў сьвядома па-беларуску і яе прыцягнуў у “Талаку”. У “Талацэ” я кожнага мог назваць сваім сябрам, але такога сябра, якому можна было паплакацца, “як мне хрэнова”, такога сябра ў мяне ў “Талацэ” не было. Я сапраўды быў па-свойму самотны ў той “Талацэ”. Увесь час мне даводзілася быць “масавіком-зацейнікам” – арганізатарам. Ідзем у вандроўку, мне трэба было ўсё прадумаць да дэталяў – узяць і рыдлёвачку, і ліхтарык, і тое… і гэтае. І ў выніку ў мяне атрымліваўся самы цяжкі пляцак. Ідзем на талаку – трэба, каб усім быў забясьпечаны фронт працы – і рыдлёўкі, і сьпяцоўкі, і дамовіцца з прарабам, каб не было прастояў. Вандроўкі На зімовыя студэнцкія канікулы мы выправіліся на цэлы тыдзень у вандроўку. Мы тады называлі яе “дваццацікапеечнай вандроўкай”, бо часта ад мястэчка да мястэчка пераязджалі на аўтобусах. Тады аўтобусаў шмат было, даволі часта хадзілі яны паміж мястэчкамі і білецік каштаваў дваццаць капеечак. Недзе мы, канешне, і пешшу пераходзілі, але вялікія адлегласьці пераязджалі на аўтобусах, напрыклад ад Залесься да Навагрудка. Мы зігзагамі – ад мястэчка да мястэчка – спланавалі маршрут. Начавалі ў школах: дзе дамовімся. Адзін хлопец, Мікола, запрасіў нас у сваю вёску Вераб’ёвічы пад Наваградкам. Мы там у ягонай хаце начавалі. Пасьля ён дырэктарам музею Адама Міцкевіча працаваў. У гэтай вандроўцы я ня быў арганізатарам – арганізатарамі былі Зьміцер Яцкевіч, Алег Дзярновіч. Я быў адным з удзельнікаў, і мог крыху расслабіцца. Тады ў дзёньніку я зрабіў запіс: “Увечары дабраліся да Усялюба, паклалі заплечнікі… Пачынала цямнець, таму ўсе сьпяшаліся. А я адбіўся… Касьцёл проста цуд. Па вінтавой лесьвіцы падняўся на вежу. Зірнуў у байніцу, уявіў сябе ваяром з лукам – як затахкала сэрца! Падумаў, што цяпер, дзякуючы прачытатаным кнігам Караткевіча, успрымаеш гэтыя старажытныя муры ўсебаковым пачуцьцём – пераносішся ў сівыя, далёкія стагоддзі. Але адчуваеш гэта ня як фантазіі, а як суровую рэальнасьць. І я прыціснуўся да сьцяны, лашчыў яе, як каханую дзяўчыну і кляўся, кляўся, што жыцьцё аддам, але зраблю так, каб вяруць былую веліч”. Гэта было шчырае парываньне. Гэта ж запісвалася адразу ў маленькім блакноціку. Гэта ж не для часопіса нейкага пісалася… Я ня ведаю, для чаго тое запісвалася. Потым я нідзе не скарыстаў гэтыя зацемачкі. Значыць, пісалася для сябе. Значыць, гэта мне было патрэбна. Мне заўсёды гэта дамагала, калі я сядаў, і ў моманты нейкага ўзрушэньня душэўнага мне трэба было на паперы ўсё сфармуляваць. Іначай я ня мог усе думкі сабраць, рассыпаліся. А касьцёл там стаяў на могілках, вельмі старажытны, гатычны, нетынкаваны – чырвоная цэгла абшарпаная вятрамі, вякамі. Там, здаецца, быў правалены дах у тым касьцёле, але можна было залезьці на вежу на самы-самы верх… У кожнай вандроўкі была свая логіка – ехалі альбо да нейкага архітэктурнага помніка, пра які ведалі з кніжак, альбо з расказаў нейкіх іншых людзей, альбо ехалі да нейкага чалавека. Напрыклад, дзед Ляпеха – гэта ж унікальны быў чалавек. Без вышэйшай адукацыі, просты селянін, які так закахаўся ў творчасьць Багушэвіча, што працаваў і жыў даглядаючы дом Багушэвіча. Мог цытаваць ягоныя вершы. Сам увесь час гаварыў па-беларуску, і вёў кнігу, у якой кожны наведнік гэтага дому пакідаў свой запіс. Напэўна, і зараз тыя талакоўскія запісы недзе захаваліся. Езьдзілі да дзеда Ляпехі, езьдзілі да Зоські Верас у Вільню, Веры Андрэеўны Нежанкоўскай – першай жонкі Браніслава Тарашкевіча… Тады, калі