_____________________ Няўдалае прызямленьне "Хрыста" ў Санкт-Пецярбурзе. Крытычныя нататкі |
Што такое пераклад твору? Пераказ зьместу на іншай мове? Перастварэньне? Суаўтарства перакладчыка і мастака слова?
Адказ на гэтыя няпростыя пытаньні вымагае глыбокага пранікненьня ў творчую майстэрню перакладчыка, у найвышэйшай ступені грунтоўна забясьпечаную веданьнем дзьвюх сістэмаў, якімі і зьяўляюцца мова арыгінала і мова перакладу. Акрамя таго, узяўшы на сябе сьмеласьць працаваць з канкрэтным творам, перакладчык вымушаны заглыбіцца ў канцэптуальны сьвет мастацкай тканіны, перадаць жывое дыханьне часу, захаваць стылістычныя асаблівасьці тэксту.
Яшчэ большая адказнасьць паўстае падчас перакладу твораў класічнай літаратуры, да ліку якіх бясспрэчна належыць раман Уладзіміра Караткевіча «Хрыстос прызямліўся ў Гародні». Беручы пад увагу тое, што мовай перакладу стала руская – ня толькі прыналежная да адной усходнеславянскай падгрупы моваў і з гэтай прычыны блізкая да беларускай, але і адна з самых пашыраных перш за ўсё на прасторы СНД, можна зразумець той цяжар, які паспрабаваў узваліць на сябе перакладчык Аляксандр Сурнін. Ён у пасьляслоўі «Слово от переводчика...» прызнаецца: «Думаю, можна ўявіць, якую складаную і адказную задачу я паставіў перад сабой, узяўшыся за пераклад «Хрыста», а калі я сам гэта ўсьвядоміў, было позна – працэс пайшоў». Мяркуем, што як ніколі ня позна пачынаць нейкую працу, так ніколі ня позна яе спыніць, бо высакародныя мэты не заўсёды прыводзяць да пажаданага выніку, на карысьць чаго сьведчаць і шматлікія непрадбачаныя грамадскія ўзрушэньні, выкліканыя непрадуманымі дзеяньнямі некаторых палітычных ідэалістаў.
Караткевіч сам перакладаў і паэзію, і драматургію, і прозу, напісаў рэцэнзіі на пераклады твораў Байрана, «Фаўста» Гётэ, на зборнік перакладаў «Далягляды» і залічваў перакладчыцкую дзейнасьць да своеасаблівага віду літаратурнай творчасьці. Выказаўся пісьменьнік і наконт перакладаў сваіх твораў: «Пераклады заўсёды некалькі страчваюць сакавітасьць твору. На мой погляд, іх павінны рабіць людзі ня толькі аднолькавыя па майстэрстве, але і па духу. Таму добрых перакладаў мала».
Праца над перакладам названага твору – вельмі складаная рэч, пры гэтым недастаткова толькі валоданьня абедзьвюма мовамі, а патрэбны рознабаковыя веды з гісторыі, геаграфіі, тэалогіі, этнаграфіі, фальклору, літаратуразнаўства і г. д. Не выпадкова Валянціна Шчадрына, перакладчык на рускую многіх празаічных твораў У.Караткевіча (у т. л. раманаў «Каласы пад сярпом тваім», «Чорны замак Альшанскі», аповесьцяў «Дзікае паляваньне караля Стаха», «Зброя» і інш.), не ўзяла на сябе адказнасьці перакладаць «Хрыста». Упершыню пераклад рамана на рускую мову, вельмі скарочаны і не зусім удалы, быў апублікаваны ў № 11–12 часопісу «Нёман» за 1966 г. Варта нагадаць, што ў той час над перакладчыкам Навумам Кісьлікам, у дадатак да ўсяго іншага, вісеў і ідэалагічны меч – атэістычны, які не садзейнічаў паўнавартаснай працы з творам. Сёньня ж гэты меч ня толькі не перашкаджае, а нават дапамагае перакладчыку (вазьміце хаця б шматлікія кнігі і фільмы на біблейскія тэмы і пра хрысьціянскія каштоўнасьці).
* * *
Раман «Христос приземлился в Гродно» выдадзены ў Санкт-Пецярбурзе выдавецтвам «Амфора» ў гэтым годзе. Нават падчас першага знаёмства з кнігай (звычайнага перагортваньня старонак) узьнікае два пытаньні. Сьвядомы выбар Караткевіча нумарацыі разьдзелаў рымскімі лічбамі перароблены перакладчыкам альбо выдавецтвам: у перакладзенай кнізе выкарыстаны арабскія, якія пачалі выкарыстоўвацца ў Еўропе толькі з канца ХV ст. і ў ХVІ наўрад ці маглі шырока распаўсюдзіцца на тэрыторыі Беларусі. Назва раману ўтрымлівае найменьне гораду, якога не існавала ў ХVІ ст. (Горадзен, Горадня, Гародня, а не Гродно).
Далейшае чытаньне раману выклікае ўжо не пытаньні, а неўразуменьне: няўжо такое магчыма? Як здарылася так, што «сыры», не адрэдагаваны сьпецыялістамі, ня вычытаны знаўцамі беларускай і рускай моваў тэкст мог трапіць на паліцы кнігарняў? У рускамоўным рамане адсутнічае менавіта сістэма – лексічны паралелізм, абавязковы ў перакладным творы і таму найбольш дзейсны з мэтай захаваньня зьместу і аўтарскай канцэпцыі.
Дзеля справядлівасьці трэба сказаць, што А.Сурнін ўсё ж такі заўважае некаторыя стылістычныя хібы арыгіналу і спрабуе іх ліквідаваць. Лічым, мела падставы Алена Васілевіч на наступнае меркаваньне: «Фантасмагорыя самых неверагодных праяваў і вобразаў сядлала яго [Караткевіча. – П. Ж.] уяўленьне, і яно, як дзікае паляваньне караля Стаха, неслася, неслася, імчала наперад, не прыпыняючыся і не аглядваючыся, не зьвяртаючы ўвагі ні на што на сваёй дарозе... Таму, напэўна, не выпадкова, што пры ўсёй сваёй такой красамоўнай выразнасьці, мастацкае палатно Караткевічавай прозы часам не, не дый спыніць зрок на моўнай хібе, зьдзівіць недакладнасьцю, а часам і вельмі прыблізнай псіхалагічнай характарыстыкай». І перакладчык, напрыклад, разнастаіць афармленьне фразы ў дыялогах, прапануючы замены неабгрунтавана пашыранаму ў пісьменьніка дзеяслову маўленьня сказаць, зьмяняе парадак словаў у сказах з няўдала выкарыстанымі займеньнікамі 3-й асобы (ён, яна, яно, яны). Але ня гэта становіцца вызначальным для перакладу.
* * *
Пачнём з таго, што ў пераважнай большасьці перакладных твораў онімы (антрапонімы, тапонімы, гідронімы і інш.) па магчымасьці захоўваюцца бяз зьменаў (выкарыстоўваецца так званы фанетычны ўзровень перакладу). Калі б было па-іншаму, то мы маглі б вычытаць, да прыкладу, назву расейскага гораду Севераморск як Паўночнаморск. Перакладчык тут знаходзіцца нібы пасярэдзіне агульнапрынятай плыні, зьмяняючы такія лексемы на свой густ: з аднаго боку, Менска і менские, Смаллянах і смаллянских, Юрась, Ильюк, Жигмонт, Цыкмун, з другога – Гродно (аўт. Гародня), Гродничанку (аўт. Гараднічанку), Новогрудок (аўт. Наваградак), логойских (аўт. лагожаскіх са зноскай лагойскіх), Киприан (аўт. Цыпрыян), Ус (аўт. Вус), Иоанновой голубятни (аўт. Янавай галубятні), Явтуху (аўт. Аўтуху), Фаддеем (аўт. Тадэем), у выніку чаго парушаецца паралелізм арыгінальнага і перакладнога тэкстаў.
Падобнае сустракаецца практычна на працягу ўсяго раману ў дачыненьні і да іншых лексемаў. Так, напачатку перакладчык замяняе магнат, магнацкі, магнацтва на господин, господский, господа, знать (сс. 31, 32, 36, 42, 46...), а на с. 67 быццам спахопліваецца і выкарыстоўвае ўжо магнат; адразу, на с. 8, чытаем, што «Караткевічавы» цмокі вымерли, а потым, на с. 10, – громадина... сдохла (аўт. двойчы здохнуць).
Шматлікія гістарызмы недаравальна зьмененыя перакладчыкам, як бы асучасьненыя: яны ў «Хрысьце» выконваюць вызначальную ролю ў захаваньні гістарычнай праўды і каларыту эпохі. Да прыкладу лаўнікі, радцы, ратнікі, копны суд, лаўнічы суд... адвольна перакладзеныя як присяжные, советники, выездной суд, думский суд… Адсутнічае аднастайнасьць у перакладзе лексемы капліца. У большасьці выпадкаў выбіраецца капелла (с. 34, 35, 39, 56...), што ня можа быць прынята хаця б з прычыны аднесенасьці значэньня гэтага слова толькі да каталіцкай (англіканскай) архітэктуры (гл. «Словарь русского языка»1 , т. 2, с. 28), а ў рамане фігуруе таксама і праваслаўная. Выбар перакладчыка павінен быў бы спыніцца на слове часовня (т. 4, с. 653: ЧАСОВНЯ. Небольшое церковное здание без алтаря), што ён і робіць на с. 76 (с часовенкой, аўт. з каплічкай), але ў гэтым выпадку, магчыма, з-за боязі ўтварыць памяншальную форму ад сваёй капеллы.
Незразумела таксама, чаму перакладчык з гакаўніцы робіць пищаль (с. 137) або дубину (с. 593), чаму доўбні ператварае то ў молоты (с. 63), то ў дубинки, якімі (што вельмі сумніўна ў дачыненьні менавіта да дубінак!) несподручно было действовать в тесноте (с. 80), чаму нівелюе разнастайныя найменьні іншай зброі, у прыватнасьці татарскай.