да гэтых людзей прыходзіў малады чалавек гарадскога выгляду і пачынаў пытацца пра Багушэвіча, Багдановіча ці Тарашкевіча, значыла – гэта наш, гэта свой! Ня проста чалавек з вуліцы, гэта ня злодзей, не які-небудзь рабаўнік. Гэта быў такі пароль: загаварыў па-беларуску – свой! Які тады быў залаты час! Кожны, хто загаварыў па-беларуску, гэта ўжо блізкі чалавек! Палюбі яго, прымі яго! Гэта потым у 90-я гады выявілася так, што па-беларуску могуць гаварыць і гады, якім і рукі не падасі. І пасварыліся, і разышліся з некаторымі. А вось тады ў 80-я, было ня так. Былі, канешне, некаторыя людзі, адносна якіх існавала падозраньне, што можа яны нейкія шпіёны засланыя, але такія людзі вельмі хутка самі адсейваліся, яны не вытрымлівалі. А, можа, я грэх бяру на душу, можа, гэта былі проста сьціплыя людзі, якія саромеліся і таму паводзілі сябе крыху неадэкватна. І тады хай мне прабачаць… Бо сітуацыя была такая, што “майстроўцы” пад рэпрэсіі падпалі. Людзі адчувалі, ведалі пра гэтыя рэпрэсіі і таму трэба было быць трошкі асьцярожнымі – лішняга не казаць з незнаёмым чалавекам. Была трошку такая гульня ў сакрэтнасьць. Адзін з жартаў Анатоля Сыса З паэтам Анатолем Сысам мы пазнаёміліся, як я сказаў ужо, на сустрэчы ў Мікалаеўшчыне. Ппасьля стэлефанаваліся і я запрасіў яго ў кавярню на Нямігу. Мы заказалі нешта зьесьці, выпіць. Сядзім, гаворым… А ён з першага слова пачынае гаварыць са мной па-руску: “Да, что ты, Серега, придумал. Я знаю их всех давно. Да они все физики, а никакие не поэты! Это они придуриваются!” Такі халодны душ на мяне. Я маўчаў разгублена… Калі ён убачыў, што прымусіў мяне паверыць у гэта, то засьмяўся, перайшоў на беларускую мову і сказаў: “Я ж жартаваў, я ж артыст! Я паступаў у Тэатральна-мастацкі інстытут, ды мяне не прынялі!” І я пасьля ня раз бачыў, як ён сябе так эпатажна паводзіў. Думаю, у ім прападаў вялікі артыст, каб ён на сцэне мог праігрываць такія сцэны камічныя і трагічныя, можа быць, па-іншаму б склаўся ягоны лёс. А так яму гэтага не хапала, і ён у сваім жыцьці ролі ствараў і разыгрываў. Калі ўтварыліся “Тутэйшыя”, усе літаратары перацяклі туды – у сваю літаратурную суполку. Талака Першыя пару гадоў “Талака” была адзінай “тусоўкай” для ўсіх, хто адчуў сябе беларусам. А пасьля пачалі “адпачкоўвацца” – рокеры свой клуб займелі. Той жа Алесь Гуркоў пакруціўся ў “Талацэ” і стварыў арганізацыю “Сьвітанак” у тэхналагічным інстытуце, дзе тады вучыўся. І ўзьнікла яшчэ шэраг суполак, а спачатку ўсе былі ў “Талацэ”. І былі бясконцыя сустрэчы, нас запрашалі ў навучальныя ўстановы, як правіла, настаўніцы – яны разумелі, што гэта важна, што гэта трэба. Перад вучнямі мы выступалі, і калі-нікалі ўдавалася дастукацца да гэтых слухачоў, і нехта з іх прыходзіў на нашыя сьвяты, на нашыя талокі. Былі тыя, хто прымалі наш дар, а большасьць глядзелі на нас, як на артыстаў, якія прыйшлі штосьці такое расказалі, паказалі і пайшлі. Але мы пашыраліся, прыцягвалі новых людзей. Кожны ведаў, што мусіць каго-небудзь прывесьці. Я ведаў, што мяне прывёў Сагановіч, а Сагановіч можа сказаць, хто прывёў яго. Кожны з нас пачуваў сябе абавязаным кагосьці прывесьці. “Мы ў адказе за тых, каго прыручылі” – так? Я тады гэта ня ведаў… Не адчуваў. Цяпер я гэта ўжо ведаю, і ведаю, што трэба было па-іншаму троху рабіць. Але тады – калі ты прывёў аднаго альбо двух чалавек, ты з імі падтрымліваеш адносіны, абменьваешся думкамі, кніжкамі. Але прыйшоў момант, што ў “Талаку” пачалі прыходзіць дзясяткамі, і пагаварыць з кожным было проста немагчыма. Я памятаю, што лавіў сябе на такім адчуваньні: мяне крышку пачынае раздражняць тое, што парушылася кола сваіх. Вось з тымі мне было прыемна, і фактычна мне гэтага было дастаткова… Калі ў цябе ёсьць добры дзясятак сяброў, то гэтага дастаткова чалавеку для існаваньня. А тут ужо работу трэба было будаваць ня толькі на сяброўскіх адносінах, а на чыста дзелавых. Палітык можа мець справы з тысячамі і мільёнамі. Так, і нам трэба было прафесійна займацца грамадскай дзейнасьцю, а мы гэтага ня ведалі і не адчувалі. І я асабіста гэтага не адчуваў, адчуваў толькі нейкі дыскамфорт, што нешта ня так, як трэба. І ў гэтым была памылка. Напярэдадні нейкага мерапрыемства зьбіраліся актыўныя талакоўцы і абмяркоўвалі – як бы гэта зрабіць. Адзін кідаў адну ідэю, другі кідаў другую. Штосьці падабалася, штосьці не падабалася. Усё абмяркоўвалася, абгаворвалася і нараджалася спантанна. Напрыклад, адно з Купальляў мы задумалі правесьці ў Строчыцах. Памятаю, як цяпер, дырэктар музею злосны стаяў і не пускаў нас, казаў: “Я зараз міліцыю паклічу!” І я стаўлю сябе зараз на месца гэтага дырэктара… Сапраўды, тут драўлянае дойлідства, а мы побач зьбіраемся вогнішча паліць. І шмат людзей уначы… Сапраўды, небясьпечна праводзіць Купальле ў такім месцы. Але мы, маладыя, гэтага не разумелі і крыўдзіліся: “Як жа так? Мы ж з самымі лепшымі пачуцьцямі! Са шчырымі, сьвятымі! Як вы маглі падумаць, што мы нейкую шкоду можам прычыніць музею, калі мы сюды прыязджаем, працуем у свой вольны час бяз грошай ”. І мы ўсё гэта сьпівалі на тое, што нейкія бюракраты націснулі на дырэктара, і ён стаіць і нас адгаворвае, а ў кустах міліцыя сядзіць ужо. Але ў дырэктара музею была сваю праўда. І вось цяпер я гэта разумею. Пра палітычныя мэты і нацыяналізм Да пэўнага моманту пра гэта не гаварылася. Усё ішло праз цікаўнасьць да этнаграфіі, да гісторыі, мовы, літаратуры. Найперш – гісторыя. А размоваў пра палітыку, незалежнасьць… не было. Самі ўлады пісалі артыкульчыкі пра нас, што вось гэтыя буржуазныя нацыяналісты нечага захацелі. А потым у нас было знаёмства з лёсамі рэпрэсаваных людзей і нейкае шкадаваньне, і нейкая пэўная злосьць, што былі пазабіваныя такія людзі. Але, калі ўпершыню прагучала слова “Незалежнасьць”, яно, ясна, напалохала. Мне ўжо цяжка ўзнавіць дакладна дату, ці існавала тады ўжо “Талака”. Пра палітыку я ня думаў. Я адкрыў для сябе Беларусь, я адкрыў для сябе мову, я адкрыў для сябе песьні. І гэтага дастаткова. Гэта ўжо сёньня, з гістарычнай дыстанцыі, паглядам збоку, можна назваць тое “нацыяналізмам” . Тады гэтае слова не было патрэбным. Тады ўжывалася слова “народ”, “народны”, “народныя традыцыі”, “мудрасьць народная”. І нас хутчэй можна было б называць “нарадоўцамі”. А мы сябе называлі “патрыётамі”. У савецкія часы я мог бы назваць сябе нацыяналістам, але з доляй іроніі: “Ну, вы ж разумееце, што я ніякі не буржуазны нацыяналіст. Я сапраўдны патрыёт, той, хто любіць свой народ, сваю нацыю”. Але словам “нацыяналізм” мала карысталіся. Яно было проста непатрэбнае. Мы адкрылі для сябе Беларусь, беларускае. Гэта ёсьць нешта нашае, нешта лепшае, і гэта тое, што ад нас хавалі, што нам не давалі. Гэта нейкая таямніца, якую мы раскрылі і прапануем іншым. Быццам бы на сьметніку раскапалі каштоўнасьць – адцёрлі, адмылі і во – яна зазьзяла! І мы гэта знайшлі і, калі ласка, гатовыя падзяліцца з