У рамане пісьменнік выкарыстоўвае лексемы манах і мніх, хлоп і плебей. Перакладчык жа, звужаючы лексічную разнастайнасьць раману, зьмяняе мніха і плебея на монаха і хлопа зусім без падставы, бо руская мова мае ў сваім арсенале гэтыя лексемы: «мних, уст.» (т. 2, с. 280) і «плебей, ист.» (т. 3, с. 137), а стылістычныя паметы якраз дарэчы. Тое ж можна канстатаваць і ў адносінах да назоўніка змій, які замяняецца змеем. Такі падыход зусім неапраўданы, бо перакладчык ужо і так замяніў беларускіх цмокаў на тых жа змеяў, а ёсьць яшчэ змеі-паўзуны!
Удумлівы чытач на с. 44. абавязкова сутыкнецца з фразай могут поймать панские пауки. Зусім неідэнтычны пераклад з-за няведаньня гістарычных рэаліяў, дзе пад Сурнінавай субстантыўнай метафарай пауки можна разумець каго заўгодна. Аўтарскі тэкст: могуць спаймаць панскія паюкі. Перакладчыку трэба было пакінуць паюки1 і даць зноску: «1 Паюк – личный страж магната, служка, солдат придворной гвардии». Той жа паюк на с. 66 ператварыўся ў глашатая!
Рада перакладзеная А.Сурніным як совет, чуга – як кафтан. Але дастаткова зазірнуць у тэкст раману «Каласы пад сярпом тваім» у перакладзе В.Шчадрыной і заўважыць, што гэтыя словы пакінутыя без перакладу і нават бяз зносак.
На першы погляд можа здацца, што сказ на с. 32 Тут хоть поштучно покупай, хоть горстью нічым асаблівым не вызначаецца. Але гэта толькі да таго моманту, пакуль не зазірнеш у арыгінал – Тут хочаш бэркаўцам купляй, хочаш – жменяй. Якраз бэркаўцам – зусім не поштучно, бо гэта мера вагі была распаўсюджаная і на расейскай тэрыторыі і складала аж дзесяць (!) пудоў (гл. т. 1, с. 80).
* * *
Адчуваецца павярхоўнае веданьне перакладчыкам беларускай мовы, што найбольш яскрава выяўляецца, у прыватнасьці, тады, калі немагчыма знайсьці адпаведнае слова ў перакладным слоўніку. Прааналізуем наступныя прыклады.
На с. 8. знаходзім преподобный Амброзий Куцеянский, аўт. прападобны Амбражэй Куцеянскі. Няведаньне перакладчыкам існаваньня Аршанскага Куцеінскага Богаяўленскага манастыра і друкарні пры ім выклікала жахлівае напісаньне і, адпаведна, пачварнае вымаўленьне ў рускай мове [куцэjанск’иj], дзе гук [ц] – зацьвярдзелы (атрымалася, што прыметнік Куцеянский, верагодна, утвораны ад куцый). Правільны пераклад: преподобный Амброзий [Амбражей] Кутеинский [Кутеянский]».
На с. 32. – Болела с похмелья голова: вчера хорошо помолились богу Борцу, которому деревенские жители и поныне ставят в жертву возле свепетов1 березовик и разбавленный водою мёд, имя которого при отцах духовных вымолвить – спаси и помилуй нас, Пан Иисус. Зноска: 1 Свепет – пчелиный рой. Аўтарскі тэкст: Балела з пахмельля галава: учора добра памаліліся богу Борцю, якому па вёсках і дагэтуль ставяць у ахвяру ля сьвепетаў1 бярозавік і разьведзены вадою мёд, імя якога пры айцах духоўных вымавіць – зьлітуйся і ўратуй нас, пан Езус. Зноска: 1 Сьвепет – борць, або пчаліны бортны рой. Няведаньне перакладчыкам зафіксаванага ў рускім слоўніку слова БОРТЬ. Устар. (Т. 1, с. 109) і зьмена аўтарскай зноскі выклікала недарэчнае напісаньне імя паганскага бога: Борец (дав. склон – Борцу), хаця неабходна было – богу Бортю.
Недасьведчанасьць ва ўласнабеларускім дзеяслоўным кіраваньні выявілася на с. 46 у сказе Это же подумать только, в какие драгоценные вещи вырядились люди! Аўтарскі сказ мае выгляд Гэта ж падумаць толькі, на якія каштоўныя рэчы ўзьбіліся людзі! Правільны пераклад: Это же подумать только, какими драгоценными вещами разжились люди!
На с. 50. – Вот кипац1. І там жа ў зносцы: «Кипац – ...», на с. 137 – «кипацу». Размова тут вядзецца пра зьняважлівую мянушку мужыкоў, якіх клікалі «кіпаць» (бо, відаць, пазногці брудныя, як у зьвяроў кіпці, кіпцікі). Такім чынам, па-руску напісаньне мянушкі – кипать, кипатю.
На с. 114. – у зносцы: 1 «большой бабой» Циотой. Аўтарскі тэкст у зносцы: 1 «вялікай бабай» Ціоцяй. Безумоўна, правільнае напісаньне імя багіні плоднасьці па-руску – «Тиотей» (тв. склон).
На с. 117. – мимо могилок. Аўтарскі тэкст: паўз могілкі; с. 609. – почти заброшенные, деревенские могилки. Аўтарскі тэкст: амаль закінутыя, вясковыя могілкі. Памылковы пераклад, бо ў аўтара ня множны лік назоўніка магілка (тады множны лік быў бы магілкі), а мугілкі як кладбище. Падобная недарэчнасьць пашыраная ва ўсім тэксьце.