кожным – вазьміце, бярыце! Бярыце, гэта ж так добра, так цікава! Вось такая была інтэнцыя. Мы ішлі да людзей менавіта з такім пасылам. Неяк незаўважна беларускае замяніла сабою ўсе былыя аб’екты майго захапленьня. Я ж да гэтага вельмі любіў песьні Уладзіміра Высоцкага, кумірамі былі “Машина времени”, слухаў Дольскага, слухаў Акуджаву… Бардаўская песьня мне страшэнна падабалася. І раптам – усё... Ніякага канфлікту не было. Я ранейшага не перакрэсьліваў, не выкідваў. Неяк само сабой… Як вырастае дзіцё, і дзіцячыя цацкі раптам яму робяцца нецікавымі. Так і тут раптам на першым месцы апынуліся Камоцкі і Сокалаў-Воюш – гэта былі свае… Гэта было па-беларуску. І гэта раптам стала важным, галоўным і запаланіла ўсё жыцьцё. І гэта ж мы самі сьпявалі! А тое неяк сарамліва адышло на другі план. Цяпер я разумею, што ўва мне ўсё ранейшае засталося. Я сёньня з прыемнась­цю слухаю і Акуджаву, і “Машину времени”, магу нават “прамурлыкаць” нейкую песьню і ўспомніць прыемныя пачуцьці, якія яны падагравалі. Але тады ўсе былыя захапленьні адышлі на другі план. Чаму яны не маглі спалучацца? Відаць, трэба было перахварэць нейкай непрыязнасьцю да рускага, каб стаць палымяным патрыётам беларускага. Трэба было трошкі раззлавацца… Трэба было аддзяліць сябе ад рускага – ад рускай культуры, ад рускай мовы. Быў гэтакі моўны пурызм… На зборках “Талакі” была мода, што калі нехта нейкае рускае слоўца ўвярнуў у размову, то заўвагу робяць. Гэта лічылася нормай – зрабіць моўную заўвагу. Можа, некаторых людзей гэта і адштурхоўвала, можа нехта з-за гэтага і не загаварыў па-беларуску. Я сам тое адчуў, калі паспрабаваў вучыць літоўскую мову. Ува мне жыў комплекс настаўніка, што калі я настаўнік, то паўсюль павінен гаварыць правільна. А калі пачынаеш гаварыць на нейкай іншай мове, то памылкі непазьбежна будзеш рабіць. І вось тая невыноснасьць таго, што ты будзеш рабіць памылкі, стрымлівала. Я сёньня лічу, што гэтыя заўвагі былі ня самай лепшай моўнай тактыкай з нашага боку. Больш цярпімымі трэба было быць. Але ж з другога боку, бачыш, што ніхто нам такога не навязваў. Мы самі гэта прыдумалі, і гэта было патрэбна, каб умацавацца ў сваёй веры, у сваёй правільнасьці. Баюся, што гэта непазьбежная хвароба росту. Ці ўдасца мне перадаць сваё цяперашняе разуменьне іншым? Калі зараз будзе ўзьнікаць нейкая іншая “Талака”? То быў такі беларускі лад жыцьця – ад сьвята да сьвята, ад імпрэзы да імпрэзы. Ці баяліся мы рэпрэсіяў? Бачыш, у мяне было такое адчуваньне: “Я ж нічога кепскага не раблю!” Я з рабоча-сялянскай сям’і… Унутры сябе я не адчуваў, што нешта кепскае раблю, што нешта скраў, ці нейкі закон парушыў. Я глядзеў на ўсіх чыноўнікаў ці міліцыянтаў анёльскімі вачыма… І я думаю, гэта іх страшна бянтэжыла. Можа быць, у іншых людзей, такіх, як Вінцук Вячорка, было нейкае іншае адчуваньне, нейкае разуменьне нацыяналізму. Але адчуваньня нейкай крамолы, быццам бы мы сьпецыяльна зьбіраліся разваліць Савецкі Саюз не было… Якім я бачыў будучыню Беларусі? Па-першае, вяртаньне, аднаўленьне ўсяго, што забралі ў нас: разбураныя занядбаныя замкі, цэрквы, касьцёлы, будынкі – гэта ўсё трэба прыгожанька аднавіць. Музеі трэба пабудаваць, кнігі трэба напісаць. Тады страшэнна радаваліся любой беларускай кнізе, якая выходзіла – кідаліся, куплялі, адзін аднаму расказвалі. Ганяліся за новымі кнігамі. Што яшчэ? Па-беларуску трэба гаварыць паўсюль. І сваім жыцьцём мы правакавалі, каб людзі задумаліся: а чаму я не гавару па-беларуску. Знайшоўся адзін хлопец таксама з заводу “Інтэграл”, Валодзя Бараніч, ён у “Талаку” запісаўся… Так атрымалася, што мы нават у адным цэху працавалі, толькі ў розных брыгадах. Дык мы з Валодзем гаварылі па-беларуску, ды давай дакументацыю пісаць, як наладчыкам нам трэба было запісы рабіць, напрыклад, “станок адрамантаваны”… І мы пачалі пісаць усё па-беларуску – інструкцыі для аператараў. На нас пачалі скардзіцца: “Что это такое, непонятно”. Але часы былі такія, што замест таго, каб нам уляпіць нейкую вымову, нам сказалі раз, два, а мы ўсё роўна на сваім стаім. Тэрміналогію прыдумлялі на хаду. Цікава было. Гэта дайшло да дырэктара заводу. І мы вялі дыскусіі з самым высокім начальствам, што маем права, а нам казалі, што гэта “завод союзного подчинения”, таму менавіта на ім вы ня маеце права... Я ня ведаю, чым бы скончыўся той канфлікт, але я паступіў на гістарычны факультэт і сышоў з заводу. Вось такі быў наш нацыяналізм. І мы крыўдзіліся, калі ў нейкіх газетках ці часопісе «Политический собеседник” друкавалі паскудныя артыкульчыкі, дзе нас называлі фашыстамі. Абураліся, калі былі артыкулы пра герб Пагоня, што гэта фашысты яго прыдумалі і спрабавалі яго нашаму народу навязаць. Мы шчыра абураліся, нас гэта злавала... Мы былі як дзеці, што вырасталі і адкрывалі для сябе сьвет сапраўдных захапленьняў. Тое, што раней існавала, але хавалася ад нас. Як дзецям да 16 гадоў не прадаюць квіткі ў дарослае кіно, а мы дарасьлі… “Талака” прыдумляла сабе розныя сімвалы: Ратуша з надпісам “Мінск, Талака”. Мы доўга спрачаліся, што павінна быць сімвалам “Талакі”. Генік Лойка прапаноўваў розныя варыянты. Другія мастакі малявалі нешта. Мне запомніліся два варыянты. Адзін – вежа, накшталт вежы Гедыміна і зьверху стрэшка ў выглядзе слова “Талака”, а другі – Ратуша Менская, дзе былі ўкампанаваныя словы Менск і Талака. Перамагла Ратуша. Была легенда, узятая, відаць, з кніжкі Сыракомлі, што менскую Ратушу разбурылі, каб не нагадваць менчукам пра былыя вольнасьці. А тых вольнасьцяў хацелася. І адраджэньня вольнасьцяў. Ратуша стала сімвалічным знакам. Прафесійныя рэстаўратары прапанавалі рэканструкцыю старажытнага Менску з намерам адрадзіць і Ратушу. Быў збудаваны макет папяровы, з пенапласту: маленькія, як цацачныя домікі. І гэты макет быў выстаўлены на ўсеагульны агляд у Палацы прафсаюзаў, калі распачаліся дыскусіі. Была яшчэ такая гісторыя. Пры заводзе “Інтэграл” меўся клуб “Крынічка”. У інтэрнатах заводу было некалькі чалавек, якія арганізавалі беларускі клуб. Яны зьбіраліся, сьпявалі песьні беларускія, пасьля яны сабралі музейчык самаробны – гасьцёўню Караткевіча. Клуб ладзіў Купальле ў Шчомысьліцах. Там ёсьць такі прыгожы лес – дуброва, маладыя дубкі, гай чысты. І ў тым лесе ўначы было Купальле. Ад інжынера Сабалеўскага я даведаўся пра яго і прыйшоў туды. І як я быў рады, што патрапіў да сваіх людзей, што яны па-беларуску гавораць, што яны сьпяваюць такія прыгожыя песьні. І я там карагоды шчыра вадзіў, напэўна, быў, як сабака Дружок, які радасна віхляе хвастом і радуецца, што патрапіў туды, куды трэба. А потым ужо праз колькі гадоў адна з дзяўчат расказала, што яны думалі: “Хто такі? Адкуль узяўся? І паўсюль пішчом лезе…” І прыгадала: “А памятаеш, там быў яшчэ адзін малады чалавек, які першы раз зьявіўся ў той кампаніі – здаровы такі дзяцюк. Ён, праўда, гаварыў па-руску, нахабна троху сябе паводзіў. Той, відаць, быў сапраўды, нейкім