* * *
Значнае месца «Хрыста» ў беларускай літаратуры вынікае ня толькі з агульначалавечасьці створаных Караткевічам вобразаў, але і з глыбокага пранікненьня ў нацыянальную карціну сьвету беларусаў і выяўленьне яе праз паводзіны і ўчынкі персанажаў. Беларускасьць рамана падмацоўваецца мовай арыгіналу, захаваньнем раней названых онімаў, гістарычных рэаліяў, а таксама ўзнаўленьнем этнаграфічных малюнкаў, фактаў рэчаіснасьці, апісаньнем побыту, заняткаў народу і г. д. Як жа перакладчык захаваў гэту «беларускасьць»? Зноў толькі некалькі прыкладаў.
С. 13. – из города домой. Аўтарскі тэкст: з гораду ў засьценак. Перакладчык ня змог вырашыць задачу перакласьці беларускае слова засьценак. Гэты гістарызм неабходна было пакінуць бяз зьменаў з абавязковай зноскай, бо рускае застенок будзе асацыявацца з месцам катаваньня або турмой (т. 1, с. 575). Правільны пераклад: из города в застенок1. Зноска: «1 Застенок (белорус.) – небольшое сельское поселение мелкой шляхты».
С. 45. – И все эти гончары… Можна было б пагадзіцца з пачаткам сказа, каб у Караткевіча не было так: І ўсе гэтыя магершчыкі.... Перакладчык не разумее слова магерка і замяняе магершчыкі на гончары, толькі чаму менавіта яны, а не медавары ці стэльмахі? Патрабуецца захаваньне пачатку сказа: И все эти магерщики1…» з адпаведнай зноскай: «1 Магерщики – изготовители магерок (войлочных шапок)».
С. 47. – Через плечо – козий чехол с большой дудой. Аўтарскі тэкст: Цераз плячо – казіныя мяхі вялізнай дуды. Перакладчык ня ведае канструкцыі дуды (па-руску лепш – волынки) і робіць аўтара раману такім жа недасьведчаным. Правільны пераклад: Через плечо – козьи меха огромной волынки. На с. 65 знаходзім і такое: ритуальных песнопений. Так перакладзена Караткевічава лерных сьпеваў замест песнопений под лиру.
Штосьці падобнае атрымалася і з батлейкай, батлеечнікамі, якія перакладзены на с. 65, 66 як раёшник, раёшники, што зусім не адпавядае праўдзе, бо ў «Словаре...» (т. 3, с. 582) знаходзім: «РАЁК. Вид народного зрелища на ярмарках 18–19 вв. – ящик с отверстиями, снабженными увеличительными стеклами, через которые зрители рассматривали вращающиеся внутри картинки...», а гэта падобна да батлейкі толькі наяўнасьцю скрыні, ды яшчэ і час перанесены на два стагоддзі наперад (і ў гэтым выпадку трэба рабіць зноску).
С. 46. – заквасил последнюю горсть муки и намазал шкуру с порченого бока. У чытача адразу ўзьнікае пытаньне: навошта Зянону намазваць папсаваную шкуру, няўжо яна ад гэтай рошчыны стане якаснай? Або мужык упершыню сутыкнуўся з апрацоўкай шкураў і нічога пра гэта ня ведае, або тое ж самае можна сказаць пра аўтара. Зьвяртаемся да тэксту Караткевіча: заквасіў апошнюю жменю мукі ды намазаў шкуру з мяздранага боку. Атрымліваецца, праблема не ў Зянону і не ў аўтару, а ў перакладчыку. Правільны пераклад: заквасил последнюю горсть муки и намазал шкуру с мездряной стороны (гл. т. 2, с. 246: Мездряная сторона шкуры). Як тое і належыць сьпецыялісту – для апрацоўкі.
У апавяданьні «высакароднага лыцара» Багдана Роскаша знаходзім Остались мы на нашей земле гостями и выселились, но чести не утратили. Як можна застацца і выселіцца адначасова? Штосьці тут не так, бо потым шляхціц распавядае, як ён «благородно пахал свое поле». Праверым у Караткевіча: Засталіся мы на гэтай нашай зямлі гасцямі і высіліліся, але гонару ня страцілі. Магчымы дакладны пераклад: Остались мы на этой нашей земле гостями и утратили могущество, но не честь.
Паказальныя прыклады з іншых старонак: с. 80. – с кольями, топорами, аўт. – з дручкамі, пожагамі (трэба с кольями, вертелами); с. 95. – еще добавил, аўт. – яшчэ дабавіў раманеі (трэба еще добавил романеи); с. 131. – на четыре недели, аўт. – на чатыры нядзельныя імшы (трэба на четыре воскресные мессы); с. 146. – великоденную службу, аўт. – велікодную службу (трэба (пасхальную службу).
Пасьля прачытаньня такога ў расейскага чытача можа скласьціся ўражаньне пра беларусаў як нейкіх недарэкаў, якія блукалі з козьим чехлом и большой дудой, нават у ХVІ ст. таўкліся, мабыць, вакол вогнішча, як статак, і выкрыквалі нейкія гартанныя ритуальные песнопения, мазалі пашкоджаную шкуру рошчынай невядома навошта, проста пілі нейкія вадкасьці, потым наведвалі ў дадатак якіясьці незразумелыя великоденные службы. Што тут ужо казаць пра нейкую там сярэднявечную дзяржаву?