камсамольцам засланым на разьведку на Купальле да нацыяналістаў”. А я быў шчыры, але і я пабыў у той ролі, што на мяне падазрона паглядалі: “А можа ты агент КДБ”. Такія падозраньні былі… Але потым для сябе мы прыдумалі такую формулу: “Мы ж нічога кепскага ня робім! Мы ня робім нічога супрацьзаконнага”. Першы мітынг Ідэя першага мітынгу прыйшла ў сакавіку 1987 году. Мітынг у абарону помнікаў. І ў прынцыпе, гэта быў першы мітынг у горадзе. Спантанны мітынг абсалютна. Ніякіх заявак мы нікому не падавалі. Не існавала ніякога заканадаўства пра мітынгі і дэманстрацыі. Пасьля нашага мітынгу Менскі гарадскі савет прыняў нейкае палажэньне пра парадак арганізацыі мітынгаў, ужо трэба было зьвяртацца па дазвол да органаў улады. А да таго – не было закону, не было парушэньня. У савецкай Канстытуцыі быў артыкул пра свабоду сходаў. Вось мы і сабраліся. Перад гэтым адбываліся рэгулярныя паседжаньні клуба “Талака” – раз на тыдзень у нейкім памяшканьні быў збор усіх. Акрамя таго, натуральна, былі іншыя зборкі – ці разам на нейкі канцэрт, ці з іншай нагоды – проста па-сяброўску пагаварыць. Але заўсёды раз на тыдзень было паседжаньне клуба “Талака”, і на яго мы запрашалі фалькларыстаў, гісторыкаў, літаратараў, сьпецыялістаў у галіне аховы помнікаў. Яны нам нешта расказвалі, слайды паказвалі, кніжкі прыносілі. Ішла самаадукацыя – такі народны універсітэт. І, напэўна, нехта са сьпецыялістаў, можа, Дзянісаў… прынёс навіну, што другая лінія метро пройдзе дакладненька пад старым горадам, у непасрэднай блізкасьці ад помнікаў гісторыі. І паколькі менскае метро закладаецца неглыбока, то вібрацыя будзе адчувацца і разбураць помнікі. Гэтую інфармацыю мы тады вынесьлі на людзі. Былі падрыхтаваныя фотаздымкі помнікаў і вялікі фотастэнд. Работы пачаліся ўжо і трэшчынкі на дамах былі заўважныя. На стэндзе былі фотаздымкі – фрагмент сьцяны, а на ёй буйным планам – трэшчына. Мы заклікалі спыніць гэтыя работы і, фактычна, работы былі прыпыненыя. Зьбіраліся на мітынг так – паведамлялі па тэлефоне. Тады мой тэлефон ведала паў-Менску. Гэта быў “казырны” тэлефон, і ён увесь час разрываўся ад званкоў. Дзякаваць Богу, у сям’і была вельмі добразычлівая атмасфера. Сястра была, як сакратарка фактычна, адказвала на гэтыя званкі, калі мяне не было дома. Быў такі абзвон – адзін другому пераказваў. І самае галоўнае – была вельмі дзіўная атмасфера. 1986 год. Ужо ў Савецкім Саюзе пачаліся перамены – крыгаход пачаўся. Усё грамадства раптам зажадала нейкіх пераменаў. Усе цэнтральныя газеты, часопісы поўніліся крытычнымі артыкуламі – спынім паварот сібірскіх рэк і гэтак далей. І галоўны пасыл маёй прамовы на мітынгу – гэтыя праблемы ня вырашыш у кабінеціках, трэба іх выносіць на плошчу: “Кожны адказны за лёс помнікаў!” Мы хацелі дастукацца да кожнага. Адна справа сёньня падымаць народ, калі кожны надзейна зашыўся ў сваёй норцы і замаскіраваўся – і не чапайце мяне. А тады ня трэба было надта моцна агітаваць, кожны хадзіў і вышукваў: што б гэта такое пачытаць, што б зрабіць, куды б схадзіць, з кім бы пазнаёміцца. Атмасфера была наэлектрызаваная. І мы знайшліся ў патрэбным месцы ў патрэбны час. На мітынг прыйшлі сьвядомыя талакоўцы і людзі старэйшага веку з інтэлігенцыі. На гэтым мітынгу ўпершыню ад Анатоля Сыса прагучала “Жыве Беларусь!” Я быў страшэнна злосны на яго за гэта. Так, менавіта Анатоль Сыс сказаў на мітынгу “Жыве Беларусь!” Я гэты эпізод дакладна памятаю, бо перад мітынгам адбылося паседжаньне, на якім мы абмяркоўвалі, што рабіць, як рабіць, пра што гаварыць. Была прыдуманая вельмі простая канцэпцыя: я скажу ўступнае слова і запрашу людзей да дыскусіі. За мной меўся выступаць Сяргей Харэўскі, ён больш прафесійную архітэктурна-археалагічную даведку даў бы, нібыта экскурсію… А пасьля – “вольны мікрафон”. Мікрафон сапраўды быў. Тады ў “Талакі” меўся такі маленькі мегафончык, набыты ў спартовай краме за грошы, якія ўдалося зарабіць на адной з талокаў. У гэты мікрафон гаворыш, а ён хрыпаты – “мацюгальнік”. Захаваліся, напэўна, фотаздымкі ў сямейным архіве, дзе я стаю і трымаю гэты мегафон, і стэнд побач з фотаздымкамі помнікаў... Тады чалавек 50 выступілі. Напачатку “талакоўцы”, а пасьля выпадковыя людзі, якія падышлі на гэты мітынг. Выступалі эмацыйна. І Анатоль Сыс выступаў, чытаў верш, калі не памыляюся “Маналог Апанаса Філіповіча”, сваім акторскім, трыбунным голасам і скончыў выступ заклікам “Жыве Беларусь!” Натоўп, з падагрэтым настроем, дружна адказаў: “Жыве!” Гэта пасьля і прыпомнілі нам... А мы потым сварыліся з Сысам, я крычаў: “Як ты мог… Мы ж дамаўляліся! Ты ж нам сапсаваў усё, паглядзі…” А Сыс толькі пасьмейваўся, маўляў, так і трэба, маўляў, яшчэ і мала я сказаў. А мы дамаўляліся на паседжаньні папярэднім, што “палітыку” ніякім чынам закранаць ня будзем. Неяк мы гэта ўсё прытарможвалі. І Сыс там прысутнічаў, ён хадзіў на ўсе нашы паседжаньні, пакуль не ўтварыліся “Тутэйшыя”. Мітынг адбыўся ў сакавіку 1986 году за некалькі дзён да 25 сакавіка. Тое, што гэта адбывался перад 25 сакавіка – абсалютна выпадкова. Проста літаральна перад гэтым нам трапіла інфармацыя, што помнікам Верхняга гораду пагражае небясьпека. “Талака” ўзьнікла ўвосень 1985 году, мы хадзілі на суботнікі на Траецкае прадмесьце і ніхто ня думаў пра метро, што яно можа пагражаць помнікам. Калі першая лінія метро адкрылася, я помню, што сам як савецкі чалавек успрыняў гэта з такім энтузіазмам, так захоплена. Мой сябра служыў у войску ў гэты час, і я яму пасылаў карцінкі са станцыямі метро… І мне здавался, што гэта самае важнае, быццам бы я паляцеў у космас. Я проста прыходзіў у метро, сядаў і езьдзіў без аніякай мэты, каб проста паглядзець кожную станцыю. Выходзіў на станцыях і рабіў сабе экскурсію. Настолькі быў захоплены тым метро – наіўнае дзіцячае захапленьне. І таму, калі пачалі будаваць другую лінію – спачатку думаў, ну, будуюць і будуюць. І толькі пасьля мы зразумелі, у чым небясьпека. Час, калі дыхалася на поўныя грудзі Усе тыя чатыры “талакоўскія” гады былі часам, калі дыхалася на поўныя грудзі. Хаця ледзь ня кожны дзень былі канфлікты, бо размова па-беларуску стварала сітуацыю канфліктнасьці ў кожнай краме. Але мы, як ледаколы, рухаліся наперад і гаварылі. Такі быў залаты час, што гэтага хацелася, як паэту натхненьня. Адчуваньне паўнаты жыцьця, што ты нешта робіш, і ты штосьці можаш, і штосьці атрымліваецца. Памятаю, у адной кавярні на Траецкім (“Малочны бар”), мы самі прапаноўвалі назвы, самі пісалі цэтлікі па-беларуску. Мы раз зрабілі заўвагу, што ня так напісана, два, нам сказалі: “Ну, самі і пішыце!” У кавярнях на Траецкім вельмі часта зьбіраліся, каб папіць там кавы. Там рабілі добрую турэцкую каву. Дарэчы, смак той кавы па-турэцку так і застаўся са мной. І пасьля гэтага ніколі нідзе не было такой кавы. Ня ведаю, дзе Савецкі Саюз такую закупляў. Я, памятаю, набыў сабе такія кубачкі, якія былі на Траецкім, але дома зварыць такую каву – густую, як кашка, не ўдавалася. Мы маглі ў некага ў хаце сабрацца і застацца на ноч, і праз усю ноч піць нейкую гарбатку на зёлках і гаварыць, гаварыць… Горад быў наш – гэтае адчуваньне давалася тым, што хадзілі на талокі. Гэта ж была нашая ідэалогія, нашая філасофія – горад наш. І, каб адчуваць сябе гаспадаром у гэтым горадзе, ты павінен прыйсьці на талаку. Прыйдзі, папрацуй, і тады па-сапраўднаму будзеш адчуваць сябе не прыблудам нейкім, а гаспадаром, ты павінен укласьці ў яго працу… Езьдзілі ў Вільню… І калі пад’язджалі да вакзалу, трэба было стаяць і глядзець у пэўны бок: і ў вакне павінна была мільгнуць бел-чырвоная-белая плямка герба Пагоні на Вострай Браме. Гэта быў такі рытуал. Прыязджалі на вакзал, часта там заходзілі ў “Чабурэчную”, бо выязджалі рана раніцай на “Чайцы”, дома не пасьпявалі пасьнедаць. Пасьля ішлі на Вострабрамскую. І вось перад табой Вострая Брама! Глядзелі на Пагоню, на абраз Маці Божай Вострабрамскай. Пасьля гулялі па горадзе, задзіраючы галовы, арыентуючыся па званіцах, і бадзяліся ў лабірынце вуліцаў – куды вочы завядуць. Проста фантастычнае адчуваньне было ад таго, што перад табою вось цэлы горад стары – лабірынты старых вуліцаў, дворыкаў, куды можна зайсьці. Нам Вільня здавалася ідэальнай. І, безумоўна, кавярні – маленькія столікі, сурвэтачкі, утульнасьць маленькіх залаў. Праз чатыры гады майго страшынства ў “Талацэ” накапіўся вялікі стрэс. Новае пакаленьне, якое прыйшло, не было роўнае нам па запалу той беларушчыны і грамадскай актыўнасьці. З імі трэба было вазюкацца, як з малымі дзецьмі. Ім было цікава, але, каб арганізаваць тую ж талаку трэба было дамаўляцца, патрэбна была канкрэтная арганізатарская работа. Мае заклікі: “Ну, хто арганізуе працу?” – завісалі ў паветры. Я адчуваў, што стамляюся, трэба было і ва універсітэце вучыцца, і здароўе ж такое… ня самае лепшае. І столькі розных справаў, што хацелася, каб нехта арганізоўваў працу талакі, каб я прыйшоў на талаку ня як арганізатар, а як удзельнік. Чатыры гады прайшло, і я ўпёрся, каб былі перавыбары. І замест таго, каб была вялікая канкурэнцыя, каб было з каго выбраць, ніхто надта не хацеў. “Старыя” актывісты сышлі ў Народны Фронт, засталіся людзі сімпатычныя, але таго патэнцыялу пасіянарнасьці ў іх ужо не было. Зноў жа, мы прапагандавалі тады, што ня трэба тысячнай “Талакі”, а трэба тысячы дробных “Талок”. І таму патэнцыйныя арганізатары сышлі яшчэ раней. Алесь Гуркоў арганізаваў “Сьвітанак”, Аляксей Рагуля ў сваім педагагічным арганізаваў “Кропелькі”, у нас на гістарычным факультэце арганізаваліся рэстаўрацыйныя студэнцкія будатрады. І мы гэта віталі. Хай замест бюракратызаванага камсамолу будзе шмат такіх клубаў з розным абліччам. А пасьля аказалася, што ў “Талацэ” нікога не засталося. І гэта ня толькі таму, што БНФ арганізаваўся. Гэта толькі адна з прычынаў, што нам адкрылася такая бязьмежная прастора для актыўнай дзейнасьці палітычнай і грамадскай. Аднаўленьне помнікаў адышло на другі план. Моладзь ужо неахвотна хадзіла на талокі, бо больш важна было арганізаваць мітынгі, “Чарнобыльскія шляхі”, выданьне прэсы. Талакоўцы былі заўсёды ў дружынах, якія ахоўвалі гэтыя мітынгі. З бел-чырвона-белымі павязкамі стаялі вакол. Сабрацца на Плошчы Незалежнасьці са сьцягамі, занесьці калючы дрот да помніка Леніну… мы ж раней пра гэта і ня марылі. Тыя, хто марыў, кінуліся ў гэтую дзейнасьць. А ў “Талацэ” нікога не засталося, і гэта было расчараваньне…