* * *
Цяпер пра тое, як перакладчык выкарыстоўвае магчымасьці «великой и могучей» рускай мовы. На жаль, і тут ня ўсё ў парадку.
Пачнём з таго, што А.Сурнін недаравальна мала выкарыстоўвае кароткія прыметнікі ў ролі выказьніка, якія зьяўляюцца яскравай асаблівасьцю рускай мовы. Згодзімся, што аўтарская характарыстыка войта Цыкмуна Жабы на с. 43 гучала б па-руску больш натуральна ў наступным выглядзе: Он богат, как холера, и силён, как чума (у тэксьце Он богатый, как холера, и сильный, как чума) або словы дудара на с. 59: Это мы глупы, как дорога (у тэксьце Это мы дурные, как дорога). Аналагічны прыклад і з дзеепрыметнікам на с. 12: почему у него лоб разбит (у перакладзе – разбитый).
Перакладчык нібы не заўважае (або не разумее прычыны) амаль поўнай адсутнасьці ў беларускамоўным тэксьце пабочнага слова канечне і на месцы пашыранага ў Караткевіча вядома ў асноўным выкарыстоўвае известно. Больш прымальна па-руску: с. 17 – Дело веры требует жертв, – уклончиво заметил епископ. «Конечно» (а не «Известно») або с. 115 – «Конечно, мерзко», – согласился Жаба (а не «Известно, мерзко», – согласился Жаба).
Узьнікаюць шматлікія пытаньні і адносна неабгрунтаванага зьмешваньня злучальных словаў который і какой у даданых азначальных частках складаназалежных сказаў. Так, на с. 13 чытаем: о слухах, какие ходили, стылістычна больш правільна – о слухах, которые ходили, бо, паводле заўвагі вядомага расейскага мовазнаўцы Д.Разенталя, какой «вносит добавочный оттенок уподобления, сравнения, качественного или количественного подчеркивания». Не выкарыстоўваюцца магчымасьці рускай мовы па ўтварэньні дзеепрыметных зваротаў замест даданых азначальных сказаў з злучальным словам што ў беларускай мове, якое пры перакладзе (что) надае сказам стылістычна зьніжаную афарбоўку: с. 16 – Тот, что ехал впереди, достал... (лепш Едущий впереди достал...); с. 28 – через дьяволов, что вылетели у них изо ртов; (лепш через дьяволов, вылетевших у них изо ртов).
Перакладчык часам ня здольны выкарыстаць багатыя сінанімічныя магчымасьці рускай мовы. Для пацьвярджэньня толькі два прыклады з перакладу фраземаў: с. 20. – Ваша правда (лепш – Вы правы); с. 135 – Что такое? (лепш – В чем дело?).
Вока раз-пораз спыняецца на ўжываньні назоўнікаў дверь і грудь. Хоць яны могуць мець у рускай мове множны лік, але гэтыя формы звычайна абумоўленыя кантэкстам (нагадаем, што ў беларускай мове дзьверы і грудзі – множналікавыя назоўнікі). У сказе на с. 132: На Пивной бросался от дверей к дверям Зенон і ў фразе на с. 108: в отверстие у дверей пыточной неабходна было б выкарыстаць адзіночны лік: от двери к двери і у двери. Выклікае нязгоду множны лік у сказе пры апісаньні зьнешнасьці Марыны Крывіц на с. 18: с высокими небольшими грудями, больш натуральна гучала б с высокой небольшой грудью, і, мяркуем, у ніводнага рускамоўнага чытача ня ўзьнікне сумненьня наконт таго, што грудей усе ж такі дзьве.
Няма аднастайнасьці ў перакладзе лексемаў усьмешка і ўсьміхнуцца: частая іх замена на рускія усмешка, усмехнуться парушае семантыку і стылістыку адпаведных фразаў. Паводле «Словаря...», т. 4, с. 520: «УСМЕШКА. Улыбка, обычно с оттенком иронии, насмешки, недоверия и т. п.» (тое ж паўторана і ў дачыненьні да дзеясловаў). Беларускія аўтары дзеля перадачы разнастайных нюансаў (менавіта гэтага оттенка) усьмешкі і ўсьміхнуцца выкарыстоўваюць цэлы арсенал прыёмаў. Параўнаем: с. 20: «Так», – усмехнулась она (аўт. «Так» – усьміхнулася яна); змеистой, еле уловимой усмешкой (аўт. зьмяістай, ледзь улоўнай усьмешкай); с. 21: улыбнулся Лотр (аўт. усьміхнуўся Лотр); с. 108: Братчик невесело усмехнулся (аўт. Братчык нявесела ўсьміхнуўся), с уксусной улыбкой (аўт. з воцатнай усьмешкай) і інш.
Не прадумана перакладчыкам выкарыстаньне пабочнага слова видать (беларус. відаць). У рускай мове гэта лексема стылістычна абмежаваная (гл. т. 1, с. 173: «ВИДАТЬ2. Разг.»). У беларускай мове да відаць стылістычная памета адсутнічае. Але А.Сурнін выкарыстоўвае видать ня толькі ў мове персанажаў, але і ў аўтарскай плыні: с. 31: следили, видать (аўт. сачылі, відаць), снова, видимо (аўт. зноў, відаць) – два прыклады з аўтарскай мовы.
Прааналізуем яшчэ некаторыя хібы, якія пацьвярджаюць няўменьне перакладчыка захоўваць разнастайныя нормы рускай мовы.
С. 5. – ограбление чудотворной из Гродно в Частогов относят. Аўтарскі тэкст: рабунак Цудатворнай з Вільні ў Частагоў адносяць. Няўдалы выбар аддзеяслоўнага назоўніка, які мае моцную сувязь з дзеясловам ограбить і яго кіраваньнем, выклікае ўспрыманьне чудотворной як нейкай установы, памяшканьня або царквы, а ня як абраз (магчыма, з-за няведаньня перакладчык выкарыстаў і малую літару). Правільны пераклад: грабёж (альбо кражу) Чудотворной из Гродно в Частогов относят.
С. 7, 33, 118, 606 і інш. – скачет как шальной, шальные глаза, шальной порыв, шальной топот. У аўтарскім тэксьце паўсюль – шалёны. Эпітэт шальной ня можа адносіцца да расейскіх лексемаў порыв, топот (т. 4, с. 699), як у беларускай мове шалёны да парыву, пошчаку. Тут шалёны неабходна было перакласьці яростный, неукротимый і пад.
С. 20. – Худой, поджарый, с пронзительным умным взором серых глаз, он был даже симпатичен и этим взором... Аўтарскі тэкст: Худы, падборысты, з пранізьлівым розумам у шэрых вачах, ён быў нават прыемны і гэтымі вачыма... У перакладзеным сказе плеанастычна спалучаныя аднолькавыя характарыстыкі каплана (т. 3, с. 187: «ПОДЖАРЫЙ. Худощавый...»). Безумоўна, падборысты павінна было б быць перакладзена як подобранный, подтянутый (т. 3, с. 204).
С. 32. – злодея поймают, у аўтара – злодзея спаймаюць. Зьменены сэнс выказваньня з-за няўменьня разьмяжоўваць міжмоўныя амонімы злудзей і злодйй з рознымі націскамі. Павінна быць: вора поймают.
С. 120. – на скрещении улицы, у аўтара – на скрыжаваньні вуліц. Выкарыстаньне перакладчыкам адзіночнага ліку назоўніка улица выклікала бязглузьдзіцу ў рускім тэксьце (гл. т. 4, с. 121).
С. 606. – и обрушил ее [стену] вовне, на склон. Аўтарскі тэкст: і абурыў яго [мур] вонкі, на схіл. Немагчыма лексічная спалучальнасьць дзеяслова обрушить з прыслоўем вовне, асабліва пры наяўнасьці адасобленай акалічнасьці на склон. Вовне адказвае на пытаньне где (находиться, прятаться і пад.), а ў сказе обрушить – куда? Правільны пераклад: и обрушил ее наружу, на склон.
* * *
На асобных старонках рускамоўнага тэксту складваецца ўражаньне, што А.Сурнін не разумее сэнсу арыгіналу і робіць адвольны пераклад, цалкам зьмяняючы сэнс словаў аўтара. Аднак гэта ўжо ніякім чынам не Караткевіч, а штосьці іншае (або хтосьці іншы).
Вось некаторыя найбольш красамоўныя прыклады.
С. 7. – У эпіграфе: Легенда Коричневых островов. Аўтарскі тэкст: Легенда Карычных астравоў. Недакладнасьць у перакладзе, хаця слоўнік падае і гэта слова (т. 2, с. 104). Правільны пераклад: Легенда Коричных островов.
С. 28. – С каждым днём всё больше их [мышей] в город прибывает. Аўтарскі тэкст: У горадзе іх з кожным днём прыбывае. Зьмяненьне структуры сказа выклікала і зьмяненьне ў значэньні дзеяслова: прыбываць (павялічвацца) – прибывать (приходить, приезжать). Правільны пераклад: В городе их с каждым днём прибывает (гл. прыклад у т. 3, с. 392: «Когда он вернулся, людей прибыло. Леонов. Вор»).
С. 30. – эпіграф з Кіплінга: И чем дольше твой кашель // Тем дольше тебе прожить. Перад рускамоўным чытачом паўстае абгрунтаванае пытаньне: ці мае рацыю Кіплінг так сьцьвярджаць, па логіцы павінна было б быць наадварот – даўжэйшы кашаль скарачае жыцьцё. Зьвернемся, аднак, да эпіграфу ў падачы Караткевіча: І чым даўжэйшы твой кашэль, // Тым болей табе пражыць. Вось як яно атрымліваецца. Перакладчык зрабіў аўтара недасьведчаным чалавекам (Гэта Караткевіч – недасьведчаны?! Нават рука дрыжыць падчас набору такога!). Правільны пераклад: И чем длиннее твой кошель // Тем дольше тебе прожить (т. 2, с. 117: «КОШЕЛЬ. 2. Устар. То же, что и кошелек»).
С. 31. – туринские… купцы. Аўтарскі тэкст: торуньскія... купцы. Прычына памылкі – няведаньне перакладчыкам геаграфіі суседняй Польшчы (г. Торунь), якая ў той час была ў канфедэрацыі з Вялікім Княствам... Трэба: торуньские... купцы.
С. 33. – лохматый, худой, как овца. Адразу думаеш: няўжо ў Караткевіча авечка асацыюецца яшчэ і з худзізной і калі так, то чаму? Правяраем у аўтарскім тэксьце: калматы, худы, як віца, таму параўнаньне перакладчыка ўзятае з неба ад неразуменьня, што ж такое віца. Павінна было б быць у перакладзе: лохматый, худой, как палка (либо шест, либо вица і інш.).
С. 35. – первый этаж крайнего восточного нефа отвели под палаты для благородных гостей и склады оружия. Ужо пры чытаньні ўзьнікае сумненьне, што ў замку палаты былі побач з складамі. З гэтым можна было б згадзіцца, каб не было аўтарскага тэксту: у першым паверсе крайняга ўсходняга нефа былі цямніцы для радавітых і склады зброі. Высновы рабіце самі...
С. 39. – Пальцы епископа… дергали клетку. Размова, як вы зразумелі, ідзе пра суд над мышамі, таму цяжка паверыць, каб біскуп калашмаціў клетку падчас выступу з абвінавачаньнем. Правяраем аўтарскі тэкст: Біскупавы пальцы... торкалі ў клетку. Правільны пераклад: Пальцы епископа… тыкали в клетку (гл. т. 4, с. 432).
С. 42. – Лицо... но при этом глупое, как свиная левая ляжка. Аўтарскі тэкст: Твар... толькі што дурны, як сьвіная левая шынка. Перакладчык павінен быў бы зразумець, што ляжка і шынка адрозьніваюцца хаця б тым, што другая прыгатаваная для ўжываньня, таму ў параўнаньні павінна быць как свиной левый окорок.
Ня ведаючы і не даведаўшыся, што ж такое пратэса (хоругвь), А.Сурнін на с. 78 выкарыстоўвае идолов сатанинских (аўт. пратэсы сатанінскія), а на с. 82 – статуи.
Іншыя прыклады возьмем без каментарыяў, каб даць магчымасьць чытачу ацаніць «творчую фантазію» перакладчыка падчас працы з раманам.
Стар. Пераклад Аўтарскі тэкст Правільны пераклад
9 чтоб видели величие каб ведалі веліч чтобы знали величие
9 теша никчёмное цешачы марную утешая праздную
9 только без клыков(!) толькі без поўсьці только без шерсти
12 крики испуга(!) крыкі леляка крики козодоя
13 наболтал тут наблытаў тут напутал тут
14 как пыль як порах как порох
14 мышиных… мулах(!) мышастых... мулах мышастых... мулах
15 еловые – полесские елянцовыя – палескія еленцовые – полесские
16 карандашиками (!) пэндзлікамі кисточками
17 изящный костёлик сьпічасты касьцёлік островерхий костёлик
23 обиделся монах абурыўся манах возмутился монах
24 плетьми и (!) плёткамі ды сплетнями да
26 размером и строфой (!) дольнікам і цэзурай дольником и цезурой
27 безрадостным... светом бязьлітасным... сьвятлом беспощадным... светом
32 жарит каравай (!) жарэ каравай жрёт каравай
33 вода... лила вада... цурчала вода… журчала
45 ухает маслобойка вухае васкабойка ухает воскобойка
46 2 Купа – долг 2 Пазыка 2 Купа – ссуда
53 в сентябре (!) у лістападзе в ноябре
53 золотистая пыль залацісты пылок золотистая пыльца
74 отдельных самотных уединенных
76 блюдце клубники (!) сподак суніц блюдце земляники
77 дурень ты... (!) дулеб ты... дулеб ты...
77 по лестницам па сходах по ступеням
94 елейным голосом яловым голосом еловым голосом
97 маленькие бульбочки (!) маленькія бурбалкі маленькие пузыри
98 над этими мещанами над гэтымі мясцінамі над этими местами
99 у колодца ля крыніцы у родника
100 как китайский графит(!) як кітайскі атрамант как китайские чернила
110 беглые (!) ляднікі лядники (от ляда)
117 древних предков старажытных прарокаў древних пророков
260 от интереса к ад цікаўнасці да от любопытства к
561 смазливый верзила (!) прыгажун боўдзіла красивый оболтус
605 хлестнуло воздухом хістанула паветрам покачнуло воздухом
607 небывалое воодушевление небывалае захапленьне небывалое восхищение 606 деревянные сооружения драўляныя рыштаваньні деревянные леса
609 безмятежным нивам бязьмежным нівам безграничным нивам
* * *
На заканчэньне дасьледаваньня асаблівасьцяў перакладу раману прапануем чатыры прыклады, якія нібы ставяць тлустую кропку перад канчатковымі высновамі.
Першы. На с. 144 знаходзім наступны сказ: «Капюшон его [Яна Катка] хитона был похож на монашеский, широкий, в складках, и в этом капюшоне, как в глубокой миске, лежала правильно-круглая голова с жидкими, в несколько кудрявых волос, усами». Выклікае недаўменьне тое, якім чынам галава Яна магла знаходзіцца ў капюшоне, бо звычайна ён ускідваецца на галаву (ззаду прымацоўваецца да каўняра). Магчыма, манаскі капюшон мае нейкі своеасаблівы крой? Неабходна ўдакладніць у Караткевіча: «Каўнер ягонага хітона быў падобны на манашы, шырокі, у складках, і ў гэтым каўняры, нібы ў глыбокай місе, ляжала правільна-круглая галава з рэдкімі, у некалькі кучаравых валасоў, вусамі». Каментарыі, як кажуць, залішнія.
Другі. На с. 607 чытаем: каким говорят, отсекая всю свою предыдущую жизнь. Аўтарскі тэкст: якім гавораць, адсякаючы ўсё сваё папярэдняе жыцьцё, а можа, і ўвогуле абрываючы ніць гэтага жыцьця. Выкідваньне асобнай вобразнай часткі сказа нічым не апраўданае, зьмяняе цэласнае ўспрыманьне імпліцытных складнікаў, асабліва калі пры гэтым размова ідзе пра важныя рэчы (тон, якім гавораць, адракаючыся ад папярэдняга жыцьця, усё ж іншы, якім гавораць, зусім адракаючыся ад жыцьця). Неабходна аднаўленьне канца сказа: каким говорят, отсекая всю свою предыдущую жизнь, а может, и вообще обрывая нить этой жизни.
Трэці. С. 613. – Как один друг говорил: «В водке лик свой искупав, Фома-шляхтич задремал». Аўтарскі тэкст: «У гарэлку ўткнуўшы лыч, задрамаў Фама-шляхціч». Нічым не апраўданае зьмяненьне стылістычнай афарбоўкі беларускага лыч (груб.) на расейскае лик (высок.). Перакладчык, аднак, спрабуе ўзнавіць па-руску жарт Рыгора Барадуліна, напісаны для самога аўтара раману. Крыху не дацягнуў, а можна было б, напрыклад, сказаць так: «В водке рыло искупав, Фома-шляхтич задремал».
Чацьвёрты прыклад з апошняй, 614-й старонкі: Широко, ровно ложилось в борозду зерно. Аўтарскі тэкст: Шырока, роўна клалася ў ральлю зерне. Няправільны пераклад рэаліяў земляроба: хіба зерне кладзецца ў баразну? І тут выяўляецца, сьвядомая ці несьвядомая, непавага да працы і селяніна, і пісьменьніка (трэба: ложилось в пашню зерно). Няўжо сам Караткевіч – «добры прадстаўнік Сьвятога Духу ў рамане» (поводле трапнай метафары перакладчыка) мог так адносіцца да свайго Хрыста – Юрася Братчыка, што на апошняй старонцы паказаў яго няздарам? Ды не, пісьменьнік любіў свайго героя і быў часткаю яго.
Калі прайсьціся па ўсіх старонках раману, можа атрымацца не рэцэнзія, а новы пераклад твору. Зазначым толькі, што тут прыведзена, так бы мовіць, толькі надводная частка айсберга з памылак, выяўленых у перакладзе «Хрыста» на рускую мову. Абмяжуемся, тым ня менш, вышэйсказаным.
* * *
Імкненьне зрабіць рускамоўны пераклад раману Уладзіміра Караткевіча «Хрыстос прызямліўся ў Гародні» можна толькі ўхваліць. Перакладчык, аднак, не разьлічыў свае сілы, можна сказаць, перакладаў так-сяк накасяк, і ў выніку атрымаўся не раман Караткевіча па-руску, а пародыя на твор. Недакладнасьці, неадпаведнасьці ў перакладзе беларускіх словаў і выразаў, стылістычныя хібы, пропускі словаў, частак сказаў і цэлых сказаў падчас перакладу класікі недапушчальныя. Такі пераклад «Хрыста» абражае нацыянальныя пачуцьці беларуса, ганьбіць добрае імя Уладзіміра Караткевіча і нібы зьдзекуецца з яго прыхільнікаў – тых, хто меў шчасьце чытаць раман па-беларуску.
Крый Божа, калі хто-небудзь, як ужо здаралася з творамі Васіля Быкава і самога Караткевіча, пачне перакладаць «Хрыста» з рускага перакладу на больш далёкую мову. Можа атрымацца не пародыя на раман, а зусім новы твор, на якім сорамна будзе ставіць прозьвішча аўтара.
Наколькі нам вядома, уладальніца аўтарскіх правоў – пляменьніца Караткевіча Алена Сінькевіч не давала згоды на друкаваньне раману «Христос приземлился в Гродно» па-руску (зьявіўся яе ліст у друку і ў Інтэрнэце). Дык што рабіць патэнцыйным чытачам рускамоўнага перакладу? Застаецца адно: патрабаваць ад выдавецтва «Амфора» зьняць «Хрыста» з продажу, таму што гэты своеасаблівы «інтэлектуальны» прадукт парушае правы спажыўца на якасны тавар.
Але ня ўсё так проста. Вось калі б у кнізе адрываліся старонкі, выявіўся друкарскі брак, была няякаснай вокладка або папера, вам бы абавязкова памянялі кнігу або вярнулі грошы. У нашым канкрэтным выпадку гэта не спрацоўвае. Таму існуе наступны сродак – байкот. Проста не купляць «амфараўскага» выданьня ў Сурнінавым перакладзе! Чытайма Караткевіча па-беларуску!
Але чым суцешыць падманутых рускамоўных чытачоў па-за межамі Беларусі?